Yûnus Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 109 âyetten oluşan, adını 98. âyette geçen يُونُس yûnus kelimesinden alan Yûnus sûresi, inişe göre 70, resmî sıralamada ise 10. sûredir.

Yûnus sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Medenî sûrelerden olan Tevbe sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda her iki sûrede de Yüce Allah’a çocuk isnadı kınanmaktadır (Tevbe 30-31; Yûnus 68). Ayrıca Hz. Peygamber’in risalet öğretileri bağlamında da ortak mesajlar söz konusudur (Tevbe 32-33; Yûnus 108-109). Bu arada müminlere cennet vaadi ile inkârcılara cehennem tehditleri de her iki sûrede ele alınan konular arasındadır (Tevbe 68, 72; Yûnus 26, 27). Tevbe 128’de Hz. Peygamber’in kendi içlerinden bir peygamber olarak gönderilmesi mesajı ile Yûnus 2’de yer alan “içlerinden birisine vahyetmemiz” ifadesi de iki sûrenin anlam ve konu ilişkisini ortaya koyan örneklerdendir.

Yûnus sûresi, mukatta‘a harferiyle başlamakta, vahyin hikmetli yapısı ve Hz. Peygamber’in risaletiyle devam etmekte, kâinat kitabından çeşitli konu başlıkları hatırlatılmakta, âhirete inanmamanın korkunç akıbeti ve cennetliklerin ödülleri gündeme getirilmekte, insanoğlunun aceleciliğinin sıkıntı olduğu, bunu nankörlüğe dönüştürmemesi gerektiği beyan edilmektedir.

13. âyetten itibaren, geçmiş nesillerin helak edilme nedenleri, müşriklerin Hz. Peygamber’den istediği bazı saçma şeyler ve kendilerine verilen cevaplar ile putperestlerin çelişkili ve anlamsız düşünceleri ele alınıp cevaplandırılmakta, Yüce Allah’ın insanoğluna ikramları, dünya hayatının geçiciliği, dâr-ı selâma davet, isteyenin dosdoğru yola iletileceği ve mahşerde yaşanacaklar ele alınmaktadır.

31. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın kudretine göndermeler, zannın felaket oluşu, vahyin tek gerçek oluşu, meydan okuyuculuğu, insanların inanç ve davranış bakımından farklılıklar oluşturduğu, müşriklerin mahşerle ilgili alay cümleleri, Hz. Peygamber’in risaletle ilgili duruşu, vahyin müminler için şifa ve rahmet oluşu ile dini hayata dair beşer görüşlerinin felaket oluşturacağı dile getirilmektedir. 61. âyetten itibaren, yapılanların bir bir kaydedildiği, Yüce Allah’ın dostlarına korku ve hüzün olmayacağı, dünyada ve âhirette kendilerinin müjdeye layık olduğu, müşriklerin Allah’a çocuk isnadının yanlışlığı ve mahşerde yaşayacakları korkunç akıbete dikkat çekilmektedir.

71. âyetten itibaren, Hz. Nûh ve Hz. Mûsâ kıssalarına yer verilmekte, özellikle İsrailoğullarının Hz. Mûsâ’ya karşı olumsuz tavırları ile Firavun’un boğulma anındaki tevbesinin kabul edilmeyişi konuları gündeme getirilmekte, Hz. Peygamber’in vahye güvenmesi ve ona sarılması emredilmekte, hiçbir şekilde şüpheye düşmemesi gerektiği beyan edilmektedir.

98. âyette sûreye de adını veren Hz. Yûnus’un tevbe eden kavminden söz edilmekte, ardından aklını kullanmayanların üzerine Yüce Allah’ın pislik yağdıracağı bildirilmekte, iman edenlerin bütün benliğini Yüce Allah’a teslim etmeleri gerektiği bildirilmektedir.

Sûrenin sonunda ise Hz. Peygamber’e moral verilmekte, insanlara hak ve hakikatin vahiy ile öğretildiği bildirilmekte, hidayet ve dalaletin şahsiliğine dikkat çekilerek vahye sarılmanın zorunluluğu üzerinde durulmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 57-70. âyetlerinde vahyin özelliklerini, insanların nelerle övünmesi gerektiğini beyan etmekte, olumsuz insanların dindeki aşırılıklarını deşifre etmekte, kendi bilgisinin erişilmezliğini vurgulamakta, dostlarını ve hükümranlığını ifade etmekte, zatına çocuk isnadının korkunç bir iftira oluğunu dile getirmektedir.

a) Vahiy ve İnkârcıların Olumsuz Tutumları

Yüce Allah, sûrenin 57-60. âyetlerinde Kur’ân’ın öğüt, kalplerdeki inançsızlıklar için şifa, müminler için hidayet ve rahmet oluğunu beyan etmekte, Allah’ın lütfu ve rahmetiyle, işte bunlarla sevinilebileceğini, zira bunların dünya malı olarak topladıklarından daha hayırlı olduğunu haber vermektedir.

Ardından, müşriklerin Yüce Allah’ın indirdiği rızıklardan bir kısmını helâl, bir kısmını da haram kılmaları eleştirilmekte, Allah’ın onlara izin vermediği, dolayısıyla O’na iftira ettikleri belirtilmekte, bu tür bir iftirayı atanların mahşerle ilgili kanaatlerinin ne olduğu sorulmakta, Yüce Allah’ın insanlara karşı lütuf sahibi olduğu, fakat çoğunun şükretmediği beyan edilmektedir.

ı. Kur’ân’ın Dört Özelliği

يَآ اَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جَآءَتْكُمْ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَشِفَآءٌ لِمَا فِي الصُّدُورِ وَهُدًى وَرَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِن۪ينَ “Ey insanlar! Elbette size Rabbinizden bir öğüt, göğüslerdeki (kalplerdeki inançsızlığa) bir şifa, müminler için bir rehber ve rahmet gelmiştir.”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا النَّاسُ yâ eyyühennâsü hitabı “ey insanlar”; قَدْ جَآءَتْكُمْ kad câetküm fiili “muhakkak size geldi”; مَوْعِظَة mev‘ızatün kelimesi “bir öğüt”; مِنْ رَبِّكُمْ min rabbiküm ifadesi “sizin Rabbinizden”; وَشِفَآءٌ ve şifâun sözcüğü “ve şifa”; لِمَا فِي الصُّدُورِ limâ fi’s-sudûri ifadesi “kalplerde olana, inançsızlık hastalıklarına”; وَهُدًى ve hüden kelimesi “ve bir hidayet, rehberlik eden şey”; وَرَحْمَةٌ ve rahmetün sözcüğü “ve bir rahmet”; لِلْمُؤْمِن۪ين li’l-mü’minîne ifadesi ise “müminler, inananlar için” demektir.

Burada Kur’ân’ın “öğüt, şifa, hidayet ve rahmet” olduğu şeklinde dört özelliği gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Hz. Peygamber’in risaletini muhataplara benimsetmek için vahyin özelliklerinden bir bölümünü saymaktadır. Daha önce yorumladığımız Yûnus 10/37 ve 38. âyetlerde vahyin Allah’tan geldiği, başkalarının böyle bir şey üretemeyecekleri, kendinden öncekileri doğruladığı, Kitâb’ı açıkladığı, içinde şüphe olmadığı ve âlemlerin Rabbi tarafından gönderildiği beyan edilmekte, vahyi Hz. Peygamber’in uydurduğunu söyleyenlere karşı da Kur’ân gibi bir sûre getirmeleri şeklinde bir meydan okuma gerçekleştirilmektedir.

İşte bu ifadelerden sonra bu defa Kur’ân’ın insan hayatı için vazgeçilmez dört özelliği dikkatlere sunulmaktadır. İlk muhataplar Mekkeli müşrikler olduğu için bu özellikler sayesinde vahyin öncelikle onları şirkten uzaklaştırmayı hedeflediğini,(1) sonrasında ise bütün insanları kapsamına aldığını beyan etmeliyiz. Sayılan dört özellik aynı zamanda Kur’ân’ın isimleri arasında yer aldığı için bunlarla ve diğerleriyle ilgili geniş açıklamalarımızı tefsirimizin “Giriş bölümü”nde yapmıştık. Bu nedenle burada sadece ilgili kelimeler hakkında kısa açıklamalarla yetineceğiz.

1. يَآ اَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جَآءَتْكُمْ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ “Ey insanlar! Size Rabbinizden elbette bir öğüt gelmiştir.” Yüce Allah Kur’ân’ın “ilk” özelliği olarak, onun insanların Rabbi tarafından bütün insanlığa gönderilmiş bir mev‘ızah yani “öğüt” olduğunu ifade etmektedir.

Kur’ân, “bütün ilkelerinde öğüdü esas alan ve öğüdün nasıl verileceğini öğreten” bir rehberdir. Kur’ân’da mev‘ızah/el-mev‘ızah kelimeleri 9 kez geçmekte, bunların bir kısmı yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi Kur’ân için kullanılmaktadır.(2)

Nasihat vermede en güzel metotların yer aldığı kaynak Kur’ân’dır. Yüce Allah’a davet edenlerin, davette uygulayacakları yöntemleri Kur’ân’dan öğrenmeleri gerekir. Çünkü “en güzel öğüt en Güzel’in öğüdüdür” ki o da Kur’ân’dır. Nahl 16/120’de geçtiği üzere, Yüce Allah’ın yoluna davette takip edilmesi emredilen metotlardan birisi mev‘ızadır. Bu durum, Kur’ân’ın öğüt içerikli yapısından kaynaklanmaktadır.

2. وَشِفَآءٌ لِمَا فِي الصُّدُورِ “Gönüllerdeki (inançsızlığa) bir şifa.” Yüce Allah Kur’ân’ın “ikinci” özelliğini kalplerdeki inançsızlık veya cehâlet gibi yanlış, eksik, sorunlu kabullerin düzeltilmesi manasında “şifa” olarak belirlemektedir.(3)

Yaygın kabule göre “derde deva olmak” anlamına gelen شِفَآء şifâ’ kelimesi, Kur’ân’da dört kez geçmektedir(4) ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi Kur’ân’ın Kur’ân’daki isimlerinden biridir.(5) Şüphe yok ki “Kur’ân’ın şifa olması”, manevî hastalıklarla yani inanç hastalıklarıyla ilgilidir.

Kur’ân, insanların iç dünyalarını onaran bir şifadır. Nitekim Yüce Allah, aynı kökten bir kelimeyi (yeşfi) kullanarak, Allah yolunda savaşanlara yardım edeceğini ve müminlerin gönüllerine ferahlık vereceğini(6) ifade etmekte, böylece şifâ’ kelimesinin gönülle alakasını ortaya koymaktadır.

Şifâ’ kelimesinin elbette maddî ve bedensel anlamda bir “deva” anlamı da vardır. Nitekim Hz. İbrahim’in duasındaki “Hastalandığımda bana şifayı O verir” (yeşfîni)(7) ve “Bal nimetinde insanlar için şifa vardır”(8) (şifâ’) âyetlerindeki kelimeler bu anlamdadır.

Bu istisnalar dışında belirtmeliyiz ki, Kur’ân’ın şifa oluşu, gönüllerdeki inançsızlık problemlerini tedaviye yöneliktir ve manevi bir mahiyet arz etmektedir. Dinî hayatı doğru kavramaya yönelik arayışlarda ve kâinatı doğru anlama gayretlerinde Kur’ân’ın yol göstericiliğinden, rehberliğinden ve çözüm getiriciliğinden yararlanılmalıdır. Onun şifa oluşu, çözüm üretmesi, sorun gidermesi ve yol göstermesindedir.

İnsanlar, Kur’ân okuyarak bedensel rahatsızlıklarının giderileceğini sanmamalıdır. Bedensel rahatsızlıklarda öncelikle ilgili doktora başvurulmalıdır. Doktorlara müracaat etmek gerekir; çünkü sebeplere sarılmak insanın önemli bir irade görevidir. Mesela kalp rahatsızlığı olanlar hastalıklarının tedavisini Kuran okuyarak değil, Kardiyoloji doktorlarına gidip şifasını Allah’tan isteyerek aramalıdırlar. Ancak bilinmelidir ki, şifayı verecek olan sadece ve sadece Yüce Allah’tır.

Kur’ân, hidayet kaynağı olması itibariyle, ruhların kaybettiği rotalarını bulmada insanlara yardımcı olur, yol gösterir. Kur’ân’ı, gönderildiği amaç doğrultusunda okumak, anlamak ve yaşamak zorundayız. Gönderiliş amacının dışına çıkarak onu bedensel rahatsızlıkların tedavisi için okumak, Kur’ân’ı yerli yerinde okumak anlamına gelmez. Dahası, bu amaçlarla yapılan okumalar Kur’ân’dan, onu anlamaktan ve indiriliş gayesinden uzaklaşmaya da neden olabilir.

3. وَهُدًى “Bir hidâyet.” Yüce Allah Kur’ân’ın özelliklerinden “üçüncüsü”, onun müminler için “hidayet rehberi oluşu” şeklinde belirlemektedir. Kur’ân, “şaşkınlıkları gideren yol gösterici” manasında bir hidayet rehberidir, yol haritasıdır. Kur’ân’da hüdâ/el-hüdâ kelimeleri 85 kez geçmekte, bunlardan bir bölümü Kur’ân için kullanılmaktadır.(9)

Kur’ân’ın yol göstericiliği ayırım yapmadan bütün insanları ilgilendirmektedir. Kur’ân hem hidayettir; hem de hidayetin ilkelerini öğreten bir rehberdir. Kur’ân ilk muhataplarından itibaren bütün insanlara neyin helal, neyin haram; neyin itaat, neyin isyan; neyin hak, neyin bâtıl, neyin doğru, neyin yanlış olduğunu beyan eden bir yol göstercidir.

4. وَرَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِن۪ينَ “Müminler için bir rahmet.” Yüce Allah Kur’ân’ın özelliklerinden “dördüncüsü”nü ise onun “müminlere rahmet oluşu” şeklinde belirlemektedir. Kur’ân, “insanlığa ve kâinata merhameti tanıtan, ilâhî rahmetin tecellisi olan” bir sesleniştir. Kur’ân’da 27 kez geçen rahmeh/er-rahmeh kelimelerinin bir bölümü Kur’ân için kullanılmaktadır.(10) Rahmet olma yönüyle Kur’ân, merhametin kaynağı ve sahibi olan Yüce Allah’ın insanlara merhamet ve rahmetinin sonucudur.

Kur’ân insanları sapkınlıktan hidayete yönlendirdiği, onları helakten kurtarmayı vaad ettiği için, özellikle müminlere yönelik bir rahmet ve merhamet vesilesidir; ancak onun bu özelliklerinden istifade etmek istemeyenler için ise elbette rahmet değildir.(11) Bu nedenle, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin sonunda vahyin müminler için hidayet ve rahmet olduğu beyan edilmektedir.

ıı. Gerçek Övünülecek Şeyler

قُلْ بِفَضْلِ اللّٰهِ وَبِرَحْمَتِه۪ فَبِذٰلِكَ فَلْيَفْرَحُوا هُوَ خَيْرٌ مِمَّا يَجْمَعُونَ “De ki: “Ancak Allah’ın lütfu ve merhametiyle, işte bunlarla sevinsinler! Bu, onların (dünya malı olarak) topladıklarından daha hayırlıdır.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; بِفَضْلِ اللّٰهِ bi fadlillâhi tamlaması “Allah’ın ihsanı, lutfu ile”; وَبِرَحْمَتِه ve bi rahmetihî ifadesi “ve O’nun merhameti ile”; فَبِذٰلِكَ fe bi zâlike ifadesi “işte onunla”; فَلْيَفْرَحُوا felyefrahû emri “sevinsinler”; هُوَ huve zamiri “o”; خَيْر hayrun kelimesi “mutlak hayırlıdır, hayırlı olandır”; مِمَّا يَجْمَعُونَ mimmâ yecme‘ûne ifadesi “topladıkları şeylerden” demektir.

Burada insanların gerçekte ne ile övünmesi gerektiği ve nelerin diğerlerinden daha hayırlı olduğu gündeme getrilmektedir.

1.قُلْ بِفَضْلِ اللّٰهِ وَبِرَحْمَتِه۪ فَبِذٰلِكَ فَلْيَفْرَحُوا “De ki: “Ancak Allah’ın lütfu ve merhametiyle, işte bunlarla sevinsinler!” Yüce Allah insanların nelerle övünebileceklerini beyan etmek maksadıyla, bunun Allah’ın fadlı, yani ihsan ve ikramları ile bir de rahmeti sayesinde gerçekleştirilmesi gerektiği üzerinde durmaktadır. İnsanlar başka şeylerle ve aslı astarı olmayan iddia ve kabullerle değil, sadece ve sadece O’nun ikramları ve merhametiyle övünebileceklerini bilmeli ve bunu bu şekilde uygulamalıdırlar.

Âyetteki muhatap Hz. Peygamber olduğu için, onun müminlere tebliğ etmesini istediği değerler bağlamında iki ifade kullanılmaktadır. Bunların ilki “Allah’ın fadlı”dır ki bundan maksat “İslâm”; diğeri ise O’nun rahmetidir ki o da “Kur’ân” olarak yorumlanmaktadır. İbn Abbâs’tan gelen bir rivayete göre Yüce Allah’ın fadlı Kur’ân, rahmeti ise İslâm’dır. Her iki durumda da maksat Yüce Allah’ın müminlere Kur’ân ve İslâm ile ikramda bulunduğunu beyan etmektir. İşte müminlerin övünç kayanağı sahip olup tercih ettikleri bu iki değerdir.(12)

Âyette yer alan فَبِذٰلِكَ fe bizâlike ifadesi, öncesinde yer alan ifadeyi te’kit etmekte, onların manasını güçlendirmektedir. Ayrıca âyetteki “takdîm-te’hîr” ile elde edilen hasr/kasr yani “vurgulu” ifade biçimi insanların başka şeylerle övünmemesi gerektiğini ortaya koymaktadır.(13)

Kıraat imamlarından olan İbn Âmir bu âyetteki ليَفْرَحُوا liyefrahû “övünmek” ve يَجْمَعُونَ yecme‘ûne “toplamak” anlamına gelen kelimeleri yâ ile değil de tâ harfi ile muhatap kalıpta okuyarak maksadın hem müminler hem de bütün insanlar olduğunu beyan etmiş olmaktadır.(14) Müminler namazlarının her rekâtında okudukları Fâtiha’da Yüce Allah’tan hidayet istemeleri gerektiği noktasında bilgilendirildikleri ve bunu sürekli tekrarladıkları için onlara yönelik asıl değerli olanın “hidayet” olduğu anlaşılmaktadır.

2. هُوَ خَيْرٌ مِمَّا يَجْمَعُونَ “Bu, onların (dünya malı olarak) topladıklarından daha hayırlıdır.” Yüce Allah’ın insanlara ikram ettiği Kur’ân ve İslam nimeti, insanların dünyada topladıkları her ne varsa hepsinden çok daha hayırlıdır. Buradaki يَجْمَعُونَ yecme‘ûne fiili ister bu şekilde gâib sigasında olsun, isterse muhatap kalıbında okunsun, sonuç muhatapların ya da bütün insanların bu meseleyi böyle kavramaları gerektiğini ortaya koymaktadır.

Gerek inananlar, gerekse inanmayanlar bilmelidirler ki, onların dünya hayatında biriktirip topladıkları şeyler Yüce Allah’ın ihsan ve ikram ettiği nimetlerden hiçbir şekilde daha iyi ve hayırlı değildir; aksine Yüce Allah’ın verdiği nimetler her şeyden daha iyi ve hayırlıdır. Terazinin bir kefesinde bütün dünya, diğerinde iman olsa elbetteki iman tarafı daha ağır gelecektir; çünkü Allah katında kıymetli olan değer imandır, İslâm’dır, Kur’ân’dır vesselâm.

ııı. Helal ve Haram Kılmanın Akıbeti

قُلْ اَرَاَيْتُمْ مَآ اَنْزَلَ اللّٰهُ لَكُمْ مِنْ رِزْقٍ فَجَعَلْتُمْ مِنْهُ حَرَامًا وَحَلَالًا قُلْ آٰللّٰهُ اَذِنَ لَكُمْ اَمْ عَلَى اللّٰهِ تَفْتَرُونَ “De ki: ‘Allah’ın size indirdiği rızıktan (bir kısmını) helâl, (bir kısmını da) haram kıldığınızı gördünüz mü?’ De ki: Allah mı size izin verdi, yoksa Allah’a iftira mı ediyorsunuz?”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; اَرَاَيْتُمْ eraeytüm fiili “gördünüz mü, düşündünüz mü, düşünsenize”; مَآ اَنْزَلَ mâ enzele ifadesi “indirdiği şeyleri”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah’ın”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; مِنْ رِزْقٍ min rizkın ifadesi “rızık türünden”; فَجَعَلْتُمْ fe ce‘altüm fiili “siz (ise) kıldınız, yaptınız”; مِنْهُ minhu ifadesi “ondan”; حَرَامًا harâmen kelimesi “haram(lar)”; وَحَلَالًا ve halâlen ifadesi “ve helal(ler)”; قُلْ kul emri “de ki”; آٰللّٰهُ âllâhu sorusu “Allah mı?”; اَذِنَ ezine fiili “izin verdi”; لَكُمْ leküm ifadesi “size”; اَمْ em edatı “yoksa”; عَلَى اللّٰهِ ‘alellâhi ifadesi “Allah’a”; تَفْتَرُونَ tefterûne fiili “iftira (mı) ediyorsunuz” demektir.

Burada Yüce Allah’ın müşriklerin helal ve haram kılmadaki yanlış tutumları gündeme getirilmektedir.

Bu âyetin önceki âyetlerle anlam ilişkisi bağlamında Râzî şunları belirtmiştir:

“Bu sözün zikredilmesinin maksadı, nübüvvetin ispatı hususunda üçüncü yolun zikredilmiş olmasıdır ki, bunun izahı şudur: Hz. Peygamber inkârcılara ‘Sizler, bazı şeylerin helâl, bazı şeylerin haram olduğunu söylüyorsunuz. Şu halde, bu hükmü, siz ya Allah’a iftira ederek söylüyorsunuz yahut da Allah'ın hükmünün öyle olduğunu biliyorsunuz’ demiştir. Oysa birincisi ittifakla batıl olan bir yoldur; geriye sadece ikincisi kalmıştır. Yüce Allah’ın insanlara herhangi bir vasıta olmaksızın hitâb etmediği malumdur.”

“Bu batıl olunca, bu hükümlerin size, Allah'ın gönderdiği bir resulün sözüyle ulaşmış olduğu sabit olur. Sözün neticesi şudur: Hepsinin maddî sıfatlar ve menfaatlerde müşterek oldukları halde, onların bazı şeylerin helâl, bazılarının da haram olduğuna hükmetmeleri, sizin, nübüvvet ve risâletin doğruluğunu itiraf etmenize delâlet eder. Durum böyle olunca, daha nasıl oluyor da nübüvveti ve risaleti inkâr etmek hususunda bu kadar ileri gidebiliyorsunuz?”

“Hz. Peygamber, kendisinin nübüvvetinin doğruluğuna dair pek çok delil getirip, onların o nübüvveti inkâr hususundaki soru ve şüphelerinin fasit olduğunu beyan edince, buna onların, şeriatları ve hükümleri hususundaki yollarının da bozuk olduğunu beyân etmeyi ilâve etmiş ve doğruluğuna ne akıl ne de nakil delâlet etmediği halde, birtakım şeylerin helâl, birtakım şeylerin de haram kılınmasının batıl bir yol ve fasit bir metod olduğunu da beyân etmiştir ki bundan maksat, inkârcıların, dinleri ve hükümleri hususundaki metod ve görüşlerini iptâl etmek ve onların, bu hususta herhangi bir şekilde asla hak üzere olmadıklarını beyan etmektir.”(15)

Esasında söylenmek istenen şudur: Müşrikler bir taraftan Hz. Peygamber’in risaletini reddetmelerine rağmen bazı şeyleri haram veya helal olarak nitelendirmelerinin mantıksız olduğuna dikkat çekilmektedir. Dinde helal veya haram kılma yetkisi sadece Yüce Allah’ındır. Nelerin haram veya helal olduğu ise Yüce Allah’ın vahyetmesiyle bilinir ki ilâhî vahye muhatap olanlar ise risaletle görevlendirilmiş peygamberlerdir. Peygamberleri inkâr edenlerin helal veya kılma yetkisinin bulunmadığı bu şekilde beyan edilmiş olmaktadır.

1.قُلْ اَرَاَيْتُمْ مَآ اَنْزَلَ اللّٰهُ لَكُمْ مِنْ رِزْقٍ فَجَعَلْتُمْ مِنْهُ حَرَامًا وَحَلَالًا “De ki: Allah’ın size indirdiği rızıktan (bir kısmını) helâl, (bir kısmını da) haram kıldığınızı gördünüz mü?” Yüce Allah müşriklerin nankörlüklerine dikkat çekmekte ve onlar için indirdiği sayısız nimet ve rızıkları düşünmeleri gerektiğini beyan etmektedir.

Âyette geçen اَرَاَيْتُمْ eraeytüm ifadesi “gördünüz mü?” manasına gelmekte, ancak mesaj olarak “gördüğünüz gibi”, “hiç düşündünüz mü?”, “baksanıza, düşünsenize” gibi anlamları içermektedir. Bu arada âyetteki رِزْق rızk kelimesinin مِنْ min edatıyla birlikte kullanımı rızık olarak verilen her şeyi içermekte,اَنْزَلَ اللّٰهُ enzelellâhu ifadesi de rızıkların tamamını Yüce Allah’ın indirip ikram ettiğini göstermektedir. Bu fiilin bu anlamdaki benzerleri A‘râf 7/26, Zümer 39/6 ve Hadîd 57/25’te de geçmekte ve “yaratmak, icad etmek” manasına gelmektedir.(16)

İnkârcı müşriklerin en kötü tutumlarından birisi de risalete inanmamalarına rağmen sadece risalet aracılığıyla bilinebilecek bir alana müdahale etmeleri ve kendi kafalarına göre bazı nimetleri haram, bazılarını da helal kılmalarıdır. Oysa nelerin helal veya haram olduğu, yani dinde haram kılma yetkisi sadece ve sadece Yüce Allah’a aittir.(17)

Konuyla ilgili olarak A‘râf 7/32-33’te şu bilgiler yer almaktadır: “De ki: Allah’ın kulları için çıkarttığı ziyneti ve temiz rızıkları kim haram kılmış ki! De ki: Onlar, kıyamet günü/âhirette sadece kendilerine ait olmanın yanında dünya hayatında (sadece inançsızların değil) müminlerin de istifadesine sunulmuştur. İşte gerçeğin farkında olan bir topluluk için âyetleri böyle açıklıyoruz. De ki: Rabbim ancak açık ve gizli kötülükleri, günahı, haksız yere azgınlık yapmayı, hakkında hiçbir delil indirmediği herhangi bir şeyi Allah’a ortak koşmanızı ve Allah hakkında bilmediğiniz şeyleri söylemenizi haram kılmıştır.”

Bu arada Mekkeli müşriklerin kendi kafalarına göre haramlar belirlemeleri En‘âm 6/138-139’da şiddetli bir şekilde kınanmaktadır: “Onlar saçma düşüncelerine göre dediler ki: Bu (ilahlar için ayrılan) hayvanlarla ekinler haramdır. Bunları bizim dilediğimizden başkası yiyemez. Bunlar da binilmesi yasaklanmış hayvanlardır.’ Birtakım hayvanlar da vardır ki, (Allah böyle emrediyor diye) O’na iftira ederek üzerlerine Allah’ın adını anmazlar. Yapmakta oldukları iftiraları yüzünden Allah onları cezalandıracaktır. Dediler ki: ‘Şu hayvanların karınlarında olanlar yalnız erkeklerimize aittir, kadınlarımıza ise haram kılınmıştır. Şâyet (yavru) ölü doğarsa, o zaman (kadın erkek) hepsi onda ortaktır.’ Allah bu değerlendirmelerinin cezasını verecektir. Şüphesiz ki O hikmet sahibidir, hakkıyla bilendir.”

Bu âyetlere ilave olarak birkaç âyet sonra, yani En‘âm 6/142-146’da daha şiddetli ifadeler şu şekilde yer almaktadır: “Hayvanlardan yük taşıyanı ve tüyünden döşek yapılanları yaratan O’dur. Allah’ın size verdiği rızıktan yeyin, şeytanın ardına düşmeyin; şüphesiz o sizin için apaçık bir düşmandır. (Dişi ve erkek olarak) sekiz eş yarattı: Koyundan iki, keçiden iki... De ki: O, bunların erkeklerini mi, dişilerini mi, yoksa bu iki dişinin rahimlerinde bulunan yavruları mı haram etti? Eğer doğru iseniz bana ilimle söyleyin. Deveden de iki, sığırdan da iki (yarattı.) De ki: O bunların erkeklerini mi, dişilerini mi, yoksa bu iki dişinin rahimlerinde bulunan yavruları mı haram kıldı? Yoksa Allah’ın size böyle vasiyet ettiğine şahit mi oldunuz? Bilgisizce insanları saptırmak için Allah’a karşı yalan uydurandan kim daha zalimdir! Şüphesiz Allah o zalimler topluluğunu doğru yola iletmez.”

Bu konuda Hz. Peygamber’in bile sadece ve sadece kendisine vahyedilenlerdeki hükümleri tebliğ ettiği, vahyin dışında helal ve haram kılmadığı açık bir şekilde En‘âm 6/145’te şu şekilde beyan edilmektedir: “De ki: Bana vahyolunanda, leş veya akıtılmış kan yahut domuz eti -ki pisliğin kendisidir- ya da günah işlenerek Allah’tan başkası adına kesilmiş bir hayvandan başka, yiyecek kimseye haram kılınmış birşey bulamıyorum.

Başkasına zarar vermemek ve sınırı aşmamak üzere kim (bunlardan) yemek zorunda kalırsa bilsin ki Rabbin bağışlayan ve esirgeyendir.” Dinde helal ve haram konusu en ciddi konulardan birisi olduğu için, Yüce Allah bu alana hiç kimseyi katmamakta, helal kıldıklarının helal, haram kıldıklarının da haram olarak benimsenip uygulanması gerektiğini beyan etmektedir.

Bazı müfessirlerimiz yorumunu yapmakta olduğumuz âyette konusu geçen helal ve haram kılınan şeylerin neler olduğu noktasında çeşitli kanaatler ileri sürmüşlerdir. Buna göre maksadın tarım ürünleri, hayvanlar, Mâide 5/103’te zikredilen bahîra, sâibe, vasîle, hâm gibi develer(18) olduğunu belirtmişlerdir.(19) Âyette herhangi bir özel isme yer verilmediği için maksadın özel bazı şeyler olduğunu söylemek durumunda değiliz. Bu konuda En‘âm 6/136-144’te verilen bilgilerle Mâide 5/103’tekileri bir tefsir olarak zikretmiş olmakla yetinmek istiyoruz.

2. قُلْ آٰللّٰهُ اَذِنَ لَكُمْ اَمْ عَلَى اللّٰهِ تَفْتَرُونَ “De ki: Allah mı size izin verdi, yoksa Allah’a iftira mı ediyorsunuz?” Yüce Allah Hz. Peygamber aracılığıyla kendi kafalarına göre helal ve haram belirleyen müşriklere bunun gerekçesini sordurmakta ve “size Allah mı izin verdi yoksa Allah’a iftira mı ediyorsunuz?” buyurarak bu işlemin korkunç sonuçlarına dikkat çekmek istemektedir.

Bu konuda önceki cümlenin tefsirinde aktardığımız En‘âm 6/144’te şu bilgiler yer almaktadır: “Yoksa Allah’ın size böyle vasiyet ettiğine şahit mi oldunuz?” Bu ifade müşriklerin böyle bir yetkisinin bulunmadığını açıkça göstermeke ve kınandıklarını dolaylı olarak bildirmektedir. Aynı âyetin sonunda böyle bir işlem yapanların ne kadar yanlış bir iş yaptığı da şu şekilde beyan edilmektedir: “Bilgisizce insanları saptırmak için Allah’a karşı yalan uydurandan daha zalimi kim olabilir ki! Şüphesiz Allah o zalimler topluluğunu doğru yola iletmez.”

Demek ki Yüce Allah’ın demediğini demek, vermediği bir izni vermiş gibi sunmak O’na karşı bir iftiradır ve bunu yapanlar en zalimler olduğu gibi, bunlar zalim kalmaya kararlı bir topluluk oldukları için Yüce Allah onlara artık hidayet etmeyeceğini ilan etmektedir.

Dinde helal veya haram kılmanın vahiy kaynaklı bir desteği olmamasına, yani Yüce Allah böyle bir yetkiyi hiç kimseye vermemiş olmasına rağmen, kişiler kendi kafalarına göre böyle bir işe kalkışırlarsa onlarla ilgili olarak Nahl 16/116-117’de şöyle bir tehdit söz konusu edilmektedir: “Dillerinizin uydurduğu yalana dayanarak ‘Bu helâldir, şu da haramdır’ demeyin; çünkü Allah’a karşı yalan uydurmuş oluyorsunuz. Kuşkusuz Allah’a karşı yalan uyduranlar kurtuluşa eremezler. (Kazandıkları) pek az bir menfaattir. Hâlbuki onlar için elem verici bir azap vardır.”

Konu bu kadar açıklıkla ortaya konulmuş olmasına rağmen hâlâ daha bazı insanlarda böyle bir yetki görmek anlaşılabilir bir şey değildir. Özellikle din adına konuşan veya yazılı ya da sözlü bilgi aktarımında bulunanların Yüce Allah’ın demediğini demiş gibi s-unmaları veya dediğini dememiş gibi gizlemeleri ya da hakikati çarpıtarak onu tanınmaz hele getirmeleri savunulur bir şey değildir. Böyle bir işe kalkışanlar En‘âm 6/93 ve Nahl 16/56’da sözü edilen korkunç akıbete doğru gittiklerini çok iyi bilmelidirler.

A‘râf 7/157 ve Tevbe 9/29’da Hz. Peygamber’e nispet edilen “haram kılmak” fiili, onun rasûl olarak Yüce Allah’ın vahiy ile kendisine bildirdiklerini insanlara iletmesidir; yani bu vahye konu olan bildirimlerdir. Sanıldığı gibi Hz. Peygamber vahyin bildirdiklerinin dışında -hâşâ- alternatif bir bilgi ortaya koymadığı gibi vahyin eksikliğini tamamlamak gibi bir işlevde de bulunmamıştır.

Aksi takdirde Tahrîm 66/1-2’de kendisine yönelik “Ey Nebî! Neden sana Allah’ın helal kıldığını eşlerinin rızasını gözeretek haram kılıyorsun? Allah bağışlayandır; merhamet edendir. Allah (bu tür) yeminlerinizi bozmanızı farz kılmıştır” buyruğu anlamını yitirmiş olacaktır. Konuyla ilgili Hâkka 69/44-47’deki bilgiler ise böyle bir işlemi Hz. Peygamber’in yapmadığını, yapması durumunda korkunç bir şekilde cezalandırılmış olacağını gündeme getirmektedir.

Mesele Hz. Peygamber için bile böyle olduğuna göre, peygamber olmayan, vahiy almayan ve yaptığı hatalar vahiy meleği tarafından düzeltilemeyecek kişilerin bu tür çıkışlar yapması, sözler söylemesi, yazılar yazıp konuşmalar yapması anlaşılabilir bir durum değildir. Din adına konuşma yapanlar veya hüküm verenler Hûd 11/18-19’daki şu bilgiye mutlak sûrette kulak vermelidirler:

“Kim Allah’a karşı yalan uydurandan daha zalim olabilir ki! Onlar (kıyamet gününde) Rablerine arz edilecekler, (mahşerin) şahitleri de ‘İşte bunlar Rablerine karşı yalan söyleyenlerdir’ diyecekler. Bilin ki Allah’ın lâneti zalimlerin üzerinedir! (Çünkü) onlar, (insanları) Allah’ın yolundan alıkoyan ve onu eğri göstermek isteyenlerdir. Ahireti inkâr edenler de onlardır.” Konunun belli boyutlarını daha sonra ele alacağımız Hûd 11/18’de vereceğimiz için burada ayrıntıya girmek istemiyoruz.

Mekkeli müşriklerin bu ve benzer konularda bir çirkinlik ortaya koyduklarında neler söyledikleri ve Yüce Allah’ın onlara nasıl cevap verdiği ise A‘râf 7/28-30’da şöyle haber verilmektedir: “Bu tür insanlar bir kötülük yaptıkları zaman ‘Babalarımızı bu yolda bulduk. Allah da bize bunu emretti’ derler. De ki: ‘Allah kötülüğü emretmez. Allah’a karşı bilmediğiniz şeyleri mi söylüyorsunuz?’ De ki: Rabbim adaleti emretmiştir. Her secde zamanı ve mekânında yüzlerinizi O’na çevirin ve dini yalnız Allah’a has kılarak O’na yalvarın. Başlangıçta nasıl sizi yaratan O idiyse, bir kısım insanlar hidayete ermiş, bir kısmı da sapıklığı hak etmiş olarak (yine O’na) döneceksiniz. Sapıklığı tercih edenler Allah’ı bırakıp şeytanları kendilerine dost edinen ve böyle iken kendilerinin doğru yolda olduğunu sananlardır.”

Tek başına bu âyet bile hükümlerle ilgili herhangi bir şey sorulduğunda hemen cevaptan kaçınmanın ve ihtiyatlı davranmanın gerekliliğini göstermek için yeterlidir. Hiç kimse çok kesin bilip çok kesin olarak ikna olmadan “bu caizdir veya caiz değildir” dememelidir. Herhangi bir konuda kesin bilgisi olmayanlar Yüce Allah’a karşı sorumluluğunu bilmeli ve susmalıdır. Aksi takdirde Allah’a iftira etmiş olacağını unutmamalıdır.(20)

ıv. İftiracıların Mahşerle İlgili Duyarsızlıkları

وَمَا ظَنُّ الَّذ۪ينَ يَفْتَرُونَ عَلَى اللّٰهِ الْكَذِبَ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ اِنَّ اللّٰهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَى النَّاسِ وَلٰكِنَّ اَكْثَرَهُمْ لَا يَشْكُرُونَ “Allah’a yalan uyduranların kıyamet günü hakkındaki kanaati nedir? Şüphesiz ki Allah insanlara karşı lütuf sahibidir. Fakat onların çoğu şükretmezler.”

Âyetteki وَمَا ظَنُّ الَّذ۪ينَ ve mâ zannullezîne sorusu “(şu) kişilerin zannı nedir ki”; يَفْتَرُونَ yefterûne fiili “iftira etmektedirler, iftira edenlerin zannı nedir”; عَلَى اللّٰهِ ‘alellâhi ifadesi “Allah’a karşı”; الْكَذِب el-kezibe kelimesi “yalan”; يَوْمَ الْقِيٰمَةِ yevme’l-kıyâmeti tamlaması “kıyamet günü (hakkında)”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; لَذُو فَضْلٍ lezû fadlin ifadesi “iyilik sahibi(dir)”; عَلَى النَّاسِ ‘ale’n-nâsi ifadesi “insanlara”; وَلٰكِنَّ ve lâkinne edatı “ancak, ve lakin”; اَكْثَرَهُمْ ekserahum tamlaması “onların çoğu”; لَا يَشْكُرُونَ lâ yeşkürûne fiili ise “şükretmezler” demektir.

Burada kendi kafalarına göre dinde helal ve haram kılanların nasıl bir yanlış içerisinde bulundukları gündeme getirilmektedir.

1.وَمَا ظَنُّ الَّذ۪ينَ يَفْتَرُونَ عَلَى اللّٰهِ الْكَذِبَ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ “Allah’a yalan uyduranların kıyamet günü hakkındaki kanaati nedir?” Yüce Allah tamamen kendi insiyatifine aldığını beyan ettiği dinde helal ve haram kılma yetkisini istismar eden, bu doğrultuda yanlış hareket etmeyi kendisine ilke edinip bu şekilde davrananların aslında derin bir âhiret problemi yaşadığını ortaya koymaktadır. Zira onlar Kıyamet günü başlarına nelerin geleceğini bilmezden gelerek daha korkunç bir durum içerisine girmişlerdir. Müşrikler mahşerde üzerlerine azap gelince dünyadaki umursamaz durumlarının derin bir şekilde pişmanlığını çekeceklerdir.

Âyetin başındaki مَا mâ soru edatı cevabı beklenen bir manada değil, muhatapların ilgisizliklerini kınamayı ifade etmekte ve büyük bir uyarı içermektedir.(21) Bu kişiler Allah’a yalan iftira etmeyi alışkanlık haline getirdikleri için Yüce Allah onların bu durumunu isim cümlesiyle zikretmekte ve aslında bunların bu tür yalanlarla hayatlarına devam ettiklerini, yalancılıkla anılmayı hak ettiklerini beyan etmiş olmaktadır.

Kendi kafasına göre helal ve haram hükümler belirleyen Mekkeli müşriklere hitap eden bu âyette esasında evrensel manada herkese yönelik bir bildirim söz konusudur. İnsanlar her ne zaman yaşıyor olurlarsa olsunlar, kendilerine dini hükümler adına bir şeyler sorulduğunda “delilleri vahiy olmadan” konuşmamalıdırlar.

İğneden ipliğe, zerreden kürreye varıncaya kadar her sorulan soruya üstelik hiçbir âyet okumadan cevap vermeye kalkışanların aslında ne kadar korkunç bir hata işlediklerini ve mahşerde kendilerini nasıl korkunç bir akıbetin beklediğini maalesef ya fark edemiyorlar ya da bilmelerine rağmen yaptıklarının doğru olduğunu sanarak bu büyük yanlışta devam ediyorlar.

2. اِنَّ اللّٰهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَى النَّاسِ وَلٰكِنَّ اَكْثَرَهُمْ لَا يَشْكُرُونَ “Şüphesiz ki Allah insanlara karşı lütuf sahibidir. Fakat onların çoğu şükretmezler.” Bu ifadenin benzerleri çeşitli âyetlerde de geçmektedir.(22) Yüce Allah bu çok önemli konuya dikkat çektikten sonra, İbrâhim 14/34 ve Nahl 16/18’de de belirtildiği gibi insanlara karşı çeşitli ihsan ve ikramlarının bulunduğunu, fakat çoğunluğun buna karşılık herhangi bir şükür içerisinde bulunmadığını haber vermektedir.

Âyette sözü edilen ihsanın ne olduğu konusunda bazı yaklaşımlar ileri sürülebilir. Bu bağlamda Yüce Allah insanlar tevbe edip hatalarından vazgeçsinler diye onların azabını tehir etmekle kendilerine büyük bir iyilik yapmaktadır.(23) İşte bu felaketten kurtulmak için insanlara akıl ve irade vermiş, kendilerine peygamber görevlendirmiş ve vahiy/kitap göndermiştir.(24) Onlara yaratılışta verdiği fıtrat ve vicdan sayesinde de hatalardan kurtulabilme imkânı sunmuştur. Bütün bu ihsan ve ikramlara, sunulan sayısız nimetlere karşılık yine de insanların çoğunluğu Yüce Allah’a şükretmemekte ısrar etmektedirler.

b) Yüce Allah’ın Bilgisi ve Her Şeye Hâkimiyeti

Yüce Allah, sûrenin 61-66. âyetlerinde Hz. Peygamber başta olmak üzere bütün insanların nelerle meşgul olduğunu, Kur’ân’ı ne kadar tilavet ettiklerini bildiğini, yerde veya gökte zerre kadar bile olsa küçük veya büyük hiçbir şeyin O’nun bilgisi dışında kalamayacağını beyan etmektedir.

Ardından, Yüce Allah’ın dostlarına korku ve hüzün olmayacağı, onların iman edip muttaki davrananlar olduğu, dünyada da âhirette de onlara müjdeler sunulacağı, Allah’ın kurallarında değişiklik olamayacağı, büyük kurtuluşun işte bunlara layık olmak şeklinde gerçekleşeceği bildirilmektedir. Daha sonra müşriklerin sözleri nedeniyle Hz. Peygamber’in üzülmemesi gerektiği, onur ve şerefin sadece ve bütünüyle her şeyi işiten ve bilen Yüce Allah’ın katında olduğu ifade edilerek, göklerde ve yerdeki herkesin Yüce Allah’ın kontrolünde olduğu, puta tapanların aslında zannın peşinde gittikleri saçmaladıkları ifade edilmektedir.

ı. Her İşin İlâhî Sistemde Kaydedilişi

وَمَا تَكُونُ ف۪ي شَاْنٍ وَمَا تَتْلُوا مِنْهُ مِنْ قُرْاٰنٍ وَلَا تَعْمَلُونَ مِنْ عَمَلٍ اِلَّا كُنَّا عَلَيْكُمْ شُهُودًا اِذْ تُف۪يضُونَ ف۪يهِ وَمَا يَعْزُبُ عَنْ رَبِّكَ مِنْ مِثْقَالِ ذَرَّةٍ فِي الْاَرْضِ وَلَا فِي السَّمَآءِ وَلَآ اَصْغَرَ مِنْ ذٰلِكَ وَلَآ اَكْبَرَ اِلَّا ف۪ي كِتَابٍ مُب۪ينٍ “Her ne işte bulunsan, o işle ilgili Kur’an’dan her ne tilâvet edersen (okuyup aktarsan) ve siz her ne iş yapıyorsanız o işe daldığınız zaman biz mutlaka üstünüzde şahidiz. Yerde de gökte de zerre ağırlığınca herhangi bir şey Rabbinden uzak (ve gizli) kalmaz. Bundan daha küçük ve daha büyük (hiçbir şey) yoktur ki apaçık bir kitapta (ilahi kanunda) bulunmasın.”

Âyettekiوَمَا تَكُونُ ف۪ي شَاْنٍ ve mâ tekûnu fî şe’nin ifadesi “bulunduğun herhangi bir durumda, hangi işte olursan ol”; وَمَا تَتْلُوا ve mâ tetlû ifadesi “ve okuduğun, tilavet ettiğin, uyguladığın her bir şey”; مِنْهُminhu ifadesi “ondan, onunla, o işle ilgili”; مِنْ قُرْاٰنٍ min kur’ânin ifadesi “Kur’ân’dan”; وَلَا تَعْمَلُونَ ve lâ ta‘melûne fiili “iş yapmazsınız ki”; مِنْ عَمَلٍ min ‘amelin ifadesi “herhangi bir iş”; اِلَّا كُنَّا illâ künnâ istisnası “bizim (şöyle) olmamızın dışında”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size, sizin üzerinize”; شُهُودًا şühûden kelimesi “şahitler, mutlaka biz size (o durumda) şahitler idik”; اِذْ iz edatı “hani”; تُف۪يضُونَ tüfîdûne fiili “(bir işe) iyice ve ciddi bir şekilde sarıldığınız (zaman)”;وَمَا يَعْزُبُ ve mâ ya‘zübü fiili “ve uzak olmaz”; عَنْ رَبِّكَ ‘an rabbike ifadesi “senin Rabbinden”; مِنْ مِثْقَالِ ذَرَّةٍ min miskâli zerratin tamlaması “zerre ağırlığınca”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “ne yeryüzünde”;وَلَا فِي السَّمَآءِ ve lâ fi’s-semâi ifadesi “ne de gökte”;وَلَآ اَصْغَرَ ve lâ asğara kelimesi “ne daha küçük”; مِنْ ذٰلِكَ min zâlike ifadesi “bundan”; وَلَآ اَكْبَرَ ve lâ ekbera sözcüğü “ne de daha büyük (hiçbir şey yoktur ki)”; اِلَّا ف۪ي كِتَابٍ مُب۪ينٍ illâ fî kitâbin mübînin tamlaması ise “mutlak surette apaçık kitapta(dır)” demektir.

Burada insanların bütün meşguliyetlerinin Yüce Allah tarfından sınırsız bir şekilde bilindiği gündeme getirilmektedir.

1. وَمَا تَكُونُ ف۪ي شَاْنٍ وَمَا تَتْلُوا مِنْهُ مِنْ قُرْاٰنٍ وَلَا تَعْمَلُونَ مِنْ عَمَلٍ اِلَّا كُنَّا عَلَيْكُمْ شُهُودًا اِذْ تُف۪يضُونَ ف۪يهِ “Her ne işte bulunsan, o işle ilgili Kur’an’dan her ne tilâvet edersen (okuyup aktarsan) ve siz her ne iş yapıyorsanız o işe daldığınız zaman biz mutlaka üstünüzde şahidiz.” Yüce Allah önce Hz. Peygamber olmak üzere sonrasında her insana hitap etmekte ve her ne yapıyorlarsa onların durumuna şahit olduğunu bildirmektedir.

a) وَمَا تَكُونُ ف۪ي شَاْنٍ وَمَا تَتْلُوا مِنْهُ مِنْ قُرْاٰنٍ “Her ne işte bulunsan, o işle ilgili Kur’an’dan her ne tilâvet edersen (okuyup aktarsan).” Âyetin ilk iki cümlesi iki unsuru içermektedir.

ı. وَمَا تَكُونُ ف۪ي شَاْنٍ “Her ne işte bulunsan.” Bu ifade şöyle de tercüme edilebilir: “Ne zaman sen herhangi bir işte bulunsan.” Buradaki muhatap Hz. Peygamber’dir ve Yüce Allah onun her ne tür bir işte bulunursa bulunsun, dahası Kur’ân’ı her ne zaman tilavet ederse yani tebliğ ederse etsin ona şahit olduğunu beyan etmektedir. Âyette geçen her iki مَا mâ edatı sonraki cümlede geçen lâ edatının da işaretiyle olumsuzluk manası vermekte, sonraki cümledeki اِلَّا illâ ile birlikte hasr/kasr ifadesi oluşturmaktadır. İlk cümlede geçen شَاْن şe’n kelimesi ise nekra olduğu için “herhangi bir iş” manasına “her iş”i içermekte ve hayatın bütün alanlarını kapsamına almaktadır.

ıı. وَمَا تَتْلُوا مِنْهُ مِنْ قُرْاٰنٍ “O işle ilgili Kur’an’dan her ne tilâvet edersen (okuyup aktarsan).” İkinci cümlede yer alan مِنْهُ minhu ifadesindeki hu zamiri de öncesindeki شَاْن şe’n kelimesini görebileceği gibi sonrasındaki kur’ân kelimesine de ait olabilir. Bu durumda idmâr kable zikr denen “isim zikretmeden zamir kullanma durumu” meydana gelir ki bu bir yüceltme manası verir.(25) Herkesin gündeminde bulunan bir konu ele alınıyorsa konuyu söylemeden ona ait zamir getirilmesi Kur’ân’da örnekleri bulunan bir kullanım biçimidir. Kadr ve İhlâs sûrelerinin ilk âyetlerindeki kullanımlar bunun örneklerindendir.

Tefsirimizin Giriş kısmında da ifade ettiğimiz gibi, Kur’ân’da tilâvet ifadesi ise vahyin tebliğ edilmesi, vahyin herhangi bir meselesinin gündeme getirilmesi, izinin sürülmesi, takip edilmesi manalarına gelmektedir. Bilindiği üzere tilâvet kavramının anlamları arasında “gündeme getirmek”, “hayatın merkezine almak”, “gündem yapmak” da bulunmaktadır. Dolayısıyla âyette sözü edilen tilavetten kasıt Hz. Peygamber’in vahyi muhataplarına tebliğ etmesi olarak anlaşılmalıdır.

İlk cümlede “her ne iş yaparsan” ifadesinin içerisinde Kur’ân tilaveti de yer almasına rağmen bunun ayrıca zikredilmesinin sebebi önemi nedeniyledir. Bakara 2/98’de “melekler” ifadesinden sonra Hz. Cebrâîl ve Hz. Mîkâîl’in zikredilmesi gibi, hatta Ahzâb 33/7’de “nebiler” ifadesinden sonra Hz. Peygamber, Hz. Nûh, Hz. İbrâhim, Hz. Mûsâ ve Hz. İsâ’nın zikredilmesi gibi burada Kur’ân tilavetinin önemine dikkat çekilmiş olmaktadır.

Anlaşılıyor ki, Kur’ân’da her işle ilgili doğrudan veya dolaylı olarak, hüküm açısından veya mesaj açısından bir Kur’ân göndermesi vardır. Kur’ân’dan o işle ilgili kısmın tilavet edilmesi, o konuda Kur’ân’ın dediğinin yapılmasını zorunlu kılmaktadır. Kur’ân, hayatla ilgili esaslar içerdiği için onun tilaveti âyetleri hayata aktarılmasıdır, hayata taşınmasıdır; davranışlarının Kur’ân’ın dediği gibi gerçekleştirilmesidir.

b) وَلَا تَعْمَلُونَ مِنْ عَمَلٍ “Siz ne zaman bir iş yaparsanız.” Yüce Allah buradaki ifadeyi özelden genele taşımıştır ki bu da bir Kur’ân üslubudur. “Ey Nebî! Kadınlarınızı boşadığınız zaman” manasındaki Talâk 65/1’de de olduğu gibi ilk hitap Hz. Peygamber’e yönelik olsa da asıl maksat ümmetin bütün fertlerini içerdiğini beyandır.

İşte bunun gibi yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ilk iki cümlede şeklen Hz. Peygamber’e hitap edilmiş olsa da belli ki aslında ümmet de o hitapların muhtevasında var kabul edilmekte, mesaj genele tanışmış olmaktadır. Söylenmek istenen şudur: “Siz ey bütün muhataplar! Her ne işte bulunursanız bulunun, o işle ilgili olarak Kur’ân’dan her neyi tilavet ederseniz edin, hangi işi yapmakta olursanız olun, o işe daldığınız zaman biz mutlaka üstünüzde şahidiz.”

c) اِلَّا كُنَّا عَلَيْكُمْ شُهُودًا اِذْ تُف۪يضُونَ ف۪يهِ “O işe daldığınız zaman biz mutlaka üstünüzde şahidizdir.” Bu cümlenin başındaki اِلَّا illâ edatı önceki cümlelerde yer alan mâ ve lâ edatlarıyla birlikte cümleye vurgu manası katan bir içerikte bulunmaktadır. Verilmek istenen mesaj, insanların her bir işine Yüce Allah’ın mutlak sûrette şahit olduğunu muhataplara bildirmektir. Hiç kimse yaptığı veya düşündüğü hiçbir işi Yüce Allah’ın bilgisinden gizleyemez; hiç kimse Yüce Allah’a sürpriz yapamaz.

Yüce Allah bu ifadesinde önce كُنَّا künnâ, sonrasında da تُف۪يضُونَ tüfîdûne fiilini çoğul kalıpta kullanarak maksadın âyetin başından beri genel olduğunu ve herkesi içine aldığını göstermektedir.(26) Burada geçen تُف۪يضُونَ tüfîdûne fiili, “bir işe iyice ve ciddi bir şekilde sarılıp başlamak” demektir. Tıpkı Bakara 2/199’da geçen “insanların Arafat’tan aşağıya doğru akın akın, dolu dolu akması” ifadesinde olduğu gibi burada da kişilerin kendilerini işlerine vermesi, işlerine dalması kast edilmektedir. Âyette geçen شُهُود şühûd kelimesinin çoğul getirilmesinin nedeni كُنَّا künnâ fiili ile uyumlu olması ve Yüce Allah’ın insanların yaptıklarını meleklerine kaydettirmesidir.

Âyetin ilk iki cümlesinde hitap şeklen Hz. Peygamber’e yönelik olunca, devamındaki cümlelerde de kast edilenlerin müminler olduğu ve onların yaptığı bütün iyi ve hayırlı işlerin âyetin kapsamında bulunduğu anlaşılmaktadır. Maksadı bu şekilde yorumladığımızda verilmek istenen mesajın muhtevasında müminlere moral verilmesi olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz. Âyeti daha genel bir şekilde yorumlamamız durumunda bu defa kapsamın bütün insanları içerdiğini söyleyerek mesajın içerisinde kâfirlere gözdağı verilmesi olduğu da söylenebilir. Zira onların vahyi ve Hz. Peygamber’i yalanlamalarına Yüce Allah’ın şahit olduğu ve bunun hesabını kendilerine soracağı mesajı da âyette var kabul edilebilir.(27)

Yüce Allah’ın “her şeyi bilmesi” konusunu Bakara 2/33’te, “herşeyi görüp gözetlemesi” konusunu da Fecr 89/14’te geniş bir şekilde ele aldığımız için burada benzer konuları tekrarlamak istemiyoruz. Şu kadarını hatırlatmakla yetinelim: “Siz iyi veya kötü ey insanlar! Her ne işte bulunursanız bulunun; Kur’ân’dan her neyi tilavet ederseniz edin; hangi işi yapmakta ve hangi işlere dalmış olursanız olun; iyice bilin ki o işe daldığınız zaman biz mutlaka üstünüzde şahidiz. Hiçbir şey bizim bilgimizden ve gözetimimizden gizli ve saklı değildir. Yaptığınız her ne varsa hepsinden zamanı gelince sorgulanacak ve yargılanacaksınız.”

2. وَمَا يَعْزُبُ عَنْ رَبِّكَ مِنْ مِثْقَالِ ذَرَّةٍ فِي الْاَرْضِ وَلَا فِي السَّمَآءِ وَلَآ اَصْغَرَ مِنْ ذٰلِكَ وَلَآ اَكْبَرَ اِلَّا ف۪ي كِتَابٍ مُب۪ينٍ “Yerde de gökte de zerre ağırlığınca herhangi bir şey Rabbinden uzak (ve gizli) kalmaz. Bundan daha küçük ve daha büyük (hiçbir şey) yoktur ki apaçık bir kitapta (ilahi kanunda) bulunmasın.” Bir benzeri de Sebe’ 34/3’te yer alan bu ifadede Yüce Allah yerde de gökte de herhangi bir şeyin ona gizli kalmayacağını, küçük-büyük ne varsa hepsinin apaçık bir kayıt defterinde bulunduğunu haber vermektedir.

a)وَمَا يَعْزُبُ عَنْ رَبِّكَ مِنْ مِثْقَالِ ذَرَّةٍ فِي الْاَرْضِ وَلَا فِي السَّمَآءِ “Yerde de gökte de zerre ağırlığınca herhangi bir şey Rabbinden uzak (ve gizli) kalmaz.” Âyette geçen مَا يَعْزُبُ mâ ya‘zübü fiili “gözden ve bilgiden kaçmamak, bilgisi dışında kalmamak, saklı ve uzak kalmamak” gibi anlamlar vermektedir. Zira يَعْزُبُ ya‘zübü fiilinin asıl anlamı “uzak olmak, kaybolmak”tır.(28) Ayrıca İbn Abbâs’ın ve İmâm Ferrâ’nın bu fiili mâ yeğîbu şeklinde okuduğu, dolayısıyla manasının da “kaybolmamak, uzak olmamak” şeklinde olduğu anlaşılmaktadır.(29)

Buradaki مِثْقَالِ ذَرَّةٍ miskâli zerratin ifadesi Kur’ân’da altı kez geçmekte(30) ve “zerre kadar, çok hafif, çok küçük, zerre ağırlığında, tartıya gelmeyecek kadar küçük şeyler, zerre miktarı” gibi anlamlar içermektedir; zirâ zerrah kelimesi “çok küçük kırmızı karınca” veya “güneş ışığında fark edilebilen küçücük toz parçacıkları” demektir.(31) Bu tamlamaya benzer iki kullanım da aynı anlamı içerecek şekilde miskâli habbetin min hardelin şeklinde “hardal tanesi ağırlığında” manasına gelmektedir.(32) Toplam sekiz kez geçen bu tamlamadan maksat, en küçük, gözle görülemeyecek kadar küçücük şeylerin bile Yüce Allah’ın bilgisinden uzak olamayacaklarının bildirilmesidir.

b) وَلَآ اَصْغَرَ مِنْ ذٰلِكَ وَلَآ اَكْبَرَ اِلَّا ف۪ي كِتَابٍ مُب۪ينٍ “Bundan daha küçük ve daha büyük (hiçbir şey) yoktur ki apaçık bir kitapta (ilahi kanunda) bulunmasın.” Yüce Allah yerde ve gökte zerre miktarı hiçbir şeyin O’nun bilgisinden uzak olamayacağını bildirdikten sonra, bu defa ondan çok daha küçüklerinin de dolayısıyla daha büyüklerinin de mutlak surette apaçık bir kitapta bulunduğunu haber vermektedir.

Âyetteki لَا lâ edatları âyetin ilk cümlesinde de olduğu gibi beraberlerinde اِلَّا illâ edatı bulunduğu için hasr/kasr manası içermekte ve cümleye “vurgulu mana” katmaktadır. Verilmek istenen mesaj açıktır: İnsanların yapageldikleri her ne varsa hepsi ilâhi bilgide kayıt altına alınmakta ve zamanı gelince de hepsinin hesabının sorulacağı bildirilmektedir.

Âyetin sonunda yer alan “apaçık kitap” anlamındaki kitâb-ı mübîn tamlamasından maksat, Yüce Allah’ın sınırsız ilmini ifade etmektir. Bu bağlamda maksat “Levh-i Mahfûz”,(33) “apaçık takdir”, “Yüce Allah’ın yazdığı ve bütün malumatın kayıtlarını içeren ve Allah’ın katında bulunan bir kitap”(34) şeklinde yorumlanmaktadır. Yâsîn 36/12 gibi âyetlerden de delil getirerek, maksadı insanların davranışlarıyla ilişkilendirmek ve tamlamayı mahşerde insanların ellerine verilecek olan amel defteri şeklinde anlamak daha doğru gözükmektedir.

Yûnus 10/21’de de ele aldığımız üzere, Kur’ân’a göre, insanların yaptığı davranışlar, Yüce Allah tarafından meleklere yazdırılmaktadır. Bu husus Kur’ân’da çeşitli âyetlerde ortaya konulmaktadır.(35) Muhafız melekler, davranışı kötü olan insanların da kaydını tutmaktadır; dahası inkâr ettikleri mahşer gününde işte bu kayıtlar, birer karne gibi herkesin önüne konulacak, ellerine verilecektir.

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki “apaçık kitapta bulunuş”tan kasıt, amellerin kayıt altına alınmış olmasıdır, diyebiliriz. Konunun Yüce Allah’ın bilgisinde oluşu veya kâinata yazıp koyduğu kanunların işlemesi şeklindeki yaklaşımlar da elbette doğru yorumlardır. Ancak biz ilk muhatapların inkârcılardan oluşması nedeniyle burada bir taraftan müminlere moral, diğer taraftan da inkârcılara gözdağı verildiği kanaatindeyiz.

ıı. Yüce Allah’ın Dostlarına Mujdeler

اَلَآ اِنَّ اَوْلِيَآءَ اللّٰهِ لَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ اَلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَكَانُوا يَتَّقُونَ لَهُمُ الْبُشْرٰى فِي الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا وَفِي الْاٰخِرَةِ لَا تَبْد۪يلَ لِكَلِمَاتِ اللّٰهِ ذٰلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظ۪يمُ “Dikkat edin! Allah’ın dostlarına korku yoktur; onlar üzülmeyecektir de. Onlar, iman edip takvâlı (duyarlı) olanlardır. Dünya hayatında da ahirette de müjde onlarındır. Allah’ın sözlerinde asla değişme yoktur. Asıl büyük kurtuluş işte budur.”

Buradaki اَلَا elâ edatı “dikkat edin”; اِنَّ اَوْلِيَآءَ اللّٰهِ inne evliyâallâhi tamlaması “muhakkak ki Allah’ın dostları”; لَا خَوْف lâ havfun ifadesi “korku yoktur”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara”; وَلَا هُمْ ve lâ hum ifadesi “onlar (şöyle de) olmayacaklardır”; يَحْزَنُونَ yahzenûne fiili “üzülmekte (olanlar), üzülecek (olanlar), onlar üzülmeyeceklerdir de”; اَلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا ellezîne âmenû ifadesi “(onlar) iman edenler(dir)”;وَكَانُوا ve kânû fiili “ve (şöyle) olanlardır”; يَتَّقُونَ yettekûne fiili “duyarlılık göstermekte (olanlardır), onlar duyarlı kişiler idiler”; لَهُم lehum ifadesi “onlar için vardır”; الْبُشْرٰى el-büşrâ kelimesi “müjde”; فِي الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا fi’l-hayâti’d-dünyâ tamlaması “dünya hayatında da”; وَفِي الْاٰخِرَةِ ve fi’l-âhirati ifadesi “ve âhirette de”; لَا تَبْد۪يلَ lâ tebdîle ifadesi “değişiklik yoktur”;لِكَلِمَاتِ اللّٰهِ likelimâtillâhi tamlaması “Allah’ın sözlerinde, ilkelerinde, prensiplerinde”; ذٰلِكَ هُوَ zâlike huve ifadesi “işte budur bu”; الْفَوْزُ الْعَظ۪يمُ el-fevzü’l-‘azîmu tamlaması ise “büyük başarı, asıl kurtuluş” demektir.

Burada Yüce Allah’ın dostlarının kimler olduğu ve onlara yönelik müjdeler gündeme getirilmektedir.

1.اَلَآ اِنَّ اَوْلِيَآءَ اللّٰهِ لَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ “Dikkat edin! Allah’ın dostlarına korku yoktur; onlar üzülmeyecektir de.” Yüce Allah “dostlarım” dediği kişilerle ilgili olarak iki müjdeye yer vermekte, onların korkmayacaklarını ve hüzünlenmeyeceklerini beyan etmektedir. Kur’ân’da mahşerde kimler için korku ve hüznün olmayacağı dile getirilmektedir.(36) İşte bunlardan bir tanesi de yorumunu yapmakta olduğumuz âyettedir.

Kur’ân’da 42 kez geçen اَوْلِيَآء evliyâ’ kelimesi “dostlar” manasına gelmekte ve genellikle olumsuz içerikte gelse de bu âyette de olduğu gibi zaman zaman olumlu içerikte de yer almaktadırlar.(37) Velâyet esasında “yakınlık” demektir. Buna ilave olarak kelimenin “dost, yardımcı, koruyucu”(38) gibi anlamları da vardır. Ancak “Allah’ın evliyası” demek “O’na yakın olanlar”(39) manasına alınmalıdır.

Yüce Allah’ın dostu olabilmek için önce Tevbe 9/71’de beyan edildiği gibi müminlerin birbirlerinin dostu olması gerekir. Bunun sonrasında Yüce Allah müminlerin dostu olduğunu Bakara 2/257’de ifade etmektedir. Fussılet 41/31’de belirtildiği gibi melekler de müminlerin dostudurlar. Mâide 5/55-56’da şu bilgiler yer almaktadır: “Sizin veliniz (dostunuz) ancak Allah, Rasûlü ve namaz kılan, zekâtı veren ve (Allah’ın emirlerine) boyun eğenlerdir. Kim Allah’ı, Rasûlünü ve müminleri dost tutarsa (bilsin ki) galip gelecek olanlar yalnız ve yalnız Allah’ın tarafında olanlardır.”

Rabbimizin dostluğunu kazanmayı başaranlar için “korku” yoktur ki bu korku mahşerle ilişkili olarak yorumlanabilir. Onların “hüzünlenmemesi” ise dünyada bıraktıkları güzel şeyler adına herhangi bir pişmanlık ve keder duymamaları olabileceği gibi,(40) cehennem korkusu taşımamaları manasında da anlaşılabilir.(41) Hatta Enbiyâ’ 21/103’e göre bu hüzünlenmemeyi “mahşerdeki korkunç hallerden güvende olmak” şeklinde de yorumlayabiliriz. Çünkü İnsân 76/11’de de beyan edildiği gibi Yüce Allah onları o günün şerrinden korumuş olacağı için yüzlerine de sevinç ve parlaklık verecektir.

Yüce Allah, dostlarına korku ve hüzün değmeyeceğini beyan ettikten sonra, onların bazı özelliklerini devam eden âyetlerde zikretmektedir. Biz konuyla ilgili beyanlarımızı o âyetlere bırakarak velilerle ilgili olarak Hz. Peygamber’in şu ifadelerini nakletmek istiyoruz:

“Hz. Ömer, Hz. Peygamber’in velilerle ilgili olarak şöyle buyurduğunu rivayet etmektedir: ‘Onlar, aralarında bir akrabalık ve alıp-verecekleri bir mal olmadığı halde, ‘birbirlerini Allah için seven kimseler’dir.(42) Allah’a yemin olsun ki onların yüzleri nurdur ve insanlar korkup hüzünlenecekleri zaman (yani mahşerde), onlar korkup hüzünlenmeyeceklerdir.’(43) Bu ifadesinin ardından Hz. Peygamber yorumunu yapmakta olduğumuz âyeti okumuştur.”

“Yine, Hz. Peygamber’in ‘Onlar öyle insanlardır ki onları görenler Allah’ı hatırlarlar’(44) buyurduğu rivayet edilmiştir. İleri düzeydeki âlimler şöyle derler: ‘Bunun sebebi şudur: Onlarda görülen, boyun büküş ve derin saygı alâmetlerinden ötürü, bir de Yüce Allah onlar hakkında, ‘Secde izinden nişanları yüzlerindedir’(45) buyurduğu için, onların bütün bakıp müşahede edişleri, ahireti hatırlamaya yöneliktir.”(46)

Bütün bu ifadelerden ve devam eden âyetlerdeki beyanlardan anlaşıldığına göre, bütün müminler Yüce Allah’ın dostudurlar. Bunların dışında özel bazı isimler zikredip Rabbimizin genel olarak tanıttığı kişileri birtakım özel insanlarla sınırlı tutmak bu ve benzer âyetlere aykırı düşecektir. Dahası evliyâullâh tamlamasını çeşitli çevrelerin kendilerine özel bir nitelik gibi tanıtmaları da âyetin evrensel mesajını daraltmaktan başka bir şey değildir.

Yüce Allah “dostları” dediği kulları için iki müjdeye daha yer vermektedir. Bu çerçevede Yüce Allah bu kişilerin korkmayacaklarını ve hüzünlenmeyeceklerini beyan etmektedir. Kur’ân’da mahşerde kimler için korku ve hüznün olmayacağı çeşitli âyetlerde dile getirilmektedir.(47) لَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ “Onlara korku yoktur” ifadesi onların gelecekten, mahşerdeki azaptan endişe etmemeleri gerektiğini, وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ “Onlar hüzünlenmeyeceklerdir” ifadesi ise geçmişten dolayı üzüntü duymayacakları mesajını içermektedir.(48)

2. اَلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَكَانُوا يَتَّقُونَ “Onlar, iman edip takvâlı (duyarlı) olanlardır.” Yüce Allah kendisinin velisi olduğunu söylediği yiğit kulların sıfatları bağlamında iki noktaya dikkat çekmektedir. Buna göre ilk özellik onların “iman etmiş olmaları”dır ki imân, “inanılması gereken değerlere inanmak, onlara güvenmek, bu sayede kendini güvende hissetmek ve çevresine güven vermek” demektir. Kısaca iman, Yüce Allah’ın gönderdiği tevhid içerikli her bir prensibi gönülden kabullenip onlarla hayatı yaşama bilincidir. “İman kavramı” hakkında detaylı bilgileri Bakara 2/3’te verdiğimiz için burada benzer şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

Yüce Allah’ın dostlarının âyette zikredilen ikinci özelliği ise onların “muttakî oluşları”dır. Muttakîlik veya takvâ sahibi olmak ise, duyarlı olmak, sorumlu davranmak, sorumluluğunu bilmek, hassas davranmak, korunaklı olmak, korunmak gibi anlamlar içermektedir. Burada sözü edilen duyarlılık, bütün farzları yerine getirmek ve bütün haramlardan kaçınmakla kemale erdirilebilir. Dahası ilk muhataplar müşrikler olduğu için buradaki takvâ sahibi olmayı şirk ve benzer çirkinliklerden kaçınmak şeklinde yorumlayabiliriz.(49)

“Takvâ kavramı”yla ilgili Bakara 2/2’de geniş bilgilendirmelerde bulunduğumuz için burada detaya girmeyeceğiz. Kısaca söylemek gerekirse, takvâ kişinin imanlı olarak Yüce Allah’ın dostluğunu kazandığı en önemli sıfattır, hayati bir değerdir. İman ve takvâ birlikteliği, sahibinin Yüce Allah’ı dost edinmesini sağlar. Kişi Yüce Allah’ı dost edinirse Yüce Allah da onu dost edinmiş olur.(50)

3. لَهُمُ الْبُشْرٰى فِي الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا وَفِي الْاٰخِرَةِ لَا تَبْد۪يلَ لِكَلِمَاتِ اللّٰهِ ذٰلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظ۪يمُ “Dünya hayatında da ahirette de müjde onlarındır. Allah’ın sözlerinde asla değişme yoktur. Asıl büyük kurtuluş işte budur.” Yüce Allah kendisinin dostları olduğunu ilan ettiği iman ve takvâ sahibi kişiler için korku ve hüzün olmayacağını beyan ettikten sonra, bu âyette de bu kişiler için hem dünyada hem de âhirette müjdeler olduğunu haber vermektedir.

a) لَهُمُ الْبُشْرٰى فِي الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا وَفِي الْاٰخِرَةِ “Dünya hayatında da ahirette de müjde onlarındır.” Bu ifade Fussılet 41/32’de sözü edildiği gibi meleklerin dünyada ve âhirette onlara dost olduklarını müjdelemeleri olarak da anlaşılabilir. Bazı müfessirlerimiz çeşitli rivayetlerden destek alarak dünyadaki müjdeyi görülen güzel ve salih rüyalar şeklinde yorumlamışlardır.(51) Nitekim Hz. Peygamber’in bu konuda beyanları olduğu da rivayet edilmektedir.(52)

Bu kapsamda Yüce Allah için yapılan fedakârlıkların en büyüklerinden birisi olan cihad sonrasında elde edilen zaferler de söz konusu edilebilir. Dahası konuyu Yûnus 10/62. âyetle ilişkilendirerek dünyadaki müjdeyi “dünya hayatındaki bütün korkulardan güvende olmak” şeklinde de anlayabiliriz.

Buna ilave olarak dünyadaki müjdeyi ölüm anında salih kişilerin cennetlik olduklarının kendilerine söylenmesi olarak da yorumlamamız mümkündür.(53) Nihayet Yüce Allah’ın dostlarına yönelik dünyadaki müjdesi, Yüce Allah’a yakınlıkları nedeniyle hayatlarının bütün alanlarında sahip kılındıkları huzur ve mutluluk, ayrıca bunun sonucunda elde edilen rûhî ve manevi doyum olabilir.(54)

Âhiretteki müjdeye gelince, bu noktada mahşerin dehşetinden ve korkusundan uzak olmak, hesabı kolay verebilmek, sonuçta cennetle buluşturulmak ifade edilebilir. Esasında Fussılet 41/30’daki ifadeler bunun açık delilidir. Yûnus 10/62. âyette sözü edilen “hüzünlenmeme”nin karşılığı olarak düşündüğümüzde maksadı azap korkusundan güvende olmak şeklinde de anlayabiliriz.

Âhiretteki müjde diriltilme esnasında salih kişilerin cennetlik olduklarının kendilerine müjdelenmesi de olabilir.(55) Zira Yûnus 10/10, Ra‘d 13/23-24, Nahl 16/32, Yâsîn 36/58, Zümer 39/73 ve Vâkı‘a 56/26 gibi âyetlerde verilen bilgiler de bu görüşün delilleri arasında yer almaktadır.

b) لَا تَبْد۪يلَ لِكَلِمَاتِ اللّٰهِ “Allah’ın sözlerinde asla değişme yoktur.” Yüce Allah kendisinin dostları olduğunu haber verdiği kişilere yönelik vaad ettiği ödül müjdeleri başta olmak üzere, diğer konularda da Kur’ân’da yer verdiği hiçbir sözünün değişiklik arz etmeyeceğini beyan etmektedir. Bu ifadenin benzerleri En‘âm 6/34, 115 ve Kehf 18/27’de de geçmekte ve Yüce Allah’ın sözlerinin değişmeyeceği belirtilmektedir.

“Yüce Allah’ın vaadinden dönmeyeceği”nin beyan edildiği Âl-i İmrân 3/9 ve 194 ile “katında sözün değiştirilmeyeceği”nin belirtildiği Kâf 50/29’da verilen mesaj da aynı maksada yöneliktir. Yüce Allah’ın verdiği söz muhataplar tarafından kesin ve adeta gerçekleşmiş bir fiil olarak görülmeli ve O’na o şekilde güvenilmelidir. Hiçbir güç Yüce Allah’ı mağlup edemeyeceği için sözünde değişiklik olmaz. Ayrıca aklına sonradan bir şey gelmeyeceği için de vaadinden herhangi bir şekilde cayması söz konusu olamaz.

c) ذٰلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظ۪يمُ “Asıl büyük kurtuluş işte budur.” Bu ve benzer ifadeler Kur’ân’da 16 kez geçmekte(56) ve “büyük başarı ve kurtuluş” manasına gelmektedir. Buna benzer bir ifade el-fevzü’l-mübîn(57) şeklinde ve “apaçık başarı” manasında iki âyette yer almaktadır. Ayrıca benzer bir mesaj Burûc 85/11'de ise “büyük kurtuluş” manasında el-fevzü’l-kebîru şeklinde zikredilmektedir.

Yüce Allah kendisinin dostluğunu kazananların her türlü ödüle mazhar kılınacağını, çünkü sözünden dönmesinin mümkün olmadığını beyan edince, işte bu sözlere muhatap olabilmek en büyük başarıdır, kurtuluştur. Bunun dışında hiçbir arayışın en küçük bir olumlu sonucu söz konusu değildir. Bu ifadeyi Fâtır 35/32 ile birlikte düşünürsek, en büyük lütuf, kurtuluş, saadet, bahtiyarlık, zafer, başarı ve ihsanın da bu olduğunu söyleyebiliriz.

ııı. Hz. Peygamber’e Moral Verilmesi

وَلَا يَحْزُنْكَ قَوْلُهُمْ اِنَّ الْعِزَّةَ لِلّٰهِ جَم۪يعًا هُوَ السَّم۪يعُ الْعَل۪يمُ “Onların (inkârcıların) sözleri seni üzmesin! Şüphesiz ki itibar bütünüyle Allah’a aittir. O, es-semî‘dir (her şeyi işitendir); el-‘alîm’dir (her şeyi bilendir).”

Âyettekiوَلَا يَحْزُنْكَ ve lâ yahzünke emri “sakın seni üzmesin”; قَوْلُهُمْ kavluhum tamlaması “onların sözleri”;اِنَّ الْعِزَّةَ inne‘l-‘ızzete kelimesi “muhakkak ki izzet, şeref”; لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “Allah içindir, Allah’a aittir”; جَم۪يعًا cemî‘an sözcüğü “hepsi, bütünüyle”; هُوَ huve zamiri “O”; السَّم۪يع es-semî‘u kelimesi “işiten(dir)”; الْعَل۪يم el-‘alîmu sözcüğü ise “bilen(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’e verdiği moral ve izzetin kaynağı oluşu gündeme getirilmektedir.

1.وَلَا يَحْزُنْكَ قَوْلُهُمْ “Onların (inkârcıların) sözleri seni üzmesin!” Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve müşriklerin kendisine yönelik sözlerinden, ileri geri konuşmalarından ve sataşmalarından dolayı üzülmemesi gerektiğini beyan etmektedir. Yüce Allah bir benzeri de Yâsîn 36/76’da da geçen bu âyette Hz. Peygamber’i teselli etmekte, ona moral desteği sağlamakta, zengin ve şımarık Mekkeli müşriklerin söylediklerinden dolayı üzülmemesi gerektiğini kendisine emretmektedir.

Çeşitli âyetlerde belirttiğimiz üzere, Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’i farklı şekillerde suçladıkları ve vahiy hakkında türlü türlü yakıştırmalar yaptıkları bilinen bir gerçektir. Kısaca hatırlatacak olursak, önceki peygamberlere olduğu gibi,(58) Mekke müşrikleri de Hz. Peygamber’e “mecnûn (cinlenmiş)”,(59) “şâ‘ır (şâir)”,(60) “sâhır (büyücü)”,(61) “meshûr (büyülenmiş)”,(62) “kâhin (büyücü, kehanette bulunan)”,(63) “müfterî (iftiracı)”,(64) “mu‘allem (insanlar tarafından) öğretilmiş”,(65) “kezzâb (çok yalancı)”,(66) “dâllûn (sapkın(lar)”(67) ve “insanları ataların yolundan engelleyen kişi (zâcir, mânı‘)”(68) diyorlardı. Kur’ân’ın ise “Hz. Peygamber’in uydurması”,(69) “öncekilerin masalları”,(70) “geçmişten gelen büyü”(71) veya “bir beşer sözü”(72) olduğunu iddia ediyorlardı.(73)

Yüce Allah, Mekkeli müşriklerin “Kur’ân’ın Hz. Peygamber’in uydurması”,(74) “öncekilerin masalları”,(75) “geçmişten gelen büyü”,(76) “açık bir büyü”(77) veya “bir beşer sözü”(78) olduğu şeklindeki suçlamalarını reddetmekte,(79) Kur’ân’ın “şeytanın sözü olmadığı”nı,(80) “onu şeytanların indirmediği”ni,(81) “hiçbir şâirin ve hiçbir kâhinin sözü olmadığı”(82) gibi, “hiçbir şekilde şaka ve lakırdı da olmadığı”nı beyan etmektedir.(83) İşte yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyette o sözlere gönderme yapılmakta ve Hz. Peygamber’in üzülmemesi gerektiği ifade edilmektedir. En‘âm 6/33’te de belirtildiği gibi, onlar aslında Hz. Peygamber’i yalanlamıyorlardı. Bu zalimler Yüce Allah’ın âyetlerini inkâr ediyorlardı; dolayısıyla karşılarına Yüce Allah’ı aldıklarını da elbette fark edemiyorlardı.

Hz. Peygamber sadece onların kendisine ve vahye karşı sözlerine değil, risalete karşı takındıkları olumsuz tutuma da çok üzülüyordu. Kehf 18/6’da “Kur’ân’a inanmamaları”, Şu‘arâ’ 26/3’te ise “iman etmemeleri” nedeniyle nerdeyse kendisini zihnen harap edeceği bildirilmekte, Fâtır 35/8’de de onların bu durumundan dolayı kendisini üzmemesi emredilmektedir.

Kalem 68/2-16’da ve daha pek çok âyette de bu tür nankörlere aldırış etmemesi gerektiği beyan edilmektedir. Sonuçta Hz. Peygamber de bir insandır ve onun da insani bazı tepkiler vermesi normaldir. Çünkü çevresindekilerin inanmamasından dolayı son derece üzüldüğü bilinmektedir. Bu konuda Mâide 5/68, Yûnus 10/65, Nahl 16/127, Kehf 18/6, Şu‘arâ’ 26/3, Neml 27/70, Lokmân 31/23, Fâtır 35/8 ve Yâsîn 36/76 gibi âyetlerde açık bilgiler yer almaktadır.

2. اِنَّ الْعِزَّةَ لِلّٰهِ جَم۪يعًا “Şüphesiz ki itibar bütünüyle Allah’a aittir.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e moral vermeye devam etmekte ve bütün gücün Allah’ta olduğunu beyan etmektedir. Bu cümle müstakil bir cümledir ve Yüce Allah’a aittir; önceki cümlenin devamı değildir. Konuyla ilgili olarak Fâtır 35/10’da şöyle buyrulmaktadır: “Kim şeref (onur, haysiyet) istiyorsa, (bilsin ki), şeref (onur, haysiyet) bütünüyle Allah’ındır (O’nun katındadır).” İnananlara korku olmaması ve onların hüzünlenmemesi ile dünyada ve âhirette kendilerine müjdeler sunabilen yegâne kudret işte bu izzet ve kudretin sahibi olan Yüce Allah’tır.

a) Fâtır 35/10’da da zikredildiği üzere, benzerleri çeşitli âyetlerde de bulunan bu konu,(84) bir insanın kimden yana olması ve şerefi nerede araması gerektiğini öğretmekte, bu makamın Yüce Allah’ın katı ve rızası olduğunu ortaya koymaktadır. Âyetin indirildiği zamanı dikkate aldığımızda verilmek istenen mesajın şöyle olduğunu söyleyebiliriz:

Her kim ilahlara ve putlara taparak herhangi bir izzet ve şeref arıyorsa, bilsin ki şeref ve onur bütünüyle Yüce Allah’ın katındadır; Allah’a kulluk yapsın ve izzeti O’na kullukta arasın.(85) Meryem 19/81’de de beyan edildiği gibi, “Mekkeli müşrikler kendilerine izzet ve şeref katsınlar diye Yüce Allah’ın peşi sıra putları ilah edinmişlerdi.” İşte bu âyette böylelerine cevap verilmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede de olduğu gibi Kur’ân’da 11 kez(86) geçen الْعِزَّة el-‘ızzeh kelimesi “üstün kudret, onur, yücelik, izzet, şeref, haysiyet” ve “nimet, kudret”(87) manalarına gelmekte ve izzete sahip olma arzusu olan kişinin bunun bütünüyle ve sadece Yüce Allah’ın katında olduğunu bilmesi istenmektedir. Âl-i İmrân 3/26’da yer alan tü‘ızzü fiili de bu kelimenin fiil kalıbıdır ve aynı manayı içermektedir.

Nisâ’ 4/139’da geçtiği gibi, müslümanları bırakıp da kâfirleri dost edinenlerin dilleriyle inandıklarını söyleseler de gönülleriyle iman etmedikleri anlaşılmakta, dolayısıyla izzet ve şerefi onların yanında aramaları kınanmakta, şeref ve haysiyetin bütünüyle Yüce Allah’ın katında olduğu beyan edilmektedir.

Münâfikûn 63/8’de ise bu değerlerin Yüce Allah’a, Rasûlüne ve müminlere ait olduğu bildirilmekte, bütün bu kullanımlarda vurgulu ifadeler tercih edilmektedir. Rasûl’e ait olan izzet Allah’ın sevgisini kazanmanın ona tâbi olmakla mümkün kılınması nedeniyledir.(88) Müminlere ait olan ise elbette Yüce Allah’tan yana olmaları ve Rasûlüllah’a tabi olmaları nedeniyledir.

Sonuçta izzet bütünüyle Allah’ın katındadır; izzetli olmak da O’nun rızasını kazanmadadır. Anlaşılan o ki, hiçbir insan veya müslüman onur ve haysiyeti başkalarında aramamalıdır; başkalarındaki izzet görüntülerinin sahte olduğunu bilmeli ve Yüce Allah’tan yana olmanın derin huzurunu yaşamalıdır. Allah’a boyun eğenleri Allah aziz kılacaktır.

b) Yorumunu yapmakta olduğumuz Yûnus 10/65’te Hz. Peygamber müşriklerin sözlerinden üzülmemesi noktasında uyarılmakta, şeref ve onurun bütünüyle ve sadece Yüce Allah’ın katında olduğu ifade edilmektedir.

İzzet ve şeref arayanlar, zillet ve hakaretten kurtulup şerefli, haysiyetli ve kuvvetli olmak isteyenler bunu Yüce Allah’ın katında ve O’nun rızasında aramalıdırlar. İzzet, hem dünyada hem de âhirette Allah’a aittir. İzzet, şeref, onur, itibar ve haysiyet isteyenler bunu başka varlıklarda ve onlara tapmakta aramasınlar; çünkü bu durumda zilletin ve hakaretin tam ortasına girmiş olurlar.

Söz konusu kavramlar yüksek değerler oldukları için, onları yükseklerde, yani ulvî âlemde, Yüce Allah’ın katında aramalı, süflî, yani düşük âlemde sürünmemelidirler. Şeytanın ayartmasına kananlar ve dolayısıyla putperestlik yapanlar bu davranışlarının korkunç bir hata olduğunu anlamalı ve şeytana karşı tavır almalıdırlar. Meselenin şeytanla ilgisi âyet bağlamının zorunlu sonucudur. Zira sûrenin başından itibaren ele alınan konu şirk üzere olanların uyarılması ve bundan vazgeçirilmeleridir.

c) Bu cümlenin öncesindeki ifadenin sonunda “mutlaka durmak gerektiği”ni ortaya koyan mîm secâvendi vardır. Bu gerçekten son derece önemlidir; çünkü eğer böyle bir secavend olmasaydı, yorumunu yapmakta olduğumuz cümlenin başındaki اِنَّ inne edatının اَنَّ enne şeklinde okunması gerekir; bu son derece sakıncalı bir anlamın oluşmasına neden olurdu. Buna göre anlam “Bütün izzet (ve üstünlük) Allah’ındır, şeklindeki sözleri seni hüzünlendirmesin” şeklini alırdı ki böyle bir anlam Hz. Peygamber için akla ziyandır.

Bu nedenle, irab ilmini bilmenin Kur’ân’ı doğru anlamada ne kadar önemli olduğu ortaya çıkmaktadır. Hatta bazı âlimlere göre cümlenin başında gizli bir lâm/li harfinin bulunduğu kabul edilir ki bu takdirde cümlenin anlamı tercümede verdiğimiz gibi olur.

3. هُوَ السَّم۪يعُ الْعَل۪يمُ “O, es-semî‘dir (her şeyi işitendir); el-‘alîm’dir (her şeyi bilendir).” Yüce Allah Hz. Peygamber’e moral verdiği bu pasajda kendisinin her şeyi ayrıntısına kadar işiten ve bilen olduğunu beyan etmektedir. Benzer bir moral cümlesinin yer aldığı Yâsîn 36/76’da Hz. Peygamber’e ve müminlere moral verilmekte ve Yüce Allah’ın bilgisine şu şekilde dikkat çekilmektedir: “Biz, onların gizlemekte olduklarını da, açığa vurduklarını da biliyoruz.”

Bu cümle, Mekkeli müşriklerin sözlerinin Hz. Peygamber’in duyup bildiklerinden ibaret olmadığını, gizli ve aşikâr olarak, “yalanlama, alay, suçlama, tehdit ve hakaret içerikli” daha pek çok sözlerinin bulunduğunu göstermektedir. Ancak ilgili sözleri veya kalplerinden geçirdikleri fitne fucur duyguları Yüce Allah’ın bildiğinin beyan edilmesi, onların kayıt altına alındığını gösterdiği gibi, zamanı geldiğinde hesaplarının mutlaka sorulacağını da zımnen içermektedir.

Kalem 68/44, Müzzemmil 73/11, Müddessir 74/11, Murselât 77/16-18 gibi âyetlerde yer aldığı üzere, Yüce Allah kâfirlerin hakkından geleceğini beyan ederek, başta Hz. Peygamber olmak üzere bütün zamanların müslümanlarına moral vermekte ve onları rahatlatmaktadır.

ıv. İlâhî Kudrete Karşılık İnkârcıların Sapmaları

اَلَآ اِنَّ لِلّٰهِ مَنْ فِي السَّمٰوَاتِ وَمَنْ فِي الْاَرْضِ وَمَا يَتَّبِعُ الَّذ۪ينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ شُرَكَآءَ اِنْ يَتَّبِعُونَ اِلَّا الظَّنَّ وَاِنْ هُمْ اِلَّا يَخْرُصُونَ “Dikkat edin! Göklerde ve yerde kim varsa (hepsi) yalnızca Allah’a aittir. Allah’ın peşi sıra ortaklara yalvaranlar neyin peşine düşüyorlar! Onlar, zandan başka bir şeye uymuyorlar ve onlar yalandan başka bir şey de söylemiyorlar.”

Âyetteki اَلَا elâ edatı “dikkat edin”; لِلّٰه lillâhi ifadesi “Allah’ındır, Allah’a aittir”; مَنْ فِي السَّمٰوَاتِ men fi’s-semâvâti ifadesi “göklerde olan herkes”; وَمَنْ فِي الْاَرْضِ ve men fi’l-ardı fadesi “ve yerde olan herkes”; وَمَا يَتَّبِعُ ve mâ yettebi‘u sorusu “neye tâbi oluyorlar, neye uyuyorlar”; الَّذ۪ينَ يَدْعُونَ ellezîne yed‘ûne ifadesi “yalvaranlar, dua edenler”; مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi ifadesi “Allah’ın peşi sıra”; شُرَكَآء şurakâe kelimesi “ortaklara, putlara”; اِنْ يَتَّبِعُونَ in yettebi‘ûne fiili “onlar tâbi olmuyorlar, uymuyorlar”;اِلَّا الظَّنَّ ille‘z-zanne istisnası “zandan başkasına”; وَاِنْ هُمْ ve in hum ifadesi “onlar (şundan başka bir şey) değillerdir”; اِلَّا يَخْرُصُونَ illâ yahrusûne istisnası ise “yalan konuşuyor olmaktan başka (bir şey söylemiyorlar)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın gücüne dikkat çekilmekte ve putlara tapanların da zandan başka hiçbir şeye uymadıkları gündeme getirilmektedir.

1.اَلَآ اِنَّ لِلّٰهِ مَنْ فِي السَّمٰوَاتِ وَمَنْ فِي الْاَرْضِ “Dikkat edin! Göklerde ve yerde kim varsa (hepsi) yalnızca Allah’a aittir.” Bu cümelde muhatapların dikkati çekilmekte, göklerde ve yerde bulunan meleklerin, insanların, cinlerin, yani akıl sahibi bütün varlıkların Yüce Allah’a ait olduğu, O’nun kulu oldukları ve O’nun mülkünde varlıklarını sürdürdükleri bildirilmektedir.

Buna göre Yüce Allah’ın dışında, O’nun peşi sıra müşriklerin tapındığı varlıkların kendilerinin müstakil varlıklar olmadıkları, dolayısıyla onlara ait özel herhangi bir mekân bulunmadığı, onlardan herhangi bir şey beklememek gerektiği, ayrıca kendilerine kulluk etmeyenleri cezalandırabilecekleri bir ahiretlerinin bulunmadığı, onlara tapınmamaları durumunda yersiz korkulara kapılmalarının da gereksizliği üzerinde durulmaktadır. Tapındıkları varlıklar genelde melek veya cinler üzerinden ürettikleri varlıklar ve putlar olduğu için, Yüce Allah âyette mâ edatı değil de canlı ve ruhu olan varlıklar için kullanılan men edatını tercih etmiştir.

Yûnus 10/55. âyette de belirttiğimiz üzere, burada geçen اَلَا elâ edatı “dikkat edin”, “iyi bilin ki”, “unutmayın ki” manalarına gelmektedir. Bu edatın getirilme sebebi insanların dikkatini bu mesaja çekmektir. Bu arada cümlenin isim cümlesi olması, başında “muhakkak ki” manasına gelen اِنَّ inne edatının getirilmesi, dahası cümledeki takdîm-te’hîr yoluyla elde edilen hasr/kasr yani “vurgulu” ifade tekniği, âyette verilmek istenen mesajı en üst ve etkili düzeyde ortaya koymayı amaçlamaktadır.

“Göklerde ve yerde ne varsa hepsi sadece ve sadece Allah’a aittir”(89) ve “Göklerin ve yerin mülkü sadece Allah’ındır” anlamındaki bütün âyetlerde(90) verilmek istenen mesaj ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyet ve benzerlerindeki mesaj aynıdır. Demek ki göklerde ve yerde her ne varsa yani bütünüyle mahlûkat sadece ve sadece Yüce Allah’ındır. O’nun mülkünde başkasının mülkiyet hakkı olmadığı gibi, bu temel ilkeye ters düşecek her bir kabul de dolaylı olarak reddedilmektedir.

Özellikle putperestlerin tapındığı varlıklar da diğer mahlükat da hepsi birden Yüce Allah’ın eseridir; O’nun kuludur. Ruhu olanlar ise O’nun huzurunda hesaba çekileceklerdir. Konuyla ilgili çok önemli bilgiler içeren âyetler Meryem 19/93-95’te şu bilgiler zikredilmektedir: “Göklerde ve yerde olan herkes, mutlak surette kul olarak Rahmân’a gelecektir. Muhakkak ki (Allah), onları(n hepsini bilgisiyle) kuşatmıştır ve teker teker onları sayıp tesbit etmiştir. Kıyamet günü hepsi O’nun huzuruna tek başına (yapayalnız) gelecektir.”

2. وَمَا يَتَّبِعُ الَّذ۪ينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ شُرَكَآءَ “Allah’ın peşi sıra ortaklara yalvaranlar neyin peşine düşüyorlar!” Bu cümle başındaki mâ edatı nedeniyle iki türlü de anlaşılabilir.

a) Metinde verdiğimiz tercümeye göre âyetin başındaki مَا mâ edatı “soru” manası vermektedir. Buna göre Yüce Allah kendisinden başkasına tapıp yalvaranların neyin peşine gittiklerini sorgulamaları gerektiğini, her şeyin Yüce Allah’a ait olduğu bir âlemde başka varlıkların esasında herhangi bir kalıcı gerçekliklerinin bulunmadığını onlara kavratmayı amaçlamış olabilir. Rabbimiz bu putperestlere seslenmekte, hangi akla hizmet ettiklerini sorgulamalarının zorunluluğuna dikkat çekmiş olmakta, kendilerini kınamaktadır.

b) Bu cümle “Allah’tan başkasına yalvaranlar (gerçekte koştukları) ortaklara uymuyorlar” şeklinde de tercüme edilebilir. Bu durumda baştaki مَا mâ edatı “olumsuzluk” manası veren mâ-i nâfiyedir. Önceki cümle ile birlikte düşünüldüğünde, putperestlerin aslında şeklen yalvarıp tapındıkları varlıkların esasında herhangi bir gerçekliklerinin bulunmadığı ortaya konulmuş olmaktadır. Verilmek istenen mesaj şudur: “Onlar Allah’a ortak koştukları şeylere tâbi olmazlar; aksine onlar Allah’ın ortakları zannettikleri şeye tâbi olurlar.”

3. اِنْ يَتَّبِعُونَ اِلَّا الظَّنَّ وَاِنْ هُمْ اِلَّا يَخْرُصُونَ “Onlar, zandan başka bir şeye uymuyorlar ve onlar yalandan başka bir şey de söylemiyorlar.” Bu cümle En‘âm 6/116’da da geçmektedir. Yûnus 10/36. âyette de açıkladığımız üzere, Yüce Allah bu putperstlerin sadece ve sadece esasında hakikatten hiçbir şey ifade etmeyen zanna uymakta olduklarını ve yalan söylediklerini beyan etmektedir. Yûnus 10/36 ve Necm 53/28’de belirtildiği gibi “zan gerçeğin hiçbir şekilde karşılığı değildir.” Âyette iki kez yer alan اِنْ in ve اِلَّا illâ edatları onların yolunun sadece zanna uymak ve yalan konuşmak olduğunu, başka bir söylemlerinin, arayışlarının ve uygulamalarının bulunmadığını ortaya koyan bir hasr/kasr yani “vurgulu” ifade örneğidir.

En‘âm 6/116, 148 ve Zuhruf 43/20’de de geçen يَخْرُصُونَ yahrusûne/tahrusûne fiilleri “yalan söylemek, saçmalamak, tahminde bulunmak, fasit vehimler üretmek, bilgisizlikle bâtıl sözler uydurmak”(91) gibi anlamlar vermekte ve müşriklerin tapınmalarındaki temelsizliği ortaya koymaktadır. Zâriyât 51/10’da geçen el-harrâsûne kelimesi de bu fiilin mübalağa kalıbında sıfat şeklidir. Hakka ve hakikate uymayanların peşinden gittikleri şeyler sadece ve sadece zandır, yalandır, hezeyandır, uydurmadır, bâtıldır, vesselâm.

c) Yüce Allah’ın Nimetleri ve İnsanların İftiraları

Yüce Allah, sûrenin 67-70. âyetlerinde geceyi içinde dinlenilsin diye yarattığını, çalışıp rızık temini için de gündüzü aydınlık kıldığını beyan etmekte, bunda gerçeği farkedip dinleyenler için nice deliller olduğunu bildirmektedir. Ardından, Yüce Allah’a çocuk isnat edenlerin hiçbir şekilde bilgi sahibi olmadıkları, Allah’a bilmedikleri şeyleri isnat ettikleri, yalan iftirasında bulundukları için kurtulamayacakları, dünyada biraz yaşasalar da dönüşlerinin Yüce Allah’a olacağı ve O’nun da inkâr etmeleri sebebiyle hak edenleri azaba çarptıracağı haber verilmektedir.

ı. Gece ve Gündüzün Yaratılış Gayesi

هُوَ الَّذ۪ي جَعَلَ لَكُمُ الَّيْلَ لِتَسْكُنُوا ف۪يهِ وَالنَّهَارَ مُبْصِرًا اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَاتٍ لِقَوْمٍ يَسْمَعُونَ “O, içinde dinlenesiniz diye sizin için geceyi yaratan, (çalışıp kazanmanız için de) gündüzü aydınlık kılandır. Şüphesiz ki bunda, dinleyen bir toplum için dersler vardır.”

Âyetteki هُوَ huve zamiri “O”; الَّذ۪ي جَعَلَ ellezî ce‘ale ifadesi “kılan(dır), yapan(dır), yaratan(dır)”; لَكُم leküm ifadesi “sizin için”; الَّيْل el-leyle kelimesi “geceyi”; لِتَسْكُنُوا li teskünû ifadesi “dinlenmeniz için”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “onda”; وَالنَّهَارَ ve’n-nehâra sözcüğü “ve gündüzü de (yaratandır)”;مُبْصِرًا mubsıran kelimesi “aydınlık olarak”; اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ inne fî zâlike ifadesi “muhakkak ki bunda vardır”; لَاٰيَاتٍ leâyâtin sözcüğü “elbette deliller, âyetler, ibretler”; لِقَوْمٍ li kavmin ifadesi “(şöyle) bir topluluk için”; يَسْمَعُونَ yesme‘ûne fiili ise “işitmekte olan, kulak vermekte (olan)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kâinat kitabına dair gücü ve kudreti bağlamında gündüz ve gecenin var edilişinde gerçeği anlamak isteyenlere yönelik delillerin bulunduğu gündeme getirilmektedir.

1. هُوَ الَّذ۪ي جَعَلَ لَكُمُ الَّيْلَ لِتَسْكُنُوا ف۪يهِ وَالنَّهَارَ مُبْصِرًا “O, içinde dinlenesiniz diye sizin için geceyi yaratan, (çalışıp kazanmanız için de) gündüzü aydınlık kılandır.” Bu âyetin mesaj olarak benzerleri İsrâ 17/12, Kasas 28/73 ve Mü’min 40/61’de yer almaktadır. Yüce Allah Yûnus sûresinin 5 ve 6. âyetlerinde Güneş’e, Ay’a, geceye ve gündüze dikkat çektikten ve 65. âyette de bütünüyle izzet ve şerefin kendi katında olduğunu beyan ettikten sonra, buna dair kâinat kitabından bir örneğe dikkat çekmektedir. Âyetin bu cümlesinde gecenin ve gündüzün yaratılış gayesine dair bilgiler verilmektedir.

a) Yüce Allah لِتَسْكُنُوا ف۪يهِ li teskünû fîhi ifadesini kullanarak, “geceyi içerisinde insanların dinlenmesi, yorgunluk ve meşguliyetlerden sonra dinlenerek huzur bulması”(92) için yarattığını beyan etmektedir. Bu ifade insanların gündüz yaşadığı yorgunlukları geceleyin atlatmaları ve gecelerde dinlenip huzur bulmaları manasını içermekte, dış dünyanın karmaşasından kurtulup bir anlamda kendi iç dünyasıyla baş başa kalmasını temin amaçlıdır.

Elbette geceler sadece dinlenme ve uyuma zamanları değildir. Geceleyin kalkıp Kur’ân okumak,(93) secdeler yaparak âyetleri tilavet etmek,(94) istiğfarda bulunmak,(95) secdeler ve kıyam hallerinde Allah’a boyun eğmek,(96) yataklardan ayrılarak korku ve ümit içerisinde dua ve niyazda bulunmak,(97) tesbihe devam etmek(98) çok önemli bir prensip ve görev olarak belirlenmiştir. Konuyla ilgili bütün âyetlere bakıldığında kast edilen mana çok daha doğru ve etraflı bir şekilde anlaşılabilmektedir.

b) Yüce Allah gündüzle ilgili olarak da “meydana çıkaran, gösteren, ışık saçan, ışık kaynağı, aydınlatıcı”(99) manasındaki مُبْصِر mubsır kelimesini kullanmaktadır. Bu kelimenin seçilmesinin muhtemel nedeni, insanların gündüz vakitlerinde çalışıp maişetlerini temin etmeleri, işlerini görmeleridir.(100) Gecenin kapalı ve sakin yapısına karşılık gündüzde bir hareketlilik ve uyanıklılık esastır. Her ikisinde de insanın hayatını sürdürebilmesi için muhteşem değerler ve hayatın devamı için zorunlu unsurlar söz konusudur. Bu nedenledir ki âyetin sonunda bütün bu gerçeklerde ibretlerin bulunduğu gündeme getirilmektedir.

İsrâ’ 17/12 ve Furkân 25/62 gibi âyetlerde de değinildiği üzere, Yüce Allah “Gece ile gündüzü birbiri ardınca getirdiğini” beyan etmektedir. Konuyla ilgili olarak zikredilen hılfeh veya Yûnus 10/6’da da geçen ıhtilâf kelimesi “birbiri ardınca gelmek” manasına geldiği gibi, “birbirinin zıddı” anlamını da vermektedir. Bu durumda gece ve gündüzün ışık olarak birbirinin zıddı olduğu anlamı kast edilmiş olur.(101) Yâsîn 36/40’ta da belirtildiği üzere, hiçbir gece gündüzün önüne geçemez. Her bir gök cisminin ve dünyanın tâbî olduğu bir hareket, yani yaratılış kanunu vardır; onlar varlıklarını buna göre devam ettirmektedirler.

Kasas 28/71-73’te de beyan edildiği üzere, gecenin veya gündüzün kıyamet gününe kadar sürekli olması durumunda insanlara hiç kimsenin ışık getirmeyeceği, dinlenebilecekleri gece yaratamayacakları bildirilmekte, dolayısıyla gece ve gündüzün hayat için vazgeçilmez iki değer olduğu vurgulanmaktadır. Kutup bölgelerinde bu durum sanki bir istisna oluşturuyor gibi algılansa da, yapılan gözlemlerde oralarda da bir günün 24 saatlik zaman dilimi üzerinden yaşandığı bilinmektedir.

Bazen vakit gece iken güneş görülebiliyor veya vakit gündüz iken etraf karanlık olabiliyor ise de, bu durum gecenin gündüzü veya gündüzün geceyi “kuşatması” şeklinde anlaşılmalıdır. Durum her nasıl olursa olsun, oralarda da bir günlük zaman dilimi 24 saattir ve hayat 24 saat üzerinden devam etmektedir. Işığın görülüp görülmemesi, sonucu değiştirmemektedir. Oralarda da bir gece bir gündüzle, bir gündüz de bir gece ile takip edilmekte, zaman birbirinin önüne geçmemektedir.

2. اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَاتٍ لِقَوْمٍ يَسْمَعُونَ “Şüphesiz ki bunda, dinleyen bir toplum için dersler vardır.” Âyette yer alan ve “bunda” manasına gelen ف۪ي ذٰلِكَ fî zâlike ifadesi “gece ve gündüzün yaratılışında” manasını içermekte, bu arada gece ve gündüzün peşpeşe gelişini de kapsamına almaktadır.(102) Yüce Allah kudretinin bir delili olarak kâinat kitabından insan hayatı için çok büyük önem arz eden gece ve gündüzün yaratılış gayesiyle ilgili bu ifadeleri kullanmakta ve insanların başka varlıklara değil, sadece kendisine kulluk etmeleri gerektiğini öğretmeyi amaçlamaktadır.

Mahlûkata ibret nazariyle bakanlar, hak ve hakikati duymak ve hissetmek isteyenler için bütün bu ve benzer eserlerde nice nice dersler, ibretler, Yüce Allah’ın birliğine ve kudretine dair deliller olduğu beyan edilmektedir.(103) Burada geçen لَاٰيَات le âyât ifadesindeki lâm/le harfi pekiştirme manası vermekte ve bunda mutlak surette deliller bulunduğunu göstermektedir.

Âyetin sonunda geçen يَسْمَعُونَ yesme‘ûne fiili sadece “işitmek” değil, aynı zamanda “ibret almak ve dersler çıkartıp öğüt almak” manası da vardır.(104) Yüce Allah bu dersleri ve öğütleri fert fert aldıktan sonra, toplum halinde de aynı duyarlılığı kazanmanın gerekliliğini âyette قَوْم kavm kelimesini kullanarak ortaya koymuş olmaktadır.

ıı. Yüce Allah’a Çocuk İsnadının İftira Oluşu

قَالُوا اتَّخَذَ اللّٰهُ وَلَدًا سُبْحَانَهُ هُوَ الْغَنِيُّ لَهُ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَمَا فِي الْاَرْضِ اِنْ عِنْدَكُمْ مِنْ سُلْطَانٍ بِهٰذَا اَتَقُولُونَ عَلَى اللّٰهِ مَا لَا تَعْلَمُونَ “(Müşrikler:) ‘Allah çocuk edindi!’ dediler. (Haşa)! O yücedir. O, (gerçek) zengindir. Göklerde ve yerde ne varsa yalnızca O’na aittir. Bu konuda yanınızda herhangi bir delil yoktur. Allah hakkında bilmediğiniz şeyleri mi söylüyorsunuz?”

Âyetteki قَالُوا kâlû fiili “dediler ki”; اتَّخَذَ ittehaze fiili “edindi”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”;وَلَدًا veleden kelimesi “çocuk”; سُبْحَانَهُ sübhânehû ifadesi “şanı yücedir, O bundan münezzehtir”; هُوَ huve zamiri “O”; الْغَنِيّ el-ğaniyyu kelimesi “zengin(dir), çocuk sahibi olmaya ihtiyacı yoktur”; لَهُ lehû ifadesi “sadece O’na aittir”; مَا فِي السَّمٰوَاتِ mâ fi’s-semâvâti ifadesi “göklerde olan her şey”; وَمَا فِي الْاَرْضِ ve mâ fi’l-ardı ifadesi “ve yerde (olan her şey)”;اِنْ عِنْدَكُمْ in ‘ındeküm ifadesi “sizin yanınızda yoktur”; مِنْ سُلْطَانٍ min sültânin kelimesi “herhangi bir delil”; بِهٰذَا bihâzâ ifadesi “bununla ilgili”; اَتَقُولُونَ etekûlûne sorusu “(şöyle) diyor musunuz”; عَلَى اللّٰهِ ‘alellâhi ifadesi “Allah’a, Allah hakkında”; مَا لَا تَعْلَمُونَ mâ lâ ta‘lemûne ifadesi ise “bilmediğiniz şeyleri” demektir.

Burada Yüce Allah’a çocuk isnadı ve Rabbimizin bunlara verdiği cevaplar gündeme getirilmektedir.

1.قَالُوا اتَّخَذَ اللّٰهُ وَلَدًا سُبْحَانَهُ هُوَ الْغَنِيُّ “(Müşrikler:) ‘Allah çocuk edindi!’ dediler. (Haşa)! O yücedir. O, (gerçek) zengindir.” Yüce Allah bu âyetiyle önce ilk muhataplar olması bakımından kendisine melekleri kız çocuklar, cinlerden de kız ve erkek çocuklar nispet eden Mekkeli müşrikleri, ardından yine O’na peygamber çocuklar nispet eden bazı Hıristiyanları ve Yahudileri muhatap almakta, Allah’a çocuk isnatlarıyla ilgili olarak kendilerine cevap vermektedir.

a) قَالُوا اتَّخَذَ اللّٰهُ وَلَدًا “(Müşrikler:) ‘Allah çocuk edindi’ dediler.” Yüce Allah’a çocuk isnadı konusunu Necm 53/21 ve İhlâs 112/3’te geniş bir şekilde ele alacağımız için burada detaya girmeyecek, sadece bazı hatırlatmalar yapacağız.

Mekkeliler, “Yüce Allah’ın çocukları var” diyerek, melekleri O’nun kızları sayıyor ve O’na kız çocuklar isnat ediyorlardı. Bu konuda Kur’ân’da pek çok âyet yer almaktadır.(105) Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette öncelikle hitap edilenler, bu tür şirk içerisinde bulunanlardır. Öte yandan, Sâffât 37/158. âyette de cinlerle Yüce Allah arasında bir nesep ilişkisinin olduğunu sanarak, Allah’ın kız ve erkek çocukları olduğunu iddia edenler de vardı. En‘âm 6/100’de bu iddialar hakkında bilgiler mevcuttur.

Dahası bazı Hıristiyanlar Hz. İsa’nın,(106) bazı Yahudiler Hz. Üzeyir’in,(107) hatta bazı Yahûdî ve Hıristiyanlar bizzat kendilerinin “Yüce Allah’ın oğlu” olduklarını iddia ediyorlardı.(108) Mekkeli müşriklerin en temel problemi bu noktada şekillenmekte ve Yüce Allah’ın kızları olduğunu sanmaktalardı.

Yüce Allah’a çocuk isnadının ne kadar korkunç bir yalan ve iftira olduğuyla ilgili olarak Meryem 19/88-95. âyetlerin mealini vermeyi gerekli ve yeterli görmekteyiz: “(Müşrikler), ‘Rahmân çocuk edindi’ dediler. Gerçekten siz, çok çirkin bir şey ortaya attınız. Rahmân’a çocuk isnat etmeleri nedeniyle neredeyse gökler çatlayacak, yer yarılacak ve dağlar yıkılıp düşecekti! Oysa çocuk edinmek Rahmân’a yakışmaz. Göklerde ve yerde olan herkes, mutlak surette kul olarak Rahmân’a gelecektir. Muhakkak ki (Allah), onları(n hepsini bilgisiyle) kuşatmıştır ve teker teker onları sayıp tespit etmiştir. Kıyamet günü hepsi O’nun huzuruna tek başına (yapayalnız) gelecektir.”

Konuyla ilgili olarak En‘âm 6/100-101’de de şöyle buyrulmaktadır: “Cinleri Allah’a ortaklar koştular. Oysa onları da Allah yaratmıştı. Bilgisizce O’na oğullar ve kızlar yakıştırdılar. Hâşâ! O (Allah), onların ileri sürdüğü vasıflardan uzak ve yücedir. O, göklerin ve yerin yoktan (ve eşsiz) yaratıcısıdır. O’nun eşi (hanımı) olmadığı halde nasıl çocuğu olabilir ki! Her şeyi O yaratmıştır ve her şeyi hakkıyla bilen O’dur.”

b) سُبْحَانَهُ هُوَ الْغَنِيُّ “Hâşâ! O bundan münezzehtir. O’nun (çocuğa) ihtiyacı yoktur.” Yüce Allah âyetin bu kısmında kendisine çocuk isnat edenlere cevap vermekte ve kendisinin bundan münezzeh olduğunu beyan etmektedir. Yûnus 10/18. âyette de belirttiğimiz üzere, burada geçen سُبْحَانَهُ sübhânehû ifadesi Yüce Allah’ın böyle bir eksiklikten münezzeh olduğunu içermektedir. Çocuk istemek bir eksikliğin ve ihtiyacın ifadesidir. Oysa Yüce Allah’ın böyle bir isteği de ihtiyacı da olamaz. Bu nedenle, O sübhân’dır, yani bu tür isteklerden münezzehtir.

Yüce Allah aynı zamanda الْغَنِيّ el-ğaniyy’dir, yani gerçek zengin olan O’dur; Teğâbun 64/6’da da geçtiği gibi gerçek müstağnî olan da sadece O’dur. İhlâs 112/2’de de belirtildiği üzere, es-Samed olmak “yaratılmışlara muhtaç olmamak” demektir. Dahası Mü’minûn 23/88’de “O’nun her şeyi koruyup kolladığı, kendisinin ise korunup kollanmaya ihtiyacı olmadığı” belirtilmektedir. Gerçek zenginlik de işte bunun gibi hiçbir şeye muhtaç olmamayı gerektirir.

Konuyla ilgili olarak Fâtır 35/15’te şöyle buyrulmaktadır: “Ey insanlar, siz hepiniz Allah’a muhtaçsınız. Allah ise gerçek zengin (ihtiyaçsız) olandır; gerçek övgüye layıktır.” Benzer ifadeler En‘âm 6/133 ve Muhammed 47/38’de de söz konusu edilmektedir.

İsrâ’ 17/111 gibi âyetlerde(109) de belirtildiği üzere, Yüce Allah hiçbir şekilde çocuk edinmemiştir. Yüce Allah’ın çocuğu olamaz; çünkü O’nun benzeri gibi bir şey yoktur.(110) Bu gerçeğe rağmen konuyu ısrarla gündemde tutanları acıklı bir azap beklemektedir.

Yüce Allah kesinlikle ve hiçbir şekilde çocuk edinmemiştir. Eğer çocuk edinmek isteseydi yarattığı şeylerden dilediğini çocuk edinirdi.(111) Hz. Peygamber, “eğer -hâşâ- Allah’ın herhangi bir çocuğu olsaydı ona ilk kul olanın kendisi olacağını” beyan etmektedir.(112) Demek ki Rabbimizin hiçbir şekilde çocuğu yoktur; O’na çocuk isnadı tarifsiz ve sınırsız bir iftiradır vesselâm.

2. لَهُ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَمَا فِي الْاَرْضِ “Göklerde ve yerde ne varsa yalnızca O’na aittir.” Daha önce de Yûnus 10/55 ve 66. âyetlerde de izah ettiğimiz üzere, göklerde ve yeryüzünde her ne varsa hepsi sadece ve sadece Yüce Allah’a aittir ve elbette hepsi de mahlûktur, sonradan yaratılmıştır. Ezelî ve her şeyin yaratıcısı olan Yüce Allah’ın herhangi bir şekilde çocuk sahibi olması kesinlikle söz konusu değildir. İşte bu ifade aynı zamanda öncesinde bulunan “O ğaniyy’dir yani gerçek zengindir” ifadesinin de açılımıdır. Yaratılmış her ne varsa kendisine ait olan kudret gerçek zengin olandır. Her şey kendisinin olan kudretin başka neye ihtiyacı olabilir ki!

3. اِنْ عِنْدَكُمْ مِنْ سُلْطَانٍ بِهٰذَا “Bu konuda yanınızda herhangi bir delil yoktur.” Yüce Allah inkârcılara cevap vermeye devam etmekte ve O’na çocuk isnadında bulunanların bu konuda hiçbir delillerinin bulunmadığını beyan etmektedir. Melekleri Yüce Allah’ın kızları sayanlara verdiği cevaplarda hem Sâffât 37/150 hem de Zuhruf 43/19’da onların böyle bir şeye kesinlikle şahit olmadıklarını, Zuhruf 43/20’de onların bu konuda hiçbir bilgi kırıntısına bile sahip olmadıklarını ifade etmektedir. Benzer bir konunun işlendiği Necm 53/28’de ise müşriklerin bu konuda hiçbir bilgisinin bulunmadığı, zandan başka bir şeye tâbi olmadıkları, zannın da gerçeğin hiçbir şekilde karşılığı olamayacağı bildirilmektedir.

Bu cümlenin başındaki اِنْ in edatı olumsuzluk manası vermekte, sonrasındaki مِنْ min edatıyla birlikte de bu olumsuz mana güçlendirilmektedir. Buna göre Yüce Allah kendisine çocuk isnat edenlerin hiçbir delillerinin bulunmadığını vurgulu bir şekilde dile getirmiş olmaktadır.

4. اَتَقُولُونَ عَلَى اللّٰهِ مَا لَا تَعْلَمُونَ “Allah hakkında bilmediğiniz şeyleri mi söylüyorsunuz?” Bu ifadenin bir benzeri de “yaptıkları çirkilikleri Allah’a iftira edenleri” reddetmek üzere A‘râf 7/28’de geçmektedir. Yüce Allah konuyu müşrik muhatapların “Allah hakkında bilmeden bir şeyler konuştuklarını” beyan ederek tamamlamakta, O’na çocuk isnadının hiçbir bilgi kaynağından beslenmediğini, bunun tamamen bilgisizce ortaya atılmış bir iftira olduğunu beyan etmektedir.

Yüce Allah “Bilmediklerinizi Allah hakkında söylüyor musunuz?” diyerek müşrikleri uyarmaktadır. A‘râf 7/33’te de belirtildiği gibi, bilmedikleri şeyleri Allah’a isnat etmek günahların en büyüklerindendir ve bunu yapanlar da şiddetle kınanmaktadır.(113)

Kötülükleri ve çirkinlikleri birer şer olarak düşünürsek, iman esasları içerisinde şerrin Yüce Allah’tan geldiğini söylemek de son derece sakıncalı bir ifade halini alır. Şerrin, çirkinliğin, kötülüğün kaynağı Allah olamaz; sadece insanlar bunları ister ve tercih ederlerse Allah onları yaratır, o kadar.

Hiçbir ilahi öğretide, hiçbir peygamberin söyleminde, hiçbir akılda Allah’ın edepsizliği emredeceğine dair en küçük bir işaret veya delil olamaz; bunu unutmamak durumundayız. Meseleyi Mekkeli müşrikler özeline indirgeyip müslümanların üzerlerine hiçbir şey alınmamaları onları sorumluluktan kurtarmaz. Bu nedenle, Yüce Allah hakkındaki algımızı, bilgimizi ve imanımızı her türlü şaibeden uzak tutmak ve arı duru bir tevhid inancını benimsemek durumundayız.

ııı. İftiranın Sonucu

قُلْ اِنَّ الَّذ۪ينَ يَفْتَرُونَ عَلَى اللّٰهِ الْكَذِبَ لَا يُفْلِحُونَ “De ki: Allah’a yalan uyduranlar kurtulamazlar.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; اِنَّ الَّذ۪ينَ يَفْتَرُونَ innellezîne yefterûne ifadesi “muhakkak ki iftira edenler”; عَلَى اللّٰهِ ‘alellâhi ifadesi “Allah’a”; الْكَذِب el-kezibe kelimesi “yalan (isnat ederek)”; لَا يُفْلِحُونَ lâ yuflihûne fiili ise “kurtulamazlar” demektir.

Burada Yüce Allah’a yalan iftira edenlerin kurtulamayacağı gündeme getirilmektedir.

Bir benzeri de Nahl 16/116’da geçen bu ifadede konu Yüce Allah’a çocuk isnadı ve Allah adına kişilerin kendi kafalarına göre helal ve haram belirlemeleri olduğu için bu tür sözler veya yaklaşımlar doğrudan Yüce Allah’a yalan isnat etmek ve O’na yönelik iftiralarda bulunmak manasında korkunç bir günahtır. Böyle bir günahı işleyenler iftiracı ve yalancı oldukları için istiğfar edip tevbe etmedikleri sürece artık onların başarıya ulaşması ve kurtuluşa ermeleri mümkün değildir.

Müşrikler “Allah çocuk edinmiştir” diyerek bir yalan uydurmuşlar ve sonra da o yalanı Yüce Allah’a nispet etmişlerdir. Konuyla ilgili olarak Sâffât 37/151-153’te şöyle buyrulmaktadır: “Dikkat edin, kesinlikle yalan uydurarak ‘Allah çocuk edindi’ diyorlar. Onlar şüphesiz yalancıdırlar. (Allah) kızları oğullara tercih mi etmiş!” Müşrikler önce yalan uydurmuşlar, sonra da onu Yüce Allah’a isnat ederek yalancılıklarını iftiraya dönüştürmüşlerdir.

Âyette الْكَذِب el-kezib kelimesinin eliflamlı gelmesinin nedeni Yüce Allah’a çocuk isnadının müşriklerin sözü olduğunu, yani o bilinen yalan olduğunu ortaya koymaktır. Bu nedenle, Yüce Allah bunların kurtuluşa eremeyeceklerini, mahşerde azaptan kurtulamayacaklarını(114) beyan ederek konunun önemini bir kez daha ortaya koymuştur.

ıv. Dünya Sonrasında Şiddetli Azap

مَتَاعٌ فِي الدُّنْيَا ثُمَّ اِلَيْنَا مَرْجِعُهُمْ ثُمَّ نُذ۪يقُهُمُ الْعَذَابَ الشَّد۪يدَ بِمَا كَانُوا يَكْفُرُونَ “Dünyada bir miktar geçim (sağlarlar); sonra dönüşleri sadece bizedir; ardından da inkâr etmekte oldukları şeyler nedeniyle onlara şiddetli azabı tattırırız.”

Âyetteki مَتَاع metâ‘un kelimesi “geçici bir geçimlik (söz konusudur)”; فِي الدُّنْيَا fi’d-dünyâ ifadesi “dünyada”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اِلَيْنَا ileynâ ifadesi “sadece bize olacaktır”; مَرْجِعُهُمْ merci‘uhum tamlaması “onların dönüşü”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; نُذ۪يقُهُمُ nüzîkuhum fiili “onlara tattıracağız”; الْعَذَابَ الشَّد۪يدَ el-‘azâbe’ş-şedîde tamlaması “şiddetli azap”; بِمَا كَانُوا يَكْفُرُونَ bimâ kânû yekfurûne ifadesi ise “inkâr etmelerinin karşılığında, inkar etmiş olmaları sebebiyle” demektir.

Burada müşriklerin iftiraları nedeniyle dünyadaki ve mahşerdeki durumları gündeme getirilmektedir.

Âyette geçen مَتَاع metâ‘ kelimesi Kur‘ân’da 34 kez geçmekte(115) ve çoğunlukla dünya hayatının ve dünya nimetlerinin geçiciliğini beyan için kullanılmaktadır. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de dünya nimetlerinin ve dünya hayatının geçiciliğini beyan için yer almaktadır.

Yüce Allah kendisine çocuk isnat edenlerin Âl-i İmrân 3/197 ve Nahl 16/117’de de belirttiği gibi, dünya hayatında kısa süreli de olsa yaşayacaklarını, dünya nimetlerinden yararlanabileceklerini beyan etmektedir. Ancak bu hayat ebedi olmadığı için sonuçta dönüşlerinin Yüce Allah’a olacağı bildirilmekte, sonrasında ise dünyadaki inkârları ve nankörlükleri nedeniyle şiddetli bir azaba çarptırılacakları haber verilmektedir.

Âyetin sonunda yer alan بِمَا كَانُوا يَكْفُرُونَ bimâ kânû yekfurûne “inkâr etmeleri sebebiyle” ifadesi çok önemli bir hususa dikkat çekmektedir. Yüce Allah hiç kimseyi haksız ve sebepsiz yere azaba uğratmayacağı için, onların azaba çarptırılma nedenini “Yüce Allah’ı, vahyi, risaleti, âhireti, yargılamayı, cenneti, cehennemi vs. hususları inkâr etmeleri” olarak belirlemektedir.

Mü’minûn sûresi ilk âyet grubunda kurtuluşa ermek için çeşitli fedakârlıklardan söz edildikten sonra, sondan bir önceki âyette kâfirlerin kurtulamayacağı beyan edilmektedir. Çünkü küfür imanı da imanın karşılığı olan ödülü de örtmektir. İşte kâfirler fıtrat ve vicdanlarına işlenmiş olan iman süsünün üzerini örttükleri için mahşerde de huzur, nimet ve ödül kendilerine örtülmüş, kapatılmış ve engellenmiş olacaktır; âyette verilmek istenen mesaj kısaca budur.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., II, 124.
• 2 - el-Mev‘ızah kelimesinin Kur’ân’ın ismi olarak kullanıldığı âyetler için bk. Bakara 2/275; Âl-i İmrân 3/138; Yûnus 10/57; Hûd 11/120; Nahl 16/125; Nûr 24/34.
  • Bakara 2/275 Âl-i İmrân 3/138 Yûnus 10/57 Hûd 11/120 Nahl 16/125 Nûr 24/34
• 3 - Taberî, age., XI, 124. 4 - Yûnus 10/57; Nahl 16/69; İsrâ’ 17/82; Fussılet 41/44. 5 - Şifâ’ kelimesinin Kur’an’ın ismi olduğunun geçtiği âyetler için bk. Yûnus 10/57; İsrâ’ 17/82; Fussılet 41/44. 6 - Tevbe 9/14.
  • Yûnus 10/57 Nahl 16/69 İsrâ 17/82 Fussilet 41/44 Yûnus 10/57 İsrâ 17/82 Fussilet 41/44 Tevbe 9/14
• 7 - Şu‘arâ’ 26/80. 8 - Nahl 16/69.
  • Şu‘arâ 26/80 Nahl 16/69
• 9 - el-Hüdâ/el-hidâyet kelimesinin Kur’ân’ın ismi olarak kullanıldığı âyetler için bk. Bakara 2/2, 97, 159, 185; Âl-i İmrân 3/4, 138; Nisâ’ 4/115; En‘âm 6/88, 91, 157; A‘râf 7/52, 203; Tevbe 9/33, Yûnus 10/57; Yûsuf 12/111; Nahl 16/64, 89, 102; İsrâ’ 17/94; Kehf 18/55, 57; Tâhâ 20/123; Neml 27/2, 77; Kasas 28/57, 85; Lokmân 31/3, 5, 20; Sebe’ 34/32; Fussılet 41/44; Câsiye 45/11, 20; Muhammed 47/25, 32; Feth 48/28; Necm 53/23; Saff 61/9; Cinn 72/13.
  • Âl-i İmrân 3/4 Âl-i İmrân 3/138 Nisâ 4/115 En‘âm 6/88 En‘âm 6/91 En‘âm 6/157 A‘râf 7/52 A‘râf 7/203 Yûsuf 12/111 Nahl 16/64 Nahl 16/89 Nahl 16/102 İsrâ 17/94 Kehf 18/55 Kehf 18/57 Tâhâ 20/123 Neml 27/2 Neml 27/77 Kasas 28/57 Kasas 28/85 Lokmân 31/3 Lokmân 31/5 Lokmân 31/20 Sebe' 34/32 Fussilet 41/44 Câsiye 45/11 Câsiye 45/20 Muhammed 47/25 Muhammed 47/32 Fetih 48/28 Necm 53/23 Saff 61/9 Cinn 72/13
• 10 - Örnek için bk. En‘âm 6/157; A‘râf 7/52; 203; Yûnus 10/57; Yûsuf 12/111; Nahl 16/64; 89; İsrâ’ 17/82; Neml 27/77; Lokmân 31/3; Câsiye 45/20.
  • En‘âm 6/157 A‘râf 7/52 Yûnus 10/57 Yûsuf 12/111 Nahl 16/64 İsrâ 17/82 Neml 27/77 Lokmân 31/3 Câsiye 45/20
• 11 - Taberî, age., XI, 124; Zemahşerî, age., II, 340.
• 12 - Semerkandî, age., II, 124; Taberî, age., XI, 124-126; Zemahşerî, age., II, 341.
• 13 - Râzî, age., XVII, 117. 14 - Semerkandîi age., II, 124.
• 15 - Râzî, age., XVII, 119-120.
• 16 - Râzî, age., XVII, 120.
• 17 - Mâide 5/87-88.
  • Mâide 5/88
• 18 - Mâide 5/103. 19 - Semerkandî, age., II, 125; Taberî, age., XI, 127; Râzî, age., XVII, 120.
  • Mâide 5/103
• 20 - Zemahşerî, age., II, 341.
• 21 - Zemahşerî, age., II, 341.
• 22 - Bakara 2/243; Yûnus 10/60; Yûsuf 12/38; Neml 27/73; Mü’min 40/61.
  • Bakara 2/243 Yûnus 10/60 Yûsuf 12/38 Neml 27/73 Mü'min 40/61
• 23 - Semerkandî, age., II, 125; Taberî, age., XI, 128. 24 - Zemahşerî, age., II, 341.
• 25 - Zemahşerî, age., II, 342.
• 26 - Semerkandî, age., II, 125. 27 - Taberî, age., XI, 129.
• 28 - Taberî, age., XI, 130. 29 - Taberî, age., XI, 130; Semerkandî, age., II, 125. 30 - Nisâ’ 4/40; Yûnus 10/61; Sebe’ 34/3, 22; Zilzâl 99/7, 8. 31 - Semerkandî, age., II, 125; Taberî, age., XI, 130. 32 - Enbiyâ’ 21/47; Lokmân 31/16.
  • Nisâ 4/40 Yûnus 10/61 Sebe' 34/3 Sebe' 34/22 Zilzâl 99/7 Zilzâl 99/8 Enbiyâ 21/47 Lokmân 31/16
• 33 - Semerkandî, age., II, 125. 34 - Taberî, age., XI, 130; Râzî, age., XVII, 124. 35 - Âl-i İmrân 3/181; Yûnus 10/21; Meryem 19/79-80; Yâsîn 36/12; Zuhruf 43/80; Câsiye 45/29; Kâf 50/17-18; Kamer 54/52-53; Cinn 72/28; Târık 86/4.
  • Âl-i İmrân 3/181 Yûnus 10/21 Meryem 19/80 Yâsîn 36/12 Zuhruf 43/80 Câsiye 45/29 Kâf 50/18 Kamer 54/53 Cinn 72/28 Târık 86/4
• 36 - Bakara 2/38, 62, 112, 262, 274, 277; Âl-i İmrân 3/170; Mâide 5/69; En‘âm 6/48; A‘râf 7/35, 49; Yûnus 10/62; Zuhruf 43/68; Ahkâf 46/13. 37 - Enfâl 8/34, 72; Tevbe 9/71; Yûnus 10/62; Ahzâb 33/6; Fussılet 41/31. 38 - Taberî, age., XI, 131. 39 - Esed, age., s. 407.
  • Bakara 2/38 Bakara 2/62 Bakara 2/112 Bakara 2/262 Bakara 2/274 Bakara 2/277 Âl-i İmrân 3/170 Mâide 5/69 En‘âm 6/48 A‘râf 7/35 A‘râf 7/49 Yûnus 10/62 Zuhruf 43/68 Ahkâf 46/13 Enfâl 8/34 Enfâl 8/72 Tevbe 9/71 Yûnus 10/62 Ahzâb 33/6 Fussilet 41/31
• 40 - Taberî, age., XI, 131. 41 - Semerkandî, age., II, 126.
• 42 - Müslim, Birr, 38; Tirmizî, Zühd, 53; Dârimî, Rikâk, 44; İmâm Mâlik, Muvatta’, Şi‘r, 13; Ahmed b. Hanbel, II, 237, 328, 370, 533, 535; III, 87; IV, 128, 386. 43 - Ahmed b. Hanbel, V, 343. 44 - İbn Mâce, Zühd, 4. Ayrıca bk. Semerkandî, age., II, 126; Taberî, age., XI, 131-132; Zemahşerî, age., II, 342. 45 - Feth 48/29. 46 - Râzî, age., XVII, 125-126.
  • Fetih 48/29
• 47 - Bakara 2/38, 62, 112, 262, 274, 277; Âl-i İmrân 3/170; Mâide 5/69; En‘âm 6/48; A‘râf 7/35, 49; Yûnus 10/62; Zuhruf 43/68; Ahkâf 46/13. 48 - Semerkandî, age., I, 59; Taberî, age., I, 494.
  • Bakara 2/38 Bakara 2/62 Bakara 2/112 Bakara 2/262 Bakara 2/274 Bakara 2/277 Âl-i İmrân 3/170 Mâide 5/69 En‘âm 6/48 A‘râf 7/35 A‘râf 7/49 Yûnus 10/62 Zuhruf 43/68 Ahkâf 46/13
• 49 - Semerkandî, age., II, 126.
• 50 - Zemahşerî, age., II, 342.
• 51 - Semerkandî, age., II, 126-127; Taberî, age., XI, 133-138; Zemahşerî, age., II, 343; Râzî, age., XVII, 127. 52 - Buhârî, Ta‘bîr, 2, 4; Müslim, Ru’yâ, 1, 8.
• 53 - Semerkandî, age., II, 127. 54 - Esed, age., s. 407’de 85. not.
• 55 - Taberî, age., XI, 138; Zemahşerî, age., II, 343; Râzî, age., XVII, 128.
• 56 - Nisâ’ 4/13, 73; Mâide 5/119; Tevbe 9/72, 89, 100, 111; Yûnus 10/64; Ahzâb 33/71; Sâffât 37/60; Mü’min 40/9; Dühân 44/57; Feth 48/5; Hadîd 57/12; Saff 61/12; Teğâbun 64/9. 57 - En‘âm 6/16; Câsiye 45/30.
  • Nisâ 4/13 Nisâ 4/73 Mâide 5/119 Tevbe 9/72 Tevbe 9/89 Tevbe 9/100 Tevbe 9/111 Yûnus 10/64 Ahzâb 33/71 Sâffât 37/60 Mü'min 40/9 Duhân 44/57 Fetih 48/5 Hadîd 57/12 Saff 61/12 Teğâbun 64/9 En‘âm 6/16 Câsiye 45/30
• 58 - A‘râf 7/109; Tâhâ 20/63; İsrâ’ 17/101; Şu‘arâ’ 26/27, 34; Mü’min 40/24, 37; Zuhruf 43/49; Zâriyât 51/39, 52; Kamer 54/9, 25. 59 - Hıcr 15/6; Mü’minûn 23/70; Sebe’ 34/8; Sâffât 37/36; Dühân 44/14; Tûr 52/29; Kalem 68/51. 60 - Enbiyâ’ 21/5; Sâffât 37/36; Tûr 52/30; Hâkka 69/41. 61 - Yûnus 10/2; Sâd 38/4. 62 - İsrâ’ 17/47; Furkân 25/8. 63 - Tûr 52/29; Hâkka 69/42. 64 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Nahl 16/101; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8. 65 - Dühân 44/14. 66 - Sâd 38/4. 67 - Mutaffifûn 83/32. 68 - Sebe’ 34/43. 69 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Sâd 38/7; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8; Tûr 52/33. 70 - En‘âm 6/25; Enfâl 8/31; Nahl 16/24; Furkân 25/5; Kalem 68/15. 71 - Müddessir 74/24. 72 - Nahl 16/101-102; Müddessir 74/25. 73 - Furkân 25/4-6.
  • A‘râf 7/109 Tâhâ 20/63 İsrâ 17/101 Şu‘arâ 26/27 Şu‘arâ 26/34 Mü'min 40/24 Mü'min 40/37 Zuhruf 43/49 Zâriyât 51/39 Zâriyât 51/52 Kamer 54/9 Kamer 54/25 Hicr 15/6 Mü'minûn 23/70 Sebe' 34/8 Sâffât 37/36 Duhân 44/14 Tûr 52/29 Kalem 68/51 Enbiyâ 21/5 Sâffât 37/36 Tûr 52/30 Hâkka 69/41 Yûnus 10/2 Sâd 38/4 İsrâ 17/47 Furkân 25/8 Tûr 52/29 Hâkka 69/42 Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Nahl 16/101 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Duhân 44/14 Sâd 38/4 Mutaffifîn 83/32 Sebe' 34/43 Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Sâd 38/7 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Tûr 52/33 En‘âm 6/25 Enfâl 8/31 Nahl 16/24 Furkân 25/5 Kalem 68/15 Müddessir 74/24 Nahl 16/102 Müddessir 74/25 Furkân 25/6
• 74 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Sâd 38/7; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8; Tûr 52/33. 75 - En‘âm 6/25; Enfâl 8/31; Nahl 16/24; Furkân 25/5; Kalem 68/15. 76 - Müddessir 74/24. 77 - En‘âm 6/7; Hûd 11/7; Enbiyâ’ 21/3; Sebe’ 34/43; Sâffât 37/15; Zuhruf 43/30; Ahkâf 46/7; Tûr 52/15; Kamer 54/2; Saff 61/6; Müddessir 74/24. 78 - Nahl 16/101-102; Müddessir 74/25. 79 - Furkân 25/4-6. 80 - Tekvîr 81/25. 81 - Şu‘arâ’ 26/210-212. 82 - Hâkka 69/41-42. 83 - Târık 86/14.
  • Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Sâd 38/7 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Tûr 52/33 En‘âm 6/25 Enfâl 8/31 Nahl 16/24 Furkân 25/5 Kalem 68/15 Müddessir 74/24 En‘âm 6/7 Hûd 11/7 Enbiyâ 21/3 Sebe' 34/43 Sâffât 37/15 Zuhruf 43/30 Ahkâf 46/7 Tûr 52/15 Kamer 54/2 Saff 61/6 Müddessir 74/24 Nahl 16/102 Müddessir 74/25 Furkân 25/6 Tekvîr 81/25 Şu‘arâ 26/212 Hâkka 69/42 Târık 86/14
• 84 - Âl-i İmrân 3/26; Nisâ’ 4/139; Yûnus 10/65; Fâtır 35/10; Sâffât 37/180; Sâd 38/82; Münâfikûn 63/8.
  • Âl-i İmrân 3/26 Nisâ 4/139 Yûnus 10/65 Fâtır 35/10 Sâffât 37/180 Sâd 38/82 Münâfikûn 63/8
• 85 - Taberî, age., XXII, 119-120. 86 - Bakara 2/206; Nisâ’ 4/139; Yûnus 10/65; Şu‘arâ’ 26/44; Fâtır 35/10; Sâffât 37/180; Sâd 38/2, 82; Münâfikûn 63/8. 87 - Semerkandî, age., II, 127.
  • Bakara 2/206 Nisâ 4/139 Yûnus 10/65 Şu‘arâ 26/44 Fâtır 35/10 Sâffât 37/180 Sâd 38/2 Sâd 38/82 Münâfikûn 63/8
• 88 - Âl-i İmrân 3/31.
  • Âl-i İmrân 3/31
• 89 - Bakara 2/116, 255, 284; Âl-i İmrân 3/109, 129, 180; Nisâ’ 4/126, 131, 132, 170, 171; En‘âm 6/12; Yûnus 10/55, 66, 68; İbrâhim 14/2; Nahl 16/52; Tâhâ 20/6; Enbiyâ’ 21/19; Hacc 22/64; Nûr 24/64; Rûm 30/26; Lokmân 31/26; Sebe’ 34/1; Şûrâ 42/4; Necm 53/31; Hadîd 57/10; Munâfıkûn 63/7. 90 - Bakara 2/107, 116; Âl-i İmrân 3/189; Mâide 5/17, 18, 40, 120; A‘râf 7/158; Tevbe 9/116; Nûr 24/42; Furkan 25/2; Sâd 38/10; Zümer 39/44; Şûrâ 42/49; Zuhruf 43/85; Câsiye 45/27; Feth 48/14; Hadîd 57/2, 5; Burûc 85/9.
  • Bakara 2/116 Bakara 2/255 Bakara 2/284 Âl-i İmrân 3/109 Âl-i İmrân 3/129 Âl-i İmrân 3/180 Nisâ 4/126 Nisâ 4/131 Nisâ 4/132 Nisâ 4/170 Nisâ 4/171 En‘âm 6/12 Yûnus 10/55 Yûnus 10/66 Yûnus 10/68 İbrâhîm 14/2 Nahl 16/52 Tâhâ 20/6 Enbiyâ 21/19 Hacc 22/64 Nûr 24/64 Rûm 30/26 Lokmân 31/26 Sebe' 34/1 Şûrâ 42/4 Necm 53/31 Hadîd 57/10 Münâfikûn 63/7 Bakara 2/107 Bakara 2/116 Âl-i İmrân 3/189 Mâide 5/17 Mâide 5/18 Mâide 5/40 Mâide 5/120 A‘râf 7/158 Tevbe 9/116 Nûr 24/42 Furkân 25/2 Sâd 38/10 Zümer 39/44 Şûrâ 42/49 Zuhruf 43/85 Câsiye 45/27 Fetih 48/14 Hadîd 57/2 Hadîd 57/5 Burûc 85/9
• 91 - Semerkandî, age., II, 127; Taberî, age., XI, 139;
• 92 - Semerkandî, age., II, 127; Taberî, age., XI, 139. 93 - Müzzemmil 73/4. 94 - Âl-i İmrân 3/113. 95 - Âl-i İmrân 3/17; Zâriyât 51/17-18. 96 - Furkân 25/64; Zümer 39/9. 97 - Secde 32/16. 98 - Tûr 52/49; İnsân 76/26.
  • Müzzemmil 73/4 Âl-i İmrân 3/113 Âl-i İmrân 3/17 Zâriyât 51/18 Furkân 25/64 Zümer 39/9 Secde 32/16 Tûr 52/49 İnsân 76/26
• 99 - Semerkandî, age., II, 319; Taberî, age., XV, 48-49; Zemahşerî, age., II, 627. 100 - Semerkandî, age., II, 127. 101 - Semerkandî, age., II, 569; Taberî, age., XIX, 31.
• 102 - Semerkandî, age., II, 127; Taberî, age., XI, 140. 103 - Semerkandî, age., II, 127.
• 104 - Zemahşerî, age., II, 345.
• 105 - Bakara 2/116; Nisâ’ 4/171; En‘âm 6/101; Nahl 16/57-62; İsrâ’ 17/111; Kehf 18/4; Meryem 19/87-92; Enbiyâ’ 21/26; Furkân 25/2; Sâffât 37/151-153; Zuhruf 43/15-19; Tûr 52/39; Necm 53/21; Cinn 72/3. 106 - Mâide 5/17, 72, 73; Tevbe 9/30. 107 - Tevbe 9/30. 108 - Mâide 5/18.
  • Bakara 2/116 Nisâ 4/171 En‘âm 6/101 Nahl 16/62 İsrâ 17/111 Kehf 18/4 Meryem 19/92 Enbiyâ 21/26 Furkân 25/2 Sâffât 37/153 Zuhruf 43/19 Tûr 52/39 Necm 53/21 Cinn 72/3 Mâide 5/17 Mâide 5/72 Mâide 5/73 Tevbe 9/30 Tevbe 9/30 Mâide 5/18
• 109 - Bakara 2/116; Nisâ’ 4/171; En‘âm 6/101; Yûnus 10/68; İsrâ’ 17/111; Meryem 19/39, 92; Mü’minûn 23/91; Furkân 25/2; Cinn 72/3. 110 - Şûrâ 42/11; Ihlâs 112/4. 111 - Zümer 39/4. 112 - Zuhruf 43/81.
  • Bakara 2/116 Nisâ 4/171 En‘âm 6/101 Yûnus 10/68 İsrâ 17/111 Meryem 19/39 Meryem 19/92 Mü'minûn 23/91 Furkân 25/2 Cinn 72/3 Şûrâ 42/11 İhlâs 112/4 Zümer 39/4 Zuhruf 43/81
• 113 - Bakara 2/80, 169; A‘râf 7/33; Yûnus 10/68.
  • Bakara 2/80 Bakara 2/169 A‘râf 7/33 Yûnus 10/68
• 114 - Semerkandî, age., II, 128.
• 115 - Bakara 2/36, 236, 240, 241; Âl-i İmrân 3/14, 185, 197; Nisâ’ 4/77; Mâide 5/96; A‘râf 7/24; Tevbe 9/38; Yûnus 10/23, 70; Hûd 11/3; Yûsuf 12/17, 65, 79; Ra‘d 13/17, 26; Nahl 16/80, 117; Enbiyâ’ 21/111; Nûr 24/29; Kasas 28/60, 61; Ahzâb 33/53; Yâsîn 36/44; Mü’min 40/39; Şûrâ 42/36; Zuhruf 43/35; Vâkı‘a 56/73; Hadîd 57/20; Nâzi‘ât 79/33; ‘Abese 80/32.
  • Bakara 2/36 Bakara 2/236 Bakara 2/240 Bakara 2/241 Âl-i İmrân 3/14 Âl-i İmrân 3/185 Âl-i İmrân 3/197 Nisâ 4/77 Mâide 5/96 A‘râf 7/24 Tevbe 9/38 Yûnus 10/23 Yûnus 10/70 Hûd 11/3 Yûsuf 12/17 Yûsuf 12/65 Yûsuf 12/79 Ra‘d 13/17 Ra‘d 13/26 Nahl 16/80 Nahl 16/117 Enbiyâ 21/111 Nûr 24/29 Kasas 28/60 Kasas 28/61 Ahzâb 33/53 Yâsîn 36/44 Mü'min 40/39 Şûrâ 42/36 Zuhruf 43/35 Vâkı‘a 56/73 Hadîd 57/20 Nâzi‘ât 79/33 ‘Abese 80/32