Yûnus Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 109 âyetten oluşan, adını 98. âyette geçen يُونُس yûnus kelimesinden alan Yûnus sûresi, inişe göre 70, resmî sıralamada ise 10. sûredir.

Yûnus sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Medenî sûrelerden olan Tevbe sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda her iki sûrede de Yüce Allah’a çocuk isnadı kınanmaktadır (Tevbe 30-31; Yûnus 68). Ayrıca Hz. Peygamber’in risalet öğretileri bağlamında da ortak mesajlar söz konusudur (Tevbe 32-33; Yûnus 108-109). Bu arada müminlere cennet vaadi ile inkârcılara cehennem tehditleri de her iki sûrede ele alınan konular arasındadır (Tevbe 68, 72; Yûnus 26, 27). Tevbe 128’de Hz. Peygamber’in kendi içlerinden bir peygamber olarak gönderilmesi mesajı ile Yûnus 2’de yer alan “içlerinden birisine vahyetmemiz” ifadesi de iki sûrenin anlam ve konu ilişkisini ortaya koyan örneklerdendir.

Yûnus sûresi, mukatta‘a harferiyle başlamakta, vahyin hikmetli yapısı ve Hz. Peygamber’in risaletiyle devam etmekte, kâinat kitabından çeşitli konu başlıkları hatırlatılmakta, âhirete inanmamanın korkunç akıbeti ve cennetliklerin ödülleri gündeme getirilmekte, insanoğlunun aceleciliğinin sıkıntı olduğu, bunu nankörlüğe dönüştürmemesi gerektiği beyan edilmektedir.

13. âyetten itibaren, geçmiş nesillerin helak edilme nedenleri, müşriklerin Hz. Peygamber’den istediği bazı saçma şeyler ve kendilerine verilen cevaplar ile putperestlerin çelişkili ve anlamsız düşünceleri ele alınıp cevaplandırılmakta, Yüce Allah’ın insanoğluna ikramları, dünya hayatının geçiciliği, dâr-ı selâma davet, isteyenin dosdoğru yola iletileceği ve mahşerde yaşanacaklar ele alınmaktadır.

31. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın kudretine göndermeler, zannın felaket oluşu, vahyin tek gerçek oluşu, meydan okuyuculuğu, insanların inanç ve davranış bakımından farklılıklar oluşturduğu, müşriklerin mahşerle ilgili alay cümleleri, Hz. Peygamber’in risaletle ilgili duruşu, vahyin müminler için şifa ve rahmet oluşu ile dini hayata dair beşer görüşlerinin felaket oluşturacağı dile getirilmektedir. 61. âyetten itibaren, yapılanların bir bir kaydedildiği, Yüce Allah’ın dostlarına korku ve hüzün olmayacağı, dünyada ve âhirette kendilerinin müjdeye layık olduğu, müşriklerin Allah’a çocuk isnadının yanlışlığı ve mahşerde yaşayacakları korkunç akıbete dikkat çekilmektedir.

71. âyetten itibaren, Hz. Nûh ve Hz. Mûsâ kıssalarına yer verilmekte, özellikle İsrailoğullarının Hz. Mûsâ’ya karşı olumsuz tavırları ile Firavun’un boğulma anındaki tevbesinin kabul edilmeyişi konuları gündeme getirilmekte, Hz. Peygamber’in vahye güvenmesi ve ona sarılması emredilmekte, hiçbir şekilde şüpheye düşmemesi gerektiği beyan edilmektedir.

98. âyette sûreye de adını veren Hz. Yûnus’un tevbe eden kavminden söz edilmekte, ardından aklını kullanmayanların üzerine Yüce Allah’ın pislik yağdıracağı bildirilmekte, iman edenlerin bütün benliğini Yüce Allah’a teslim etmeleri gerektiği bildirilmektedir.

Sûrenin sonunda ise Hz. Peygamber’e moral verilmekte, insanlara hak ve hakikatin vahiy ile öğretildiği bildirilmekte, hidayet ve dalaletin şahsiliğine dikkat çekilerek vahye sarılmanın zorunluluğu üzerinde durulmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 21-30. âyetlerinde insanoğlunun nankörlüğünü, dünya hayatının geçiciliğini, mahşerdeki ceza ve ödülleri, inkârcıların ahiretteki çaresizliklerini dile getirmektedir.

a) İnsanların Nankörlükleri

Yüce Allah, sûrenin 21-23. âyetlerinde nankör insana nimetler verdikten sonra âyetler hakkında tuzaklar kurduklarını, ancak Allah’ın bütün bunları boşa çıkartacağını, çünkü elçilerin onları teker teker kaydettiklerini beyan etmektedir.

Ardından, bir deniz yolcuğu örnek verilmekte, uygun ortamda seyahat gerçekleşirken sonra bir kasırga çıkınca her taraftan dalgalar kendilerini sardığında kuşatıldıklarını sandıkları ve dini Yüce Allah’a has kıldıkları, kurtarılmaları durumunda şükredenlerden olacaklarına dair söz verdikleri bildirilmektedir.

Daha sonra, nankör insanlar sıkıntılı durumdan kurtarılınca tekrar ülkede fesatlık ve bozgunculuk çıkardıkları, ancak bütün bunların kendi aleyhlerine olduğu, sonuçta varacakları yerin Yüce Allah’ın huzuru olacağı haber verilmektedir.

ı. Nankör İnsanların Âyetlere Karşı Tuzak Girişimleri

وَاِذَآ اَذَقْنَا النَّاسَ رَحْمَةً مِنْ بَعْدِ ضَرَّآءَ مَسَّتْهُمْ اِذَا لَهُمْ مَكْرٌ ف۪يٓ اٰيَاتِنَا قُلِ اللّٰهُ اَسْرَعُ مَكْرًا اِنَّ رُسُلَنَا يَكْتُبُونَ مَا تَمْكُرُونَ “Kendilerine dokunan bir sıkıntıdan sonra o (nankör) insanlara bir merhamet tattırdığımız zaman, bir de bakarsın ki ayetlerimiz hakkında bir tuzak (kurmuşlar). De ki: ‘Allah’ın tuzağı daha hızlıdır.’ Şüphesiz ki elçilerimiz (meleklerimiz) kurduğunuz tuzakları yazıyorlar.”

Âyettekiوَاِذَآ اَذَقْنَا ve izâ ezaknâ fiili “ve tattırdığımız zaman”; النَّاس en-nâse kelimesi “insanlara”; رَحْمَة rahmeten sözcüğü “rahmet, merhamet”; مِنْ بَعْدِ ضَرَّآء min ba‘di darrâe ifadesi “sıkıntıdan sonra”; مَسَّتْهُمْ messethum ifadesi “onlara dokunmuş olan”; اِذَا لَهُمْ izâ lehum ifadesi “bir de bakarsın ki onlar”; مَكْر mekrun kelimesi “tuzak (kurmuşlar)”;ف۪يٓ اٰيَاتِنَا fî âyâtinâ tamlaması “bizim âyetlerimizle ilgili, delillerimiz, mesajlarımız hakkında”; قُل kul emri “de ki”;اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; اَسْرَعُ esra‘u kelimesi “en süratli olan(dır)”; مَكْرًا mekran kelimesi “tuzakta (onları geçersiz kılmada)”;اِنَّ رُسُلَنَا inne rusülenâ ifadesi “muhakkak ki bizim elçilerimiz”; يَكْتُبُونَ yektübûne fiili “yazıyorlar”; مَا تَمْكُرُونَ mâ temkürûne ifadesi ise “tuzak olarak kurduğunuz şeyleri” demektir.

Burada nankör insanın bir tutumu ve ona karşı verilen susturucu cevap gündeme getirilmektedir.

1. وَاِذَآ اَذَقْنَا النَّاسَ رَحْمَةً مِنْ بَعْدِ ضَرَّآءَ مَسَّتْهُمْ اِذَا لَهُمْ مَكْرٌ ف۪يٓ اٰيَاتِنَا “Kendilerine dokunan bir sıkıntıdan sonra o (nankör) insanlara bir merhamet tattırdığımız zaman, bir de bakarsın ki ayetlerimiz hakkında bir tuzak (kurmuşlar).” Yüce Allah inkârcı insan tipinin nankörlüğünü beyan etmek üzere başlarına herhangi bir sıkıntı geldikten sonra kendilerine rahmet ve merhametini ulaştırdığında hemen eski nankörlüklerine geri döndüklerini ve âyetlere karşı düşmanca tavırlarına devam ettiklerini haber vermektedir.

Bu âyetin nüzul sebebiyle ilgili olarak rivayet olunduğuna göre, Yüce Allah, Mekke ahalisini yedi sene kuraklık ve kıtlık ile sıkıntıya uğratmış, nerdeyse helâk olacak hale getirmişti. Ebû Süfyan gibi bazıları Rasûlullah’a gelmişler “bize dua et, eğer faydalı yağmurlar yağar, bolluk olursa seni tasdik ederiz” demişlerdi. Bunun üzerine Rasûlullah dua etmiş, Yüce Allah rahmetini ihsan eylemiş, güzel yağmurlar yağdırmış, bereket hâsıl olmuştu.

Fakat onlar iman etmemişler, derhal bu ilâhî rahmeti putlara nispet etmeye kalkışmışlar ve Allah’ın âyetlerine karşı kötü sözler söylemeye ve Rasûlullah’a hile ve oyun etmeye devam etmişlerdi. Bu konuda en çok ileri gidenler de servet sahibi zenginlerdi yani Kureyş’in zenginleriydi.(1) Âyetin iniş sebebi bu olmakla beraber, mesajının benzer durumda benzer tepkiler veren bütün nankörlere yönelik olduğu da bilinmelidir.

a) وَاِذَآ اَذَقْنَا النَّاسَ رَحْمَةً مِنْ بَعْدِ ضَرَّآءَ مَسَّتْهُمْ “Kendilerine dokunan bir sıkıntıdan sonra o (nankör) insanlara bir merhamet tattırdığımız zaman.” Âyette geçenالنَّاس en-nâs kelimesinden kasıt nankör ve inkârcı insan tipidir; yoksa bütünüyle insanoğlu değildir. Bu nankör insanlara tattırılan rahmetten kasıt, başlarına gelen sıkıntılardan onların kurtarılması, bir anlamda rahat nefes almalarının sağlanması, sıhhat ve bollukla buluşturulmaları demektir. Sıkıntı her ne idiyse ondan kurtarılmaları bir rahmet, bir esenlik ve merhamete kavuşturulmaları manasına gelmektedir. Müfessirlerimiz inkârcıların başına gelen “zararlar” bağlamında bunun “kıtlık, kuraklık, yokluk, darlık” olabileceğini beyan etmişlerdir.(2)

b) اِذَا لَهُمْ مَكْرٌ ف۪يٓ اٰيَاتِنَا “Bir de bakarsın ki ayetlerimiz hakkında bir tuzak (kurmuşlar).” Yûnus 10/12’de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, inkârcı nankör insanlar sıkıntılardan kurtarıldıktan sonra nankörlüklerini devam ettirmektedirler.

Bu cümlede yer alan اِذَا izâ edatı mufâca‘a yani “anilik, derhal, hemencecik meydana gelme” manası veren bir konumdadır. Verilmek istenen mesaj, nankörlerin sıkıntıdan kurtarılır kurtarılmaz nankörlüklerine geri dönmeleridir. Burada sözü edilen اٰيَاتِنَا âyâtinâ “âyetlerimiz” ifadesinden kasıt, hem nankörlerin sıkıntılardan kurtarılmasını sağlayan “tekvînî âyetler” olabilir; hem de onları azgın ve sapkın gidişattan çevirmeyi amaçlayan “tenzîlî (vahiy) âyetleri” olabilir.

Âyetler hakkında inkârcıların ortaya koyduğu mekr yani tuzak ise, nimetler hakkında ileri sürdükleri çarpık düşünceler, asılsız iddialar, tuzak tezler, entrikalar şeklinde anlaşılabilir. Mekr, bir şeyi hile yoluyla göründüğü şeklinden döndürüp çevirmektrir. Bu inkârcı nankörler de şüpheler atmak, tartışmalarda yersiz karışıklıklar çıkarmak ve benzeri fasit işler yapmak suretiyle başvurabildikleri bütün çareleri kullanarak Yüce Allah’ın âyetlerini geçersiz kılmaya çalışıyorlardı.

İmâm Mukâtil’e göre buradaki mekr, müşriklerin “Bu, Allah’ın rızıklarındandır” demeyip aksine “Falanca yıldız sebebiyle bize yağmur yağdırıldı, rızık verildi” demeleridir.(3) Başka bazı âlimlerimiz de maksadı Kur’ân’ı ve Allah’ın nimetlerini yalanlamaları ve onlarla alay etmeleri şeklinde anlamışlardır.(4)

2. قُلِ اللّٰهُ اَسْرَعُ مَكْرًا اِنَّ رُسُلَنَا يَكْتُبُونَ مَا تَمْكُرُونَ “De ki: ‘Allah’ın tuzağı daha hızlıdır.’ Şüphesiz ki elçilerimiz (meleklerimiz) kurduğunuz tuzakları yazıyorlar.” Yüce Allah nankörlerin hakka ve hakikate karşı tuzak kuruculuklarını cevaplamakta ve onların tuzaklarını geçersiz kılacağını ve bunun hesabını kendilerine soracağını beyan etmek istemektedir.

a)قُلِ اللّٰهُ اَسْرَعُ مَكْرًا “De ki: Allah’ın tuzağı daha hızlıdır.” Bu ifade “Yüce Allah’ın onların ansızın belasını verebileceği, onları en hızlı şekilde cezalandıracağı” manasına gelmektedir. Âl-i İmrân 3/54’te belirtildiği gibi, Yüce Allah tuzak kuranların en hayırlısıdır; yani tuzakları boşa çıkarandır. Önceki cümlede yer alan ve anilik manası veren izâ edatının anlamına karşılık, Yüce Allah onlardan çok daha hızlı davranabileceğini ve tuzaklarını başlarına geçirebileceğini haber vermektedir.

Onlar şer ve tuzakla meşgul olurlarken ellerindeki nimetin azaba ve gazaba dönüşebileceğini bilmemekteydiler. Bakara 2/9’da da belirtildiği gibi, onlar kendilerince Yüce Allah’ı ve müminleri kandırdıklarını sansalar da aslında farkına varmadan kendilerini kandırmış oluyorlardı. İşte âyette dolaylı olarak dikkat çekilen hususlardan birisi de budur.

Yüce Allah’a karşı tuzak kurma ve O’nun da tuzakları boşa çıkartmasıyla ilgili geniş değerlendirmelerimizi Târık 86/16’da yapacağımız için burada benzer şeyleri tekrarlamayacağız. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Yüce Allah’a nispet edilen tuzak işlemini Enfâl 8/18’in ışığında anlamak durumundayız. Orada Yüce Allah tuzaklara karşı mûhin, yani “boşa çıkartıcı” olduğunu söylemektedir. Aslında insanların tuzaklarının sonucuna Fâtır 35/10’daki ifade çerçevesinde yaklaşılmalıdır.

Yüce Allah orada, tuzak kurmanın şiddetli azap nedeni olduğunu beyan etmekte ve âyetin sonunda yebûru fiilini kullanarak, kötü niyetlilerin tuzaklarının etkisiz kalacağını, sıfıra çıkacağını, yani yok olacağını belirtmektedir. Esasında Ra‘d 13/42’de sözü edilen “Bütün tuzaklar sadece Allah’ın kontrolündedir” ifadesi de tuzakların ve hilelerin sonuçta Yüce Allah’ın bilgisinden uzak olmadığını ortaya koymakta, tuzak kuranların bunun sonucuna katlanacakları haber verilmektedir.

b) اِنَّ رُسُلَنَا يَكْتُبُونَ مَا تَمْكُرُونَ “Şüphesiz ki elçilerimiz (meleklerimiz) kurduğunuz tuzakları yazıyorlar.” Yüce Allah nankör inkârcıların sahip olduğu ve ortaya koyduğu şirk, küfür ve isyan türü her bir şeyi meleklerine kaydettirmekte olduğunu haber vermektedir. Bu ifade bir taraftan inkârcılara yönelik bir tehdit içerirken, diğer taraftan da müminlere moral vermeyi amaçlamaktadır.

“Amellerin yazdırılması” meselesini İnfitâr 82/10-12’de geniş bir şekilde ele alacağız. Burada kısaca şunu hatırlatalım: Yüce Allah insanların dünyada yapıp ettikleri her ne varsa onu meleklerine yazdırıp kontrol altına aldırmaktadır. Âl-i İmrân 3/181, Nisâ’ 4/81, Yûnus 10/21, İsrâ’ 17/13, Kehf 18/49, Meryem 19/79, Yâsîn 36/12, Zuhruf 43/80, Câsiye 45/29, Kâf 50/18, Kamer 54/53, İnfitâr 82/10-12, Târık 86/4’te bu noktada açık bilgiler yer almaktadır.

Muhafız melekler, davranışı kötü olan insanların da kaydını tutmaktadır; dahası inkâr ettikleri mahşer gününde işte bu kayıtlar, birer karne gibi herkesin önüne konulacak, ellerine verilecektir. Yüce Allah’ın âyetleri hakkında ileri geri konuşmaya başlayanların, tuzak ve entrikalara başvuranların bu türden olan ve diğer davranışlardan oluşan bütün hayatları ve niyetleri elçiler tarafından kayıt altına aldırılmakta ve elbette Kıyamet gününde bunun hesabının sorulacağı beyan edilmektedir. İnsanlar kendilerince bazı şeyleri gizli saklı yaptıklarını sansalar da Yüce Allah gizli ve açık her şeyi bildiği için hiçbir şey O’na gizli kalamaz.

ıı. Sıkıntılı Durumlarda Nankörlerin Tutumu

هُوَ الَّذ۪ي يُسَيِّرُكُمْ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ حَتّٰىٓ اِذَا كُنْتُمْ فِي الْفُلْكِ وَجَرَيْنَ بِهِمْ بِر۪يحٍ طَيِّبَةٍ وَفَرِحُوا بِهَا جَآءَتْهَا ر۪يحٌ عَاصِفٌ وَجَآءَهُمُ الْمَوْجُ مِنْ كُلِّ مَكَانٍ وَظَنُّوٓا اَنَّهُمْ اُح۪يطَ بِهِمْ دَعَوُا اللّٰهَ مُخْلِص۪ينَ لَهُ الدّ۪ينَ لَئِنْ اَنْجَيْتَنَا مِنْ هٰذِه۪ لَنَكُونَنَّ مِنَ الشَّاكِر۪ينَ “Sizi karada ve denizde yürüten (gezdiren) O’dur. Hatta siz gemilerde bulunduğunuz, gemiler de içindekileri tatlı bir rüzgârla alıp götürdüğü ve (yolcular) bu yüzden neşelendikleri zaman, ona (gemiye) şiddetli bir fırtına gelip çatar; her yerden onlara dalgalar hücum eder ve onlar çepeçevre kuşatıldıklarını anlarlar da işte o zaman, dini yalnız O’na (Allah’a) özgü kılarak ‘Bizi bundan kurtarırsan elbette şükredenlerden olacağız’ diye Allah’a yalvarırlar.”

Âyetteki هُوَ huve zamiri “O”; الَّذ۪ي يُسَيِّرُكُمْ ellezî yüseyyiruküm ifadesi “sizi yürütmekte olan(dır), yürütendir”; فِي الْبَرِّ fi‘l-berri ifadesi “karada”;وَالْبَحْرِ ve’l-bahri sözcüğü “ve denizde”; حَتّٰىٓ اِذَا كُنْتُمْ hattâ izâ küntüm ifadesi “(şöyle) olduğunuz zaman”;فِي الْفُلْكِ fi‘l-fülki kelimesi “gemide”;وَجَرَيْنَ ve cerayne fiili “ve götürdü, götürdüğü zaman”; بِهِمْ bihim ifadesi “onları”;بِر۪يحٍ طَيِّبَةٍ birîhın tayyibetin tamlaması “güzel, uygun bir rüzgârla”; وَفَرِحُوا ve ferihû fiili “ve mutlu oldular, oldukları zaman”; بِهَا bihâ ifadesi “onunla”;جَآءَتْهَا câethâ fiili “ona (gemiye) gelmişti”; ر۪يحٌ عَاصِفٌ rîhun ‘âsıfun tamlaması “bir kasırga, korkunç fırtına”; وَجَآءَهُمُ ve câehum ifadesi “ve onlara gelmişti”; الْمَوْج el-mevcu kelimesi “dalga”; مِنْ كُلِّ مَكَانٍ min külli mekânin tamlaması “her taraftan”; وَظَنُّوا ve zannû fiili “ve (şöyle) sanmışlardı”; اَنَّهُمْ ennehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; اُح۪يطَ uhîta edilgen fiili “kuşatıldılar”; بِهِمْ bihim ifadesi “onlar”; دَعَوُا de‘avû fiili “dua etmişlerdi, yalvardılar, yarvarırlardı”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; مُخْلِص۪ينَ muhlisîne kelimesi “ait kılanlar olarak”; لَهُ lehû ifadesi “O’na, Allah’a”; الدّ۪ينَ ed-dîne kelimesi “dini”;لَئِنْ اَنْجَيْتَنَا lein enceytenâ ifadesi “eğer bizi kurtarırsan”;مِنْ هٰذِه۪ min hâzihî ifadesi “bundan, bu sıkıntıdan”; لَنَكُونَنَّ lenekûnenne ifadesi “mutlaka olacağız”; مِنَ الشَّاكِر۪ينَ mine‘ş-şâkirîne kelimesi ise “şükredenlerden” demektir.

Burada Yüce Allah’ın insanoğluna bir nimeti ve nankör insanın olumsuz tepkisi ile yalancılığı gündeme getirilmektedir.

1.هُوَ الَّذ۪ي يُسَيِّرُكُمْ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ “Sizi karada ve denizde yürüten (gezdiren) O’dur.” Yüce Allah âyetin bu cümlesinde insanoğlunu karada gezdirenin, denizde yüzdürenin kendisi olduğunu haber vermekte, böylece hayatlarını devam ettirmeleri için insanoğluna büyük bir nimet verdiğini, onları karada ve denizde seyrü sefer imkânlarıyla buluşturduğunu beyan etmiş olmaktadır. İnsanlar denizde her ne kadar gemi aracıyla gitse de suya kaldırma kuvvetini veren Yüce Allah’tır.

Diğer bütün ulaşım araçlarının ulaşımlarını yerine getirebilmeleri için mutlak surette Yüce Allah’ın kanunlarından yararlanmak zorundadırlar. Zira O’nun hükümran olmadığı hiçbir an ve alan söz konusu değildir. En‘âm 6/63’te de sıkıntılı zamanlarda Yüce Allah’tan başka kurtarıcının bulunmadığı beyan edilmektedir.

2. حَتّٰىٓ اِذَا كُنْتُمْ فِي الْفُلْكِ وَجَرَيْنَ بِهِمْ بِر۪يحٍ طَيِّبَةٍ وَفَرِحُوا بِهَا جَآءَتْهَا ر۪يحٌ عَاصِفٌ وَجَآءَهُمُ الْمَوْجُ مِنْ كُلِّ مَكَانٍ وَظَنُّوٓا اَنَّهُمْ اُح۪يطَ بِهِمْ “Hatta siz gemilerde bulunduğunuz, gemiler de içindekileri tatlı bir rüzgârla alıp götürdüğü ve (yolcular) bu yüzden neşelendikleri zaman, ona (gemiye) şiddetli bir fırtına gelip çatar; her yerden onlara dalgalar hücum eder ve onlar çepeçevre kuşatıldıklarını anlarlar.” Yüce Allah insanların gemilerle seyahatlerini hatırlatmakta, güzel ve elverişli bir şekilde esen bir rüzgârla seyahat ederlerken, korkunç bir fırtına çıkıp dört bir taraftan dev dalgaların gemiyi savurmaya başladığı bir esnada gemidekiler artık kuşatılmışlık ve boğulup helak edilecek olma duygusuna kapıldığını beyan etmektedir.

Âyette geçen كُنْتُمْ küntüm fiili muhatap kalıpta olmasına rağmen, hemen peşinden gelen hum/him zamirleri ile fiillerin üçüncü çoğul kalıpta getirilmesi bir “iltifat sanatı” örneğidir. Bu sanattan maksat hitabın değişmesini sağlayarak konuyla ilgili zihinlerin dinç tutulması ve herkesin kendi durumunu bu noktada kontrol etmesini sağlamaktır.

Kur’ân’da 19 kez geçen الرّ۪يح er-rîh kelimeleri tekil olarak geçtiği yerlerde genellikle olumsuz manada “felaket”,(5) bilinen manada “rüzgâr”,(6) “koku”,(7) “güç”(8) manalarında kullanılmaktayken, Kur’ân’da 10 kez(9) geçen الرِّيَاح er-riyâh kelimeleri ise olumlu, yararlı bir anlamda genel olarak “nimet, huzur” içerikli “rüzgârlar” manasında zikredilmektedir.

3. دَعَوُا اللّٰهَ مُخْلِص۪ينَ لَهُ الدّ۪ينَ لَئِنْ اَنْجَيْتَنَا مِنْ هٰذِه۪ لَنَكُونَنَّ مِنَ الشَّاكِر۪ينَ “(İşte o zaman), dini yalnız O’na (Allah’a) özgü kılarak ‘Bizi bundan kurtarırsan elbette şükredenlerden olacağız’ diye Allah’a yalvarırlar.” Bir benzeri En‘âm 6/63’te geçen âyetin bu kısmında iki şeye dikkat çekilmektedir.

a) دَعَوُا اللّٰهَ مُخْلِص۪ينَ لَهُ الدّ۪ينَ “(İşte o zaman) dini yalnız O’na (Allah’a) özgü kılarlar.” Yüce Allah bir deniz yolculuğunda yaşanabilecek fırtınalı bir yolculuktaki çaresizlik içerisinde nankör insanların tutumunu hatırlatmakta ve “Dini Allah’a has kılarak O’na yalvardıklarını” beyan etmektedir.

Bu ifadenin bir benzeri Lokmân 31/32’de şu şekilde yer almaktadır: “Dağlar gibi dalgalar onları kuşattığı zaman, dini tamamen Allah’a has kılarak (ihlâsla) O’na yalvarırlar. Allah onları karaya çıkararak kurtardığı vakit, içlerinden bir kısmı orta yolu tutar. Zaten bizim âyetlerimizi, ancak nankör hâinler bilerek inkâr ederler.” Konuyla benzeşen, yani insanoğlu gemiyle seyahat ederlerken dini sadece Yüce Allah’a has kılarak dua etmeleriyle ilgili bir başka mesaj ise ‘Ankebût 29/65’te bulunmaktadır.

Yûnus 10/12’de açıkladığımız üzere, Yüce Allah nankörlerin bu durumunu şu şekilde bildirmektedir: “(İnkârcı) insana bir sıkıntı dokunduğu zaman, yan yatarak, oturarak veya ayakta durarak (o zararın giderilmesi için) bize dua eder.” Konunun diğer âyetlerle ilişkisini söz konusu âyette ele aldığımız ve ele alacağımız için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Bu meseleyle ilgili olarak bir başka hatırlatmanın da En‘âm 6/40-41’de yer aldığını belirtmekle yetinelim.

b) لَئِنْ اَنْجَيْتَنَا مِنْ هٰذِه۪ لَنَكُونَنَّ مِنَ الشَّاكِر۪ينَ “Andolsun eğer bizi bundan kurtarırsan mutlaka şükredenlerden olacağız.” Yüce Allah nankörlerin sıkıntılı zamanlarındaki sözlerinden birini burada hatırlatmakta, söz konusu fırtınalı ve sıkıntılı deniz yolculuğunda ölümden kurtarılmaları durumunda şükredenlerden olacaklarını söylediklerini beyan etmektedir.

Konuyla ilgili olarak çok önemli bir mesaj En‘âm 6/63’te şu şekilde yer almaktadır: “De ki: Karanın ve denizin karanlıklarından (tehlikelerinden) sizi kim kurtarır ki? (O zaman) O’na gizli gizli yalvararak ‘Eğer (Allah) bizi bundan kurtarırsa andolsun şükredenlerden olacağız’ diye dua edersiniz.” İşte nankör inkârcı insanların sıkıntılı zamanlarında bütün şirk unsurlarını nasıl terk ettikleri, İsrâ’ 17/67’de belirtildiği gibi putları unutup hafızalarından gittiği çeşitli vesilelerle dile getirilmiş olmaktadır.

ııı. Azgınlıkların Akıbeti

فَلَمَّآ اَنْجٰيهُمْ اِذَا هُمْ يَبْغُونَ فِي الْاَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقّ يَآ اَيُّهَا النَّاسُ اِنَّمَا بَغْيُكُمْ عَلٰىٓ اَنْفُسِكُمْ مَتَاعَ الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا ثُمَّ اِلَيْنَا مَرْجِعُكُمْ فَنُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ “(Allah) kendilerini kurtarınca bir de bakarsın ki onlar yeryüzünde haksız yere taşkınlık ediyorlar. Ey insanlar! Sizin taşkınlığınız dünya hayatının menfaatini elde etmek üzere ancak kendi aleyhinizedir. Sonunda dönüşünüz sadece bizedir. Yaptıklarınızı size bildireceğiz.”

Âyetteki فَلَمَّآ اَنْجٰيهُمْ fe lemmâ encâhum ifadesi “onları kurtardığında”;اِذَا هُمْ izâ hum ifadesi “bir de bakarsın ki onlar”; يَبْغُونَ yebğûne fiili “azgınlık yaparlar”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yeryüzünde”; بِغَيْرِ الْحَقّ biğayri’l-hakkı ifadesi “haksız yere”; يَآ اَيُّهَا النَّاسُ yâ eyyühennâsü hitabı “ey insanlar”; بَغْيُكُمْ bağyüküm tamlaması “sizin azgınlığınız”; عَلٰىٓ اَنْفُسِكُمْ ‘alâ enfüsiküm ifadesi “sizin nefsiniz aleyhinedir, sizin aleyhinizedir”; مَتَاعَ الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا metâ‘a’l-hayâti’d-dünyâ tamlaması “dünya hayatının geçimliği olarak”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اِلَيْنَا ileynâ ifadesi “sadece bize(dir)”; مَرْجِعُكُمْ merci‘uküm tamlaması “sizin dönüşünüz”;فَنُنَبِّئُكُمْ fe nünebbiüküm fiili “size haber vereceğiz”; بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ bimâ küntün ta‘melûne ifadesi ise “yaptığınız şeyleri” demektir.

Burada inkârcıların nankörlükleri ve onlara yönelik Yüce Allah’ın cevabı gündeme getirilmektedir.

1. فَلَمَّآ اَنْجٰيهُمْ اِذَا هُمْ يَبْغُونَ فِي الْاَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقّ “(Allah) kendilerini kurtarınca bir de bakarsın ki onlar yeryüzünde haksız yere taşkınlık ediyorlar.” Bu âyetin mesaj olarak bir benzeri En‘âm 6/64’te şu şekilde geçmektedir: “De ki: Ondan ve bütün sıkıntılardan sizi Allah kurtarır. Sonra siz yine O’na ortak koşarsınız.” Yûnus sûresinin 21. âyetinde de belirtildiği üzere, bu cümlede de yer alan اِذَا izâ edatı mufâca‘a yani “anilik, derhal, hemencecik meydana gelme” manası veren bir konumdadır. Verilmek istenen mesaj, nankörlerin sıkıntıdan kurtarılır kurtarılmaz nankörlüklerine geri dönmeleridir.

Yüce Allah nankör insanları sıkıntılardan kurtardıktan sonra hemen harekete geçtiklerini, eski şirk inançlarına geri döndüklerini, Allah’tan başkasına dua ettiklerini, isyan ve fesat işlere devam ettiklerini,(10) bu çerçevede yeryüzünde, ülkelerinde haksız yere azgınlık yapmaya başladıklarını haber vermektedir. Bu konuda İsrâ’ 17/67’de şöyle buyrulmaktadır: “Sizi kurtarıp karaya çıkardığında, (yine eski halinize) dönersiniz. İnsanoğlu çok nankördür.”

Yüce Allah ayrıca Yûnus 10/12’de şu bilgileri vermektedir: “Fakat biz ondan sıkıntısını kaldırınca, sanki kendisine dokunan bir sıkıntıdan ötürü bize dua etmemiş gibi geçip gider.” Konuyla ilgili detayı bu âyetlerin tefsirinde verdiğimiz için, burada aynı bilgileri tekrarlamak istemiyoruz. Şu kadarını hatırlatmakla yetinelim: Çeşitli sıkıntılı ortamlardan kurtarılan nankör inkârcılar ilk fırsatta nankörlüklerine devam etmekte, “kadir kıymet bilmek” diye bir haslete çok yabancı olduklarını göstermektedirler.

2. يَآ اَيُّهَا النَّاسُ اِنَّمَا بَغْيُكُمْ عَلٰىٓ اَنْفُسِكُمْ مَتَاعَ الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا ثُمَّ اِلَيْنَا مَرْجِعُكُمْ فَنُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ “Ey insanlar! Sizin taşkınlığınız dünya hayatının menfaatini elde etmek üzere ancak kendi aleyhinizedir. Sonunda dönüşünüz sadece bizedir. Yaptıklarınızı size bildireceğiz.” Yüce Allah bu tür nankörlerin azgınlıklarının kendilerine yönelik kalacağını, bunun zararını kendilerinin çekeceğini beyan etmekte, nihayet bununla en çok geçici dünya menfaatini elde edebilecelerini, ancak dönüşün Yüce Allah’a olacağını ve sonunda dünyada yapıp ettiklerini mahşerde kendilerine haber vereceğini bildirmektedir.

a) يَآ اَيُّهَا النَّاسُ اِنَّمَا بَغْيُكُمْ عَلٰىٓ اَنْفُسِكُمْ “Ey insanlar! Sizin taşkınlığınız ancak kendi aleyhinizedir.” Bu ifade Bakara 2/9’da da belirtildiği gibi, Yüce Allah’ı ve müminleri kandırdığını sananların aslında farkında olmadan kendilerini kandırdığını ortaya koymaktadır. Bakara 2/11-12’de belirtildiği gibi, yeryüzünde bozgunluk yapmalarına rağmen ıslah edici olduklarını sanmaları da bu şekildedir. Bakara 2/134, 141, 286, Fussılet 41/46 ve Câsiye 45/15 gibi âyetlerde de belirtildiği üzere, iyilik yapanlar kendi lehlerine, kötülük yapanlar da kendi aleyhlerine bunu yapmış olacaklardır; işte âyetin bu cümlesinde hatırlatılmak istenen husus bu olsa gerektir.

b) مَتَاعَ الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا “Dünya hayatının geçimi (olarak).” Âyette geçen bu ifadedeki مَتَاع metâ‘ kelimesi merfu yani “ötre” okunabilir. Buna göre mana “Bu (tercihiniz) dünya hayatının menfaatidir” şeklinde olur. Söz konusu مَتَاع metâ‘ kelimesi “mef‘ûlü mutlak” olarak mansub yani “üstün” de okunabilir. Buna göre mana “Bu şekilde dünya hayatının menfaatinden istifade edersiniz” şeklinde olur.(11) Âyette geçen مَتَاع metâ‘ kelimesi Kur‘ân’da 34 kez(12) geçmekte ve çoğunlukla dünya hayatının ve dünya nimetlerinin geçiciliğini beyan için kullanılmaktadır. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de dünya nimetlerinin ve dünya hayatının geçiciliğini beyan için yer almaktadır.

c) ثُمَّ اِلَيْنَا مَرْجِعُكُمْ فَنُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ “Sonunda dönüşünüz sadece bizedir. Yaptıklarınızı size bildireceğiz.” Yüce Allah Yûnus sûresinin 21. âyetinde de belirttiği üzere, elçilerine yazdırdığı her bir şeyi mahşerde sorgulamaya konu edineceğini bu âyette gündeme getirmektedir. Dönüş sadece ve sadece Yüce Allah’adır ve O, insanlar dünya hayatında her ne yapmışlarsa onların hepsini teker teker sahiplerine haber vereceğini bildirmektedir. Kur’ân’da bu manayı veren çeşitli âyetler zikredilmektedir.(13)

Yüce Allah, “haber vererek bilgilendirme” işlemi için genellikle nebbe’e kökünden fiileri kullanmaktadır.(14) İlgili âyetlere bakıldığında, bu âyetlerin bir bölümünde Yüce Allah’a dönüşten sonra bilgilendirilmenin yapılacağı, Nûr 24/64’te Yüce Allah’a dönüşün kıyâmet günü gerçekleşeceği, Mâide 5/48’de bu dönüşün tüm insanları içereceği ve bunun ardından Yüce Allah tarafından insanlara dünyada yaptıklarının haber verileceği açıkça ifade edilmektedir.

Özellikle Mücâdele 58/6. âyette yukarıdaki bilgilere ilaveten, bütün insanlar diriltildikten sonra dünyadayken yaptıklarının kendilerine haber verileceği beyan edilerek, bilgilendirilmenin ba‘stan, yani diriltilme işleminden sonra gerçekleştirileceği belirtilmektedir.

b) Dünya Hayatı ve Mahşerde İnsanların Akıbeti

Yüce Allah, sûrenin 24-27. âyetlerinde dünya hayıtının bir mevsimlik yağmur ve bitirdiği bitkiler gibi olduğunu, ona hâkim olduğunu sananların hiç beklemedikleri bir anda ilâhî emrin gelmesiyle bahçenin edata hasat edilmiş bir duruma geleceğini, gerçekleri düşünüp anlamak isteyenler için âyetlerini detaylı bir şekilde açıklamakta olduğunu beyan etmekte, şu mesaja yer vermektedir: “Allah kullarını dâr-ı selâm’a (barış ve esenlik yurduna) çağırıyor ve dileyeni/layık gördüğünü doğru yola iletiyor.”

Ardından, güzel işler yapanlara bunların daha güzel karşılıklarının ve fazlasının verileceği, yüzlerini zilletin kaplamayacağı, çünkü cennetlik olacakları ve orada ebedi kalacakları haber verilmektedir. Buna karşılık, kötülük yapanların karşılığının ise yaptıkları kadar olacağı, ancak yüzlerini zillet kaplayacağı, bu durumdan kendilerini Yüce Allah’tan başka hiç kimsenin kurtaramayacağı, sanki ateşten bir parçanın onları bürüyeceği, cehennemlik olacakları ve orada ebedi kalacakları belirtilmektedir.

ı. Dünya Hayatının Geçiciliği

اِنَّمَا مَثَلُ الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا كَمَآءٍ اَنْزَلْنَاهُ مِنَ السَّمَآءِ فَاخْتَلَطَ بِه۪ نَبَاتُ الْاَرْضِ مِمَّا يَاْكُلُ النَّاسُ وَالْاَنْعَامُ حَتّٰىٓ اِذَآ اَخَذَتِ الْاَرْضُ زُخْرُفَهَا وَازَّيَّنَتْ وَظَنَّ اَهْلُهَآ اَنَّهُمْ قَادِرُونَ عَلَيْهَآ اَتٰيهَآ اَمْرُنَا لَيْلًا اَوْ نَهَارًا فَجَعَلْنَاهَا حَص۪يدًا كَاَنْ لَمْ تَغْنَ بِالْاَمْسِ كَذٰلِكَ نُفَصِّلُ الْاٰيَاتِ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ “Dünya hayatının durumu, gökten indirdiğimiz bir su gibidir ki insanların ve hayvanların yiyeceklerinden olan yer bitkileri o (su) sayesinde (gürleşip) birbirine karışır. Sonunda yeryüzü, süsünü takınıp (rengârenk) zinetlendiği ve sahipleri de onun üzerinde güç sahibi olduklarını sandıkları sırada, bir gece veya gündüz ona (azap) emrimiz gelir de onu sanki dün (orada bir zenginlik) yokmuş gibi hasat edilmiş bir hale getiririz. Düşünen bir toplum için ayetlerimizi ayrıntılı bir şekilde işte böyle açıklıyoruz.”

Âyettekiاِنَّمَا مَثَلُ الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا innemâ meselü’l-hayâti’d-dünyâ tamlaması “dünya hayatının misali sadece ve sadece şuna benzer”; كَمَآءٍ kemâin kelimesi “su gibidir, yağmur gibidir”;اَنْزَلْنَاهُ enzelnâhu fiili “onu indirdik, indirmekteyiz”;مِنَ السَّمَآءِ mine‘s-semâi sözcüğü “gökten, yüksekten”; فَاخْتَلَطَ fahteleta fiili “karıştı”; بِه bihî ifadesi “onunla”; نَبَاتُ الْاَرْضِ nebâtü’l-ardı tamlaması “yerin, yeryüzünün bitkileri”;مِمَّا يَاْكُلُ mimmâ ye’külü ifadesi “yediklerinden”; النَّاسُ en-nâsü kelimesi “insanların”; وَالْاَنْعَامُ ve’l-en‘âmu sözcüğü “ve hayvanların”; حَتّٰىٓ اِذَآ اَخَذَتِ hattâ izâ ehazet fiili “alınca, takınınca”; الْاَرْض el-ardu kelimesi “yeryüzü, bahçe”; زُخْرُفَهَا zuhrufehâ tamlaması “onun süsünü”; وَازَّيَّنَتْ vezzeyyenet fiili “ve zinetlenince”;وَظَنَّ ve zanne fiili “ve sanar, sanmıştı”; اَهْلُهَا ehlühâ ifadesi “onun sahibi, sahipleri”; اَنَّهُمْ ennehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; قَادِرُونَ kâdirûne kelimesi “gücü yetenler(dir)”; عَلَيْهَا ‘aleyhâ ifadesi “ona, üzerine”;اَتٰيهَا etâhâ fiili “oraya gelir”; اَمْرُنَا emrunâ tamlaması “bizim (azap) emrimiz”; لَيْلًا leylen kelimesi “gece”; اَوْ نَهَارًا ev nehâran ifadesi “veya gündüz”; فَجَعَلْنَاهَا fe ce‘alnâhâ fiili “onu kılarız, yaparız”; حَص۪يدًا hasîden sözcüğü “hasat edilmiş”; كَاَنْ لَمْ تَغْنَ keen lem tağne ifadesi “sanki ürün vermemiş gibi”; بِالْاَمْسِ bi’l-emsi ifadesi “dün”; كَذٰلِكَ kezâlike kelimesi “işte böylece”; نُفَصِّلُ nüfessılü fiili “açıklarız, açık açık ortaya koymaktayız”; الْاٰيَات el-âyâti kelimesi “âyetleri”; لِقَوْمٍ li kavmin ifadesi “(şöyle) bir topluluk için”; يَتَفَكَّرُونَ yetefekkerûne fiili ise “düşünmekte (olan), düşünen” demektir.

Burada dünya hayatının bir mevsimlik sürece benzediği beyan edilmekte ve önceki âyette zikredildiği üzere azgınlıkları nedeniyle dünya hayatını tercih edenlerin nasıl yanıldıkları gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّمَا مَثَلُ الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا كَمَآءٍ اَنْزَلْنَاهُ مِنَ السَّمَآءِ فَاخْتَلَطَ بِه۪ نَبَاتُ الْاَرْضِ مِمَّا يَاْكُلُ النَّاسُ وَالْاَنْعَامُ “Dünya hayatının durumu, gökten indirdiğimiz bir su gibidir ki insanların ve hayvanların yiyeceklerinden olan yer bitkileri o (su) sayesinde (gürleşip) birbirine karışır.” Yüce Allah dünya hayatının geçiciliğini çeşitli vesilelerle belirtmekte, ebedi hayata dikkat çekmektedir. Kur’ân’a göre dünya hayatı tıpkı bir mevsimlik süreç gibidir. Bu bağlamda yaşanan hayat, insanların ve hayvanların yiyeceklerinden oluşan yeryüzünün bitkileriyle toprakta buluşup tohumlarla karışan yağmura benzetilmektedir.

Rabbimiz dünya hayatını gökten, yükseklerden gelen suya, yağmura benzetmektedir. Yağmur yeryüzündeki bitkilerle yani toprağın altındaki tohumla buluşup birbirine karışır; sonuçta yemyeşil bir görüntü ve çeşitli ürünler insanlarla buluşur. Nihayet zamanı gelince bu defa söz konusu yeşillikler yerini rüzgârın savurduğu çerçöpe bırakır. Bu âyette sadece servetin değil, bütünüyle dünya hayatının bile aslında bir mevsimlik bitki gibi olduğu üzerinden mesaj verilmekte, fâni bir âleme gereğinden fazla bel bağlamanın yanlışlığı vurgulanmaktadır.

Önemine binaen konuyla ilgili âyetleri hatırlatmak istiyoruz. Yüce Allah Kehf 18/45’te şöyle buyurmaktadır: “Onlara şunu da misal göster: Dünya hayatı, gökten indirdiğimiz bir su gibidir ki, bu su sayesinde yeryüzünün bitkisi (önce gelişip) birbirine karışmış; arkasından rüzgârın savurduğu çerçöp haline gelmiştir.” Ayrıca Hacc 22/5’te de geçtiği gibi, yeryüzü kurumuş ölmüş iken üzerine yağmur yağar, toprak titreşir, döllenen tohum sayesinde bitkilerle kabarır ve her güzel çiftten yetiştirilmiş olur. Bunun sonrasında ise âyette de geçtiği gibi artık sararıp kuruma başlar ve yemyeşil bitkiler çerçöp halinde rüzgâr sayesinde sağa sola savrulur.

Konuyla ilgili mutlak sûrette hatırlanması gereken diğer bir âyet ise Hadîd 57/20’dir: “Bilin ki dünya hayatı ancak bir oyun, eğlence, bir süs, aranızda bir övünme ve daha çok mal ve evlât sahibi olma isteğinden ibarettir. Tıpkı bir yağmur gibidir ki, bitirdiği ziraatçıların hoşuna gider. Sonra kurur da sen onun sapsarı olduğunu görürsün; sonra da çer çöp olur. Ahirette ise çetin bir azap vardır. Yine orada Allah’ın mağfireti ve rızası vardır. Dünya hayatı aldatıcı bir geçimlikten başka bir şey değildir.” Bu üç âyetteki mesaj ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin mesajı büyük oranda birbiriyle örtüşmektedir.

Hatırlanması gereken başka âyet ise Zümer 39/21’dir: “Görmedin mi? Allah gökten bir su indirdi, onu yerdeki kaynaklara yerleştirdi, sonra onunla türlü türlü renklerde ekinler yetiştiriyor. Sonra onlar kurur da sapsarı olduklarını görürsün. Sonra da onu kuru bir kırıntı yapar. Şüphesiz bunlarda akıl sahipleri için bir öğüt vardır.” Bu âyette de bitkiler üzerinden Yüce Allah’ın kudreti tanıtılmakta, yeşerip yaşayan bitkilerin daha sonra nasıl bir kırıntı haline geldiği üzerinden bu hayatın da biteceği mesajı verilmektedir.

2. حَتّٰىٓ اِذَآ اَخَذَتِ الْاَرْضُ زُخْرُفَهَا وَازَّيَّنَتْ وَظَنَّ اَهْلُهَآ اَنَّهُمْ قَادِرُونَ عَلَيْهَآ “Sonunda yeryüzü, süsünü takınıp (rengârenk) zinetlendiği ve sahipleri de onun üzerinde güç sahibi olduklarını sandıkları sırada.” Toprağın süsünü almasından kasıt yeşermesidir. Kur’ân’da dört kez(15) zikredilen زُخْرُف zuhruf kelimesi “süs” demektir. Zinetlenmesi ise muhtemelen ürünlerini verecek duruma gelmesidir. Âyetteki ازَّيَّنَتْ izzeyyenet fiili tıpkı Bakara 2/72’deki iddâra’tüm ve A‘râf 7/38’de geçen iddârakû fiillleri gibi tefe‘‘ul babında tezeyyenet kalıbından dönüştürülmüştür ve toprağın aldığı muhteşem görüntüye dikkat çekmeyi amaçlamış olabilir.

İşte topraktaki tohumlar yağmur sularıyla buluşup ortam yemyeşil bir hal alınca ve bitkiler de ürün verir duruma gelince, bahçelerin sahipleri o ürünleri istedikleri gibi ve istedikleri zaman toplayacaklarını sanabilirler. اَنَّهُمْ قَادِرُونَ عَلَيْهَا “Bahçeye kâdir olduklarını zannetmeleri” ifadesi, bahçe ve ürünleriyle ilgili her türlü tasarrufta bulunabileceklerine inanmaları ve bu noktada çeşit çeşit hayallere dalmaları manasında yorumlanabilir.

3. اَتٰيهَآ اَمْرُنَا لَيْلًا اَوْ نَهَارًا فَجَعَلْنَاهَا حَص۪يدًا كَاَنْ لَمْ تَغْنَ بِالْاَمْسِ “Bir gece veya gündüz ona (azap) emrimiz gelir de onu sanki dün (orada bir zenginlik) yokmuş gibi hasat edilmiş bir hale getiririz.” Yüce Allah yağmur sayesinde yeşerip ürün veren toprağın sahiplerinin hasat hazırlığı yaptığı bir sırada gece veya gündüz oraya afet emrinin geldiğini, bahçenin dün hiç yeşermemiş ve ürün vermemiş gibi hasat edilmiş bir duruma dönüştüğünü beyan etmektedir. Âyette sözü edilen اَمْرُنَا emrunâ “emrimiz” ifadesi Yüce Allah’ın afet, fırtına, kasırga vs. şeklinde “azap emri” manasına gelmektedir.(16)

4. كَذٰلِكَ نُفَصِّلُ الْاٰيَاتِ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ “Düşünen bir toplum için ayetlerimizi ayrıntılı bir şekilde işte böyle açıklıyoruz.” Yüce Allah verdiği bu nefis örnekle vahiy âyetleriyle kâinat kitabının âyetlerini buluşturmakta ve her bir âyetini tefekkür etmek isteyen toplum için hakikatlerini açık açık ve detaylı bir şekilde ortaya koyduğunu beyan etmektedir. Burada geçen نُفَصِّلُ nufessılü fiili Kur’ân’da geçtiği her yerde(17) Kur’ân âyetlerinin ayrıntılı olarak açıklanmasıyla ilgili mesaj vermektedir.

Demek ki dünya hayatı bazıları için tam bir hasat mevsimine dönüşecekken sona ermekte, çok uzun vadeli hesaplar yapılmasına müsait olmadığı ortaya konulmaktadır. İnsanlar dünya hayatı için mal ve servet biriktirirler, geleceğe dair plan ve projeler yaparlar; fakat ölüm gerçeğini öteledikleri veya görmezlikten geldikleri için hiç beklemedikleri bir anda ölebilirler.

Eğer bu kişiler bir de âhirete inanmıyor iseler, inanmadıkları bir âleme doğru gidip orada inanmadıkları bir huzurda hesap vererek korkunç bir akıbetle karşılaşmış olacaklardır. Sûrenin başından itibaren ele alınan olumsuz ve inkârcı insan tipinin ne kadar yoğun bir inançsızlık problemiyle yüz yüze ve iç içe olduğu ortaya konulmaktadır.

ıı. Dâr-ı Selâma Davet

وَاللّٰهُ يَدْعُوٓا اِلٰى دَارِ السَّلَامِ وَيَهْد۪ي مَنْ يَشَآءُ اِلٰى صِرَاطٍ مُسْتَق۪يمٍ “Allah kullarını barış yurduna (cennete) çağırıyor ve dileyeni (layık gördüğünü) doğru yola ulaştırıyor.”

Âyetteki وَاللّٰهُ vellâhu kelimesi “Allah”; يَدْعُوا yed‘û fiili “çağırır, çağırıyor”;اِلٰى دَارِ السَّلَامِ ilâ dâri’s-selâmi tamlaması “esenlik, barış yurduna”;وَيَهْد۪ي ve yehdî fiili “ve hidayete erdirir, rehberlik eder”; مَنْ يَشَآءُ men yeşâu fiili “dileyeni, layık gördüğünü”; اِلٰى صِرَاطٍ مُسْتَق۪يمٍ ilâ sırâtın müstakîmin tamlaması ise “dosdoğru yola” demektir.

Burada Yüce Allah’ın evrensel anlamda daveti ve dosdoğru yola kimleri eriştireceği gündeme getirilmektedir.

1.وَاللّٰهُ يَدْعُوٓا اِلٰى دَارِ السَّلَامِ “Allah kullarını dâr-ı selâm’a (barış ve esenlik yurduna) çağırıyor.” Yüce Allah önceki âyette dile getirdiği “dünya hayatının bir mevsimlik ömür gibi olduğu” gerçeğinin ardından, bu ve benzer beyanlarla bütün insanları dâr-ı selâma davet ettiğini ifade etmektedir. Yüce Allah’ın daveti gelip geçici olan bu hayata değil, ebedi bir âlemi kazanmaya yöneliktir.

Tamlamada yer alan السَّلَام es-selâm kelimesi Haşr 59/23’te de geçtiği gibi Yüce Allah’ın bir sıfatı olarak düşünülebilir. Bu durumda maksat “Allah’ın yurdu” manasında “cennet” olabilir. Eğerالسَّلَامِ es-selâm kelimesi es-selâmeh kelimesinin çoğulu olarak kabul edilirse bu defa maksat, “içine girenlerin afet ve belalardan kurtulmuş olduğu mekan, yurt, ev” şekilini alır.(18)

Yüce Allah’ın herkese yönelik daveti, adını dâr-ı selâm diye belirlediği “ebedi mutluluk, selamet ve esenlik yurdu” manasındadır. Elbette bu tamlama öncelikli muhataplar açısından düşünüldüğünde âhireti ve cennet yurdunu ifade etmektedir. Ancak vahyin hayatı düzene kavuşturma hedefi açısından bakıldığında, bu defa maksadın dünya hayatı da olabileceği ifade edilebilir. Bu yaklaşıma göre dâr-ı selâm tamlaması “barış ve esenlik yurdu” manasında vahyin şekillendirdiği dünya hayatı manasına gelmiş olur.

Bu anlamı destelemek üzere Mâide 5/16’da şöyle buyrulmaktadır: “Allah, rızasına tâbi olanı (yani rızasını arayanı) onunla (Kur’ân ile) kurtuluş yollarına eriştirir ve onları buyruğu gereği karanlıklardan aydınlığa çıkarır, dosdoğru bir yola iletir.”

Konuyla ilgili olarak Nahl 16/41’de şöyle buyrulmaktadır: “Haksızlığa uğratıldıktan sonra Allah yolunda hicret edenlere gelince, onları dünyada güzel bir şekilde yerleştireceğiz. Ahiretin ödülü elbette daha büyüktür. Keşke (bu gerçeği) bilselerdi!” Bu konuda benzer bir mesaj da Nahl 16/97’de şu şekilde yer almaktadır: “Erkek veya kadın, mümin olarak kim salih amel işlerse (iyi ve güzel bir iş yaparsa), onu mutlaka güzel bir hayat ile yaşatacağız. Ödüllerini de elbette yapmakta olduklarının en güzeli ile vereceğiz.”

Yüce Allah bu âyette يَدْعُوا yed‘û fiilini kullanarak din tebliğcilerinin de “davetçi” olduklarını beyan etmek istemekte, tebliğin davet üzerinden yürütülmesi gerektiğini, hiçbir şekilde zorlama, tehdit ve tedhişe yer verilmemesinin zorunlu olduğunu öğretmektedir. Tebliğ bir cihaddır ve cihadda temel amaç insanı kaybetmek, yok etmek değil, bir kişiyi daha olsun kazanmaktır. Nahl 16/125’te de Ahzâb 33/46’da da dikkat çeken hususlar bunlardır.

Âl-i İmrân 3/193, Yûnus 10/25, Yûsuf 12/108, Ra‘d 13/36, İbrâhim 14/1, Hacc 22/67, Kasas 28/87, Fussılet 41/33 ve Cinn 72/20 gibi âyetlerde de davetin adresi “Allah ve O’nun dosdoğru yolu” olarak ifade edilmektedir. Peygamberler kendilerine değil, Yüce Allah’a davet ettikleri için, onların izinden gidenlerin daveti de sadece ve sadece Yüce Allah’a olmalıdır. Tebliğini davetçi kimliğiyle yapan, bunu cihada dönüştürüp bir âdemi olsun kurtarmaya çalışan yiğitlere selam olsun.

2. وَيَهْد۪ي مَنْ يَشَآءُ اِلٰى صِرَاطٍ مُسْتَق۪يمٍ “Dileyeni/layık gördüğünü doğru yola iletiyor.” Fâtiha 1/6’da “hidayet” ve sırât-ı müstakîm kavramları hakkında detaylı bilgi verdiğimiz için burada benzer şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Sadece âyette geçen bilgileri açıklamakla yetineceğiz. Bu cümlenin benzerleri Kur’ân’da çeşitli âyetlerde yer almakta,(19) hepsinde de aynı vurgu söz konusu edilmektedir.

Yüce Allah dileyenleri yani durumu müsait olup hak edenleri, layık gördüklerini dosdoğru yola hidayet edeceğini haber vermekte, daveti/çağrısı genel olduğu için davete icabet eden ve icabetin gereklerini yerine getiren herkesi sırât-ı müstakîme eriştireceğini müjdelemektedir. Bu ve benzer âyetlerde geçen مَنْ يَشَآءُ men yeşâu ifadesinin anlamını “dilediğini” şeklinde verenler de esasında Yüce Allah’ın bu dilemeyi ezeli bilgisi ve insanlardan durumu müsait olanlarla ilişkilendirdiği açıklamasını yapmaktadırlar.(20)

Meseleye böyle bakınca elbette sorun gözükmemektedir. Ancak meallerde söz konusu ifadeyi “dilediği” şeklinde verince meselenin bu detayını bilmeyenler yanlış anlamalara maruz kalabilmektedir. Bu nedenle ilgili ifadeyi “dilediği” değil de “dileyeni” şeklinde vermek çok daha isabetlidir. Eğer “dilediği” ifadesi tercih edilecekse bu defa “layık gördüğü” beyanı da cümlede zikredilmelidir.

ııı. İyiliklerin Karşılığı

لِلَّذ۪ينَ اَحْسَنُوا الْحُسْنٰى وَزِيَادَةٌ وَلَا يَرْهَقُ وُجُوهَهُمْ قَتَرٌ وَلَا ذِلَّةٌ اُو۬لٰٓئِكَ اَصْحَابُ الْجَنَّةِ هُمْ ف۪يهَا خَالِدُونَ “Güzel davrananlara daha güzel karşılık, bir de fazlası vardır. Onların yüzlerine herhangi bir toz (leke) ve aşağılanma bulaşmaz. İşte onlar cennet halkıdır; orada ebedî kalacaklardır.”

Âyetteki لِلَّذ۪ينَ اَحْسَنُوا lillezîne ahsenû ifadesi “iyilik yapanlar için vardır”; الْحُسْنٰى el-husnâ kelimesi “daha iyisi, daha güzeli”; وَزِيَادَةٌ ve ziyâdetün sözcüğü “ve daha fazlası”;وَلَا يَرْهَقُ ve lâ yarheku fiili “kaplamaz”; وُجُوهَهُمْ vucûhehum tamlaması “onların yüzlerini”; قَتَر katerun kelimesi “ne toz, toprak”; وَلَا ذِلَّةٌ ve lâ zilletün sözcüğü “ne de zillet, horluk”; اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “onlar”; اَصْحَابُ الْجَنَّةِ ashâbu’l-cenneti tamlaması “cennetlikler(dir), cennet halkı(dır)”; هُمْ hum zamiri “onlar”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; خَالِدُون hâlidûne sözcüğü ise “ebedi kalıcılar (olacaktır)” demektir.

Burada iyiliklere verilecek karşılığın ne olacağı ile onların mahşerdeki durumları gündeme getirilmektedir.

1.لِلَّذ۪ينَ اَحْسَنُوا الْحُسْنٰى وَزِيَادَةٌ “Güzel davrananlara daha güzel karşılık, bir de fazlası vardır.” Yüce Allah bütün insanları dâr-ı selâm’a yani “barış ve esenlik yurdu”na çağırmakta, dileyip hak edeni de “dosdoğru yol” manasınada sırât-ı müstakîm’e eriştireceğini beyan ettikten sonra, bu kişilerin mahşerdeki ödülleri hakkında bilgi vermektedir. Buna göre dünya hayatında güzel ve doğru işler yapanların karşılığının daha güzeli ve bir de fazlası olacağı müjdelenmektedir.

Burada dikkat çeken en önemli noktalardan birisi “iyilik yapmak” fiilinin kullara nispet edilişidir. Yani ilâhi davete olumlu karşılık verenler bu uğruda güzel işleri de kendi iradeleriyle yapanlardır. Hiç şüphe yok ki bu bir alınyazısı anlamında “kader” değil, kulun iradesini kaderine dönüştürmesidir.

a) “İşini düzgün yapanlar” anlamında muhsinler için Bakara 2/112’de müjdeler yer almakta, Lokmân 31/22’de ise onların en sağlam kulpa yapışmış oldukları beyan edilmekte, ayrıca ‘Ankebût 29/69’da da Allah yolunda fedakârlık yapanlara Yüce Allah’ın bütün yollarını göstereceği ve işini düzgün yapanlarla beraber olacağı bildirilmektedir.

Âyette geçen اَحْسَنُوا ahsenû fiili “(işini) güzel yapmak” manasında ihsân kelimesinin fiil kalıbıdır. Bilindiği gibi ihsân kavramı için Hz. Peygamber “Allah’ı görüyormuş gibi Allah’a kulluk etmektir; sen her ne kadar O’nu göremiyorsan da O seni görüyor” tanımını yapmıştır.(21)

b) “Ödüllerin mahşerdeki karşılıkları” konusunu çeşitli âyetlerde ele aldığımız için, benzer şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Burada sadece şu kadarını aktarmakla yetinelim: Muhsinlerin mahşerdeki karşılığı için bu âyette iki kelime kullanılmaktadır. Bunların ilki الْحُسْنٰى el-husnâ, diğeri ise زِيَادَة ziyâdeh sözcükleridir. Kur’ân’da 17 kez(22) yer alan الْحُسْنٰى el-husnâ kelimesi ahsen kalıbının müennes “dişil” kalıbıdır ve “daha güzel, en güzel” manasına gelmekte, muhtemelen “cennet”(23) anlamını vermektedir. زِيَادَة ziyâdeh sözcüğü ise “daha fazlası” demektir.

c) İyiliklerin karşılığı ise “en az yapılan fedakârlığa denk” olur; fazlası anlamında sınırsız da olabilir. Suçun karşılığı için durum yukarıdaki maddede ifade ettiğimiz gibi olsa da, verilecek ödülün herhangi bir üst sınırı yoktur. Kur’ân, bu anlamda farklı ifadeler ve seçenekler sunmaktadır:

- Ödülün alt sınırı, en az “fedâkârlık kadar”dır.(24) Yani yapılan iyilik her ne kadarsa, ona verilecek karşılık da en az o kadar olacaktır.(25)

- Sevabın karşılığı “daha güzeli”yle de verilebilir.(26) Bu anlamda ödülün üst sınırı yoktur. Alt sınırı ise “denk veya bir fazla” olarak kabul edilebilir. Yorumunu yapmakta olduğumuz Yûnus 10/26’da dünyada yapılanların karşılığının âhirette daha güzelleriyle insanlara sunulacağı bildirilmektedir.(27) Ayrıca Ahkâf 46/16’da Yüce Allah, “İşte onlar, yaptıklarının en iyileri kabul edilip kötülüklerini (cezalandırmaktan) vazgeçeceğimiz kimselerdir” buyurmaktadır. Buradan anlaşılıyor ki, cennetlikler dünyada yaptıklarının en güzelleriyle karşılanacaklardır.

- İyiliğin karşılığı “çok daha fazlası” da olabilir. Yûnus 10/26’da dile getirilen “Daha güzel karşılık ve fazlası” ifadesi, ödülün katlanmaya müsait yapısını gündeme getirmektedir. Bu konuda bilinmesi gereken âyetlerden birisi de Şûrâ 42/20’deki şu cümledir: “Kim ahiret ekinini (kazancını, nimetini) istiyorsa, onun kazancını arttırırız.” Şûrâ 42/23’te de şöyle buyrulmaktadır: “Kim bir iyilik işlerse onun sevabını fazlasıyla veririz.” Aynı şekilde Fâtır 35/30 ve Kâf 50/35’te de benzer mesajlar ve müjdeler yer almaktadır.

- İyiliğin karşılığı “on katı” şeklinde de verilebilir. En‘âm 6/160’ta sözü edilen “on katı” ifadesi rakamsal anlamda “on” diye anlaşılmak zorunda değildir; buradaki maksat “çokluk” olarak da yorumlanabilir.

- İyiliğin karşılığı “yedi yüz”, hatta katlanarak “çok daha fazlası” da olabilir.(28) Ödülün 700’er şeklinde katlanması, bir önceki maddede söylediğimiz gibi çokluk veya sınırsızlık anlamı verebilir. Bakara 2/245’te de beyan edildiği gibi, kard-ı hasen konusundaki âyetlerde karşılığın pek çok kat şeklinde yani kat kat verilmesi de bu kapsamda düşünülebilir.

- Nebe’ 78/36’daki “hesapsız, tastamam ikram” ifadesi ödülün üst sınırının olmayabileceğini göstermektedir. Zümer 39/10’da yer alan “Sabredenlere ödülleri hesapsız ödenecektir” ifadesi, ödülde sınırsız katlanmışlığı ortaya koymaktadır. Ayrıca Mü’min 40/40’ta da cennetteki rızıkların hesapsız yani sınırsız olduğu beyan edilmektedir.

Bütün bunların ötesinde, Yüce Allah Secde 32/17’de, cennetliklerin dünyada yaptıklarının karşılığı olarak, onlar için hangi tür göz aydınlıklarının gizlenmiş olduğunu hiçbir nefsin bilemeyeceğini açıkça bildirmektedir. Hz. Peygamber’in, “hiçbir gözün görmediği, hiçbir kulağın işitmediği ve hiçbir akla gelmeyen türden cennet nimetleri”nin olduğuna dair bildirimleri vardır.(29) Bu son aktarımlarımız, ödülün sınırsızlığı noktasındaki yaklaşımımızın delilleri arasında sayılabilir.

Bu bağlamda maksadın En‘âm 6/160’ta belirtildiği gibi “iyiliklerin on katı (kat kat fazlası) olabileceği” gibi, Bakara 2/261’deki ifade gereği 700 katı da çok daha fazlası da olabilir. Her iki kelime de genel bir şekilde mana vermesi nedeniyle, bu ödüllerin doğrudan neyi karşıladığını söylemek mesajı daraltmak olacağı için bu konudaki rivayetleri aktarmaya gerek duymadık. Buradan anlaşılıyor ki, dünyada doğru bir inanca sahip olup bu uğurda salih ameller işleyenler işlerini düzgün yapanlardır ve onların mahşerdeki karşılıkları çok daha güzeli ve fazlasıyla kendilerine ihsan edilecektir.

2. وَلَا يَرْهَقُ وُجُوهَهُمْ قَتَرٌ وَلَا ذِلَّةٌ “Onların yüzlerine herhangi bir toz (leke) ve aşağılanma bulaşmaz.” Bu cümle şöyle de tercüme edilebilir: “Onların yüzlerine ne bir toz (kara leke) bulaşır ne de bir horluk (gelir).” Benzeri bir kez de ‘Abese 80/41’de geçen قَتَر kater kelimesi, mecaz anlamda “kararma, toz, kara leke” anlamına gelirken, bu âyette de olduğu gibi Kur’ân’da yedi kez(30) geçen الذِّلَّة/ذِلَّة zilleh/ez-zilleh kelimeleri ise “zillet, mahcubiyet, horlanma, aşağılanma, sıkıntı sebebiyle boyun bükme, onursuzluk, ilâhi hışım ve alçaklık” gibi manalar içemektedir.(31)

Bu ifade ‘Abese 80/40-41 ve Yûnus 10/27’de yer alan ve cehennemliklerin yüzlerinin tanıtıldığı perişanlığın zıddını oluşturduğu gibi, Ğâşiye 88/2-3’te sözü edilen cehennemliklerin zelil, hakir ve yorgunluktan bitap düşmüş hallerinin de tersini ifade etmektedir.

Yüce Allah cennetliklerin yüzlerinin hiçbir şekilde tozlanmayacağını, yani lekelenmeyeceğini, herhangi bir mahcubiyet içerisinde olmayacaklarını haber vermektedir. Her bakımdan alınları ak, yüzleri parlak ve aydınlık olacaktır. Maksatlarına ulaştıktan sonra canlarını sıkacak, onları utandıracak, yüzlerini kızartacak, onurlarını zedeleyecek, kendilerini küçük düşürecek her türlü leke ve kederden güvende olacaklardır. Çünkü en küçük bir yüz karası bütün iyilikleri zedeleyebilir ve zillete bulaşanın artık nimetten haz alması söz konusu olamaz. Böylece mahşerdeki en güzel ödül ve fazlası da yerini ve değerini bulamamış hale gelir.(32)

3. اُو۬لٰٓئِكَ اَصْحَابُ الْجَنَّةِ هُمْ ف۪يهَا خَالِدُونَ “İşte onlar cennet halkıdır; orada ebedî kalacaklardır.” Yüce Allah dâr-ı selâm’a davet edip layık oldukları için dosdoğru yola hidayet ettiği bu kişilerin, dünyada iyilik yapmalarına karşılık, kendilerine mahşerde daha güzel ödül ve fazlasını vereceğini müjdelediği, sonrasında kendilerini hiçbir kara leke, horluk ve zilletin bulmadığı bu yiğitlerin cennet ehli olduklarını ve orada ebedi olarak kalacaklarını haber vermektedir.

ıv. Kötülüklerin Karşılığı

وَالَّذ۪ينَ كَسَبُوا السَّيِّـَٔاتِ جَزَآءُ سَيِّئَةٍ بِمِثْلِهَا وَتَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ مَا لَهُمْ مِنَ اللّٰهِ مِنْ عَاصِمٍ كَاَنَّمَآ اُغْشِيَتْ وُجُوهُهُمْ قِطَعًا مِنَ الَّيْلِ مُظْلِمًا اُو۬لٰٓئِكَ اَصْحَابُ النَّارِ هُمْ ف۪يهَا خَالِدُونَ “Kötülük yapanlara gelince, herhangi bir kötülüğün karşılığı misli iledir. Onları aşağılanma kaplayacaktır. Kendilerini Allah’tan (gelecek herhangi bir cezaya karşı) koruyacak kimse de yoktur. Onların yüzleri sanki karanlık geceden bir parçaya bürünmüştür. İşte onlar da ateş halkıdır; orada ebedî kalacaklardır.”

Âyetteki وَالَّذ۪ينَ كَسَبُوا vellezîne kesebû ifadesi “kazanmış olanlar, kazananlar”; السَّيِّـَٔات es-seyyiâti kelimesi “kötülükler”; جَزَآءُ سَيِّئَةٍ cezâu seyyietin tamlaması “bir kötülüğün karşılığı”;بِمِثْلِهَا bimislihâ kelimesi “benzeri iledir, misli iledir”; وَتَرْهَقُهُمْ ve terhakuhum fiili “ve onları kaplar”; ذِلَّة zilletün kelimesi “zillet, horluk”; مَا لَهُمْ mâ lehum ifadesi “onlar için yoktur, olmayacaktır”; مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah’tan (geleceklerle ilgili)”; مِنْ عَاصِمٍ min ‘âsımin sözcüğü “herhangi bir koruyucu”; كَاَنَّمَآ اُغْشِيَتْ keennemâ uğşiyet edilgen fiili “sanki kaplandı”; وُجُوهُهُمْ vucûhuhum tamlaması “onların yüzleri”;قِطَعًا kıta‘an kelimesi “parça olarak”; مِنَ الَّيْلِ mine’l-leyli ifadesi “geceden”;مُظْلِمًا muzlimen kelimesi “karanlık verici”; اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “işte onlar”; اَصْحَابُ النَّارِ ashâbu’n-nâri tamlaması “cehennem halkı(dır), ateş halkı(dır), cehennemlikler(dir)”; هُمْ hum zamiri “onlar”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; خَالِدُون hâlidûne sözcüğü ise “ebedi kalıcılar (olacaktır)” demektir.

Burada Kur’ân’ın mesânîlik özelliği gereği cennetliklerin tersine söz cehennemliklere getirilmekte ve mahşerde yaşayacakları perişanlıklardan bir bölüme değinilmektedir.

1. وَالَّذ۪ينَ كَسَبُوا السَّيِّـَٔاتِ جَزَآءُ سَيِّئَةٍ بِمِثْلِهَا وَتَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ مَا لَهُمْ مِنَ اللّٰهِ مِنْ عَاصِمٍ “Kötülük yapanlara gelince, herhangi bir kötülüğün karşılığı misli iledir. Onları aşağılanma kaplayacaktır. Kendilerini Allah’tan (gelecek herhangi bir cezaya karşı) koruyacak kimse de yoktur.” Yüce Allah dâr-ı selâm davetine icabet etmeyip dünya hayatında azgınlığı tercih edenlerin sürekli olarak kötülükler kazandıklarını, adeta kötülüklerden beslendiklerini beyan etmektedir. Önceki âyette nasıl ki iyilikler kullara nispet edildiyse de burada da kötü fiiller yine kullara nispet edilmekte ve hâşâ ilâhî kaderin suçlanmasının önü kesilmek istenmektedir.

a) Yâsîn 36/54’te de belirtildiği gibi, kötülüklerin karşılığı en fazla o kötülük kadar olabilir. İşte mahşerdeki yargılamanın sonucunda suçlulara yargısız infaz yapılamayacağı, karşılaştıkları bu akıbeti kendilerinin hak ettiği ifade edilecek, muhatapların itiraz edebileceği hiçbir nokta bırakılmayacaktır.

Azgın inkârcılara verilecek karşılığın, onların yaptıklarına tam uygun olacağı, bir anlamda hak ettiklerinin tam karşılığını oluşturacağı Nebe’ 78/26. âyette şu şekilde ifade edilmektedir: “(Dünyadaki inkârlarına) uygun karşılık olarak.” Suça verilecek karşılık en fazla “suç kadar” olmalıdır.

Bu durum Şûrâ 42/40’ta “Bir kötülüğün karşılığı o kötülük kadardır” şeklinde beyan edilmektedir. Ayrıca En‘âm 6/160, Nahl 16/126, Hacc 22/60, Yâsîn 36/54, Neml 27/90 ve Necm 53/39-41 gibi ayetlerde de bu konu gündeme getirilmektedir. Suça çok daha az karşılık verilmesi veya suçun tamamen affedilmesi bile söz konusu olabilir.(33) Ödül gibi ceza konusunun detayını çeşitli âyetlerde le aldığımız için burada detaya girmeyeceğiz.

b) وَتَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ “Onları zillet kaplayacaktır.” Benzerleri Kalem 68/43 ve Me‘âric 70/44’te de geçen bu ifadede, Yüce Allah cehennemlikleri orada korkunç bir zilletin kaplayacağını haber vermektedir. Cennetliklerin yüzlerinde en küçük bir toz lekesi olmayacak iken, önceki âyette de belirttiğimiz üzere cehennemlikleri zillet kaplayacak, perişan bir görüntüye sahip kılınacaklardır.

Cehennemliklerin yüzleri Âl-i İmrân 3/106’da belirtildiği gibi “kapkara” kesilecek, Mü’minûn 23/104’te geçtiği üzere, “ateş nedeniyle dişleri adeta dışarı fırlayacak”, İbrâhim 14/42’de zikredildiği gibi “gözleri dehşet nedeniyle adeta donup kalacak”, ‘Abese 80/40-41’de haber verildiği üzere “yüzleri toza toprağa bürünecek, karanlıklar onları bütünüyle kaplayacaktır.”

c) مَا لَهُمْ مِنَ اللّٰهِ مِنْ عَاصِمٍ “Kendilerini Allah’tan (gelecek herhangi bir şeye, cezaya karşı) koruyacak hiç kimse de yoktur.” Bu ifadenin bir benzeri Mü’min 40/33’te geçmektedir. Yüce Allah cehennemliklerin orada kesin olarak savunmasız ve destekçisiz olacağını haber vermekte, putlara veya başka şeylere güvenenlerin derin bir mahrumiyetle yüzleşeceklerini bildirmektedir.

Âyette geçen عَاصِم ‘âsım kelimesi “kurtarıcı, savunucu, koruyucu”(34) anlamına gelmektedir. Bu cümlede olumsuzluk manası veren مَا mâ edatıyla مِنْ min edatı birlikte kullanıldığı için, anlam bütünüyle imkânsızlık üzerine inşa edilmiş olmaktadır. Verilmek istenen mesaj şudur: Cehennemlikleri Yüce Allah’ın azabına ve gazabına karşı koruyup savunabilecek hiç kimse olmayacaktır.

Âyette geçen مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah tarafından” manasına gelebileceği gibi “Allah’ın azabına karşı” anlamına da gelebilir. Verilmek istenen mesaj, Allah’a rağmen hiçbir dost ve koruyucunun mahşerde iş göremeyeceğini zihinlere kazımaktır. Yüce Allah’ın dışında mahşerde hiçbir dostun kişiye faydası olmayacağı gibi, hiçbir kişinin de onu Allah’ın azabından koruması mümkün değildir. Zaten Zuhruf 43/67’de de beyan edildiği gibi, mahşer günü muttakiler hariç dünyadaki dostların düşman olacağı bildirilmektedir. Demek ki gerçek dostluk mahşere uzanan ve orada da cennete varabilendir.

2. كَاَنَّمَآ اُغْشِيَتْ وُجُوهُهُمْ قِطَعًا مِنَ الَّيْلِ مُظْلِمًا “Onların yüzleri sanki karanlık geceden bir parçaya bürünmüştür.” Yüce Allah cennetliklerin zıddına cehennemliklerin yüzlerinin perişanlığını beyan için bir benzetmeye yer vermekte, yüzlerinin tıpkı gece karanlığı gibi bir hal alacağını bildirmektedir. Olayın şiddeti ve dehşeti cehennemliklerin yüzlerini solduracak, her birinin yüzü sanki gecenin karanlıklarından bir parçaya dönüşmüş olacaktır. Bu hem Âl-i İmrân 3/106 ve Zümer 39/60’ta geçtiği gibi “fiziksel anlamda korkunç bir değişimi ve kararmayı”, hem de mecaz anlamda bir “mahcubiyeti” ifade etmektedir.

3. اُو۬لٰٓئِكَ اَصْحَابُ النَّارِ هُمْ ف۪يهَا خَالِدُونَ “İşte onlar da ateş halkıdır; orada ebedî kalacaklardır.” Yüce Allah tıpkı cennetlikler cennette ebedi kalacakları gibi cehennemliklerin de cehennemde ebedi kalacağını haber vermektedir.

c) Maheşerdeki Çaresizlik

Yüce Allah, sûrenin 28-30. âyetlerinde mahşerdeki toplanmada putperestlere “Siz ve koştuğunuz ortaklar yerinizde bekleyin” diyeceğini, putlarla putperestlerin arasını ayıracağını, birbirlerine faydalarının bulunmayacağını beyan etmekte, putların kendilerine başkalarının tapınmalarından habersiz olduklarını söyleceklerini haber vermektedir. Nihayet mahşerde herkesin geçmişte yaptıklarını karşılarında bulacağını, Allah’a döndürülmüş olacaklarını ve uydurmakta oldukları şeylerin de onlardan kaybolup gitmiş olacağını bildirmektedir.

ı. Putlarla Putperestlerin Mahşerde Ayrı Kalışları

وَيَوْمَ نَحْشُرُهُمْ جَم۪يعًا ثُمَّ نَقُولُ لِلَّذ۪ينَ اَشْرَكُوا مَكَانَكُمْ اَنْتُمْ وَشُرَكَآؤُ۬كُمْ فَزَيَّلْنَا بَيْنَهُمْ وَقَالَ شُرَكَآؤُ۬هُمْ مَا كُنْتُمْ اِيَّانَا تَعْبُدُونَ “Onların hepsini bir araya toplayacağımız, sonra da (Allah’a) ortak koşmuş olanlara ‘Siz ve koştuğunuz ortaklar, yerinizde bekleyin!’ diyeceğimiz gün artık onların (putlarıyla) aralarını tamamen ayırmış (olacağ)ız. Onların ortakları şöyle diyecektir: Siz bize ibadet etmiyordunuz.”

Âyetteki وَيَوْمَ ve yevm kelimesi “o gün”;نَحْشُرُهُمْ nahşuruhum fiili “onları toplarız, toplayacağız”; جَم۪يعًا cemî‘an sözcüğü “hepsini”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; نَقُولُ nekûlü fiili “(şöyle) deriz, diyeceğiz”; لِلَّذ۪ينَ اَشْرَكُوا lillezîne eşrakû ifadesi “şirk koşanlara, ortak koşanlara”; مَكَانَكُمْ mekâneküm tamlaması “sizin yerinizde kalın, yerinizde bekleyin”; اَنْتُمْ entüm zamiri “siz”;وَشُرَكَآؤُ۬كُمْ şurakâuküm ifadesi “ve sizin ortaklarınız, putlarınız”;فَزَيَّلْنَا fe zeyyelnâ fiili “ve ayırırız”; بَيْنَهُمْ beynehum ifadesi “onların aralarını”; وَقَالَ ve kâle fiili “ve der ki, dedi ki”; شُرَكَآؤُ۬هُمْ şürakâuhum tamlaması “onların ortakları, putları”; مَا كُنْتُمْ mâ küntüm ifadesi “siz (şöyle) değildiniz”; اِيَّانَاiyyânâ edatı “sadece bize”; تَعْبُدُونَ ta‘büdûne fiili “tapanlar, tapmakta (olanlar değildiniz)” demektir.

Burada müşriklerin mahşerdeki çaresizlikleri ve yalancıya çıkarılmaları gündeme getirilmektedir.

1. وَيَوْمَ نَحْشُرُهُمْ جَم۪يعًا ثُمَّ نَقُولُ لِلَّذ۪ينَ اَشْرَكُوا مَكَانَكُمْ اَنْتُمْ وَشُرَكَآؤُ۬كُمْ “Onların hepsini bir araya toplayacağımız, sonra da (Allah’a) ortak koşmuş olanlara ‘Siz ve koştuğunuz ortaklar, yerinizde bekleyin!’ diyeceğimiz gün.” Sadece “Allah’ın huzurunda toplanılması” ifadesi çeşitli âyetlerde hatırlatılmaktadır.(35) Yüce Allah Mekkeli müşrikler başta olmak üzere bütün zamanların müşriklerini ve tapındıkları varlıkları mahşerde bir araya getireceğini haber vermektedir. Bu toplama işi elbette yargılanma ve hesap verme işlemi olarak gerçekleşecektir. Yüce Allah işte bu esnada muhtemelen melekleri aracılığıyla müşriklere seslenerek “siz ve ortaklarınız yerinizi alın” diyerek onları payalayacaktır.

a) Âyette geçen مَكَانَكُمْ mekâneküm tamlaması “haydi durun yerinizde, oturun oturduğunuz yerde, herkes yerini alsın bakalım, davacı ve sanık herkes kendine ayrılan yerini alsın” gibi anlamalar içermektedir.(36) Bu ifade bir aşağılama manası verdiği için “yerinizden kımıldamayın; durduğunuz veya durdurulduğunuz yerde çömelin” şeklinde anlaşılabilir. Zira Sâffât 37/24’te belirtildiği gibi “cehennemlikler sorgulanmaları için bulundukları yerde durdurulacaklardır.” Benzer ifadeler Câsiye’de de zikredilmektedir.

b) Müşriklerin ortaklarının kimler olduğu noktasında âlimlerimiz çeşitli yaklaşımlar ileri sürmüşlerdir.

ı. Bu bağlamda maksat eğer cansız “putlar” ise onların temsili olarak yaratılıp mahşerde konuşturulacak olmaları elbette mümkündür. Zira Bakara 2/24 ve Tahrîm 66/6’da yakıtı insanlar ve taşlar olan ateşten söz edilirken de sözü edilen taşların putlar olduğu kabul edilmektedir. Bu bağlamda putların güçsüzlüğü bir şekilde müşriklere gösterilmek için yaratılmış ve konuşturulmuş olmaları mümkündür. Cansız varlıkların konuşturulmasında şaşılacak bir durum yoktur; çünkü mahşerde ellerin, dillerin, ayakların, kulakların, gözlerin ve derilen konuşturulacağı bilinen bir gerçektir.(37)

ıı. Müşriklerin birlikte sorgulanacağı varlıkların “akıllı varlıklar” olması da mümkündür. Bu nedenle şu âyet grubunu hatırlatmak istiyoruz:

“De ki: Söylesenize! Allah’ı bırakıp yalvardığınız şeyler yeryüzünde ne yaratmışlar; göstersenize bana! Yoksa onların göklerin (yaratılmasında) ortaklıkları mı vardır? Eğer doğru söyleyenlerden iseniz, bundan evvel (size indirilmiş) bir kitap yahut bir bilgi kalıntısı varsa onu bana getirin. Allah’ı bırakıp da kıyamet gününe kadar kendisine cevap veremeyecek kişilere yalvarandan daha sapık kim olabilir? (Oysa) onlar, bunların yalvarmalarından habersizdirler. İnsanlar bir araya toplandıkları zaman kendilerine tapınılanlar tapınanlara düşman kesilirler ve onların kendilerine kulluk ettiklerini inkâr ederler.”(38)

Ahkâf 46/4’te, önce mâ edatı tercih edilmiştir. Bunun aslında akıllı varlıkları içermekte olduğu, aynı âyet ve devamındaki kullanımlardan anlaşılmaktadır. Buna göre “Yarattılar”, “Onlar için”, “Cevap veremeyecek kişi”, “(Kendileri ölmüş oldukları için) onların yalvarmalarından habersizler”, “Onlar idiler” ve “İnkâr edenler, üzerini örtenler” ifadeleri, hep akıllı varlıklar için kullanılan zamirler ve kalıplardır. Özellikle Ahkâf 46/5’te “Cevap veremeyecek kişi” ifadesindeki men edatı, maksadı bütünüyle akıllı varlıklar şeklinde anlamamız gerektiğini açıkça göstermektedir. Çünkü bu edat sadece akıllı varlıklar için kullanılan bir ism-i mevsûldür.

Bu bağlamda Furkân 25/17. âyetin ikinci cümlesinde yer alan “Siz mi saptırdınız” ifadesindeki zamirler de akıllı varlıklar için kullanılmakta, ayrıca Furkân 25/18. âyette yer alan kâlû fiili ve devam eden cümledeki zamirler de onların konuştuğunu, yani akıllı varlıklar olduğunu açıkça göstermektedir.

ııı. Burada putlardan maksadı “müşriklerin tapındığı melekler veya melek sömbollüğünde yaptıkları nesneler” şeklinde de anlayabiliriz. Semboller melekleri simgelediği için mahşerdeki konuşmalar meleklerin şahitliği şeklinde gerçekleşebilir. Nitekim Furkân 25/17-18’de şu bilgiler yer almaktadır: “Allah, cehennemlikleri ve kendisi dışında taptıklarını topladığı gün, ‘Şu kullarımı siz mi saptırdınız, yoksa kendileri mi yolu şaşırdılar (yoldan saptılar)?’ diye sorunca, onlar da şöyle cevap verecektir: Seni tenzih ederiz. Seni bırakıp da başka dostlar edinmek bize yaraşmazdı. Fakat sen onlara ve atalarına bol nimet verince zikri unuttular ve helâki hak eden bir kavim oldular.” Konuyla ilgili benzer ifadeler Sebe’ 34/40-41 gibi âyetlerde de geçmektedir.

2. فَزَيَّلْنَا بَيْنَهُمْ وَقَالَ شُرَكَآؤُ۬هُمْ مَا كُنْتُمْ اِيَّانَا تَعْبُدُونَ “Artık onların (putlarıyla) aralarını tamamen ayırmış (olacağ)ız. Onların ortakları şöyle diyecektir: Siz bize ibadet etmiyordunuz.” Bu ifade Bakara 2/166’da sözü edildiği gibi “kendilerine tâbi olunanların tâbi olanlardan uzaklaşmasını ve aralarında var sandıkları bütün bağların kesildiği”ni çağrıştırmaktadır. Yüce Allah müşriklerle tapındıkları varlıkların arasını ayırmış olacağını haber vermekte ve kendilerine tapınılan varlıkların müşrikleri yalancıya çıkaracağını bildirmektedir.

Yûnus sûresinin 18. âyetinde de belirttiğimiz üzere, kendilerine şefaat etmesini bekledikleri putlar veya put sembollerinin arka planındaki varlıklar müşriklerin yalan konuştuğunu ve kendilerine tapmadıklarını söyleyeceklerdir. Bu ifade Furkân 25/18 ve Sebe’ 34/41’de dile getirilen meleklerin sözlerini hatırlatmaktadır.

Müşriklerin tapındığı varlıkların kendilerini yalanlayacaklarıyla ilgili olarak daha önce de hatırlattığımız Ahkâf 46/6’da şöyle bir bilgi söz konusudur: “İnsanlar bir araya toplandıkları zaman kendilerine tapınılanlar tapınanlara düşman kesilirler ve onların kendilerine kulluk ettiklerini inkâr ederler.”(39) İbrâhim 14/22’deki beyana göre benzer bir reddediş de şeytan tarafından gerçekleştirilecek ve şirk içinde yaşayanlar tamamen mahcup ve yapayalnız bir duruma düşürülmüş olacaktır.

ıı. Putların Yüce Allah’ı Şahit Tutmaları

فَكَفٰى بِاللّٰهِ شَه۪يدًا بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمْ اِنْ كُنَّا عَنْ عِبَادَتِكُمْ لَغَافِل۪ينَ “Bu yüzden bizimle sizin aranızda şahit olarak Allah yeter. Şüphesiz ki biz sizin (bize) tapmanızdan tamamen habersizdik.”

Âyetteki فَكَفٰى بِاللّٰهِ fe kefâ billâhi ifadesi “Allah yeter”; شَه۪يدًا şehîden kelimesi “şahit olarak”;بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمْ beynenâ ve beyneküm ifadesi “bizimle sizin aranızda”; اِنْ كُنَّا in künnâ ifadesi “biz (şöyle) idik”; عَنْ عِبَادَتِكُمْ ‘an ‘ıbâdetiküm ifadesi “sizin ibadetinizden”; لَغَافِل۪ينَ leğâfilîne kelimesi ise “elbette habersizler, sizin ibadetinizden habersizdik” demektir.

Burada müşriklerin tapındığı varlıkların onların tapınmalarından habersiz oldukları beyanları gündeme getirilmektedir.

1. Âyette belirtildiğine göre müşriklerin Yüce Allah katında kendilerine şefaat etmeleri ve kendilerini Allah’a yaklaştırmalarını bekledikleri varlıklar onların niyetlerini bilmediklerini beyan edeceklerdir. Böylece ortak koştukları varlıkların müşrikleri yalancı ilan edecekleri ve şahitlerinin de Yüce Allah olduğu ifade edilmektedir. Bu âyetle önceki âyetin son kısmı birbirini tamamlamakta ve kendilerine tapınılan varlıkların bundan habersiz oldukları bildirilmektedir.

Kendilerine tapınılan varlıklar eğer cansız putlar ise bu habersizlik anlaşılabilir; fazla izaha gerek de yoktur. Çünkü bu durumda putların ne kadar aciz olduğu ortaya çıkar ve müşriklerin hasret ve pişmanlıkları katlanarak artmış olur.(40) Ancak maksat eğer canlı ve ruhu olan varlıklar yani insanlar ise bunun bilinmemesi insanların ölümleri sonrasıyla ilişkilendirilince anlamlı olur. Maksat eğer melekler ise bu durumda da meleklerin gaybı bilemedikleri ortaya çıkmış olur. Zaten meleklerin müşriklerin kendilerine tapınmalarını kabul etmedikleri Furkân 25/17-18 ve Sebe’ 34/41’de açıkça dile getirilmektedir.

2. Kur’ân’da ş-h-d kökünden kelimelerin kullanım ve anlamlarına baktığımızda şu bilgilere ulaşmaktayız: Söz konusu kelime Kur’ân’da “Yüce Allah’ın,(41) Peygamberlerin,(42) meleklerin,(43) bu ümmetin(44) ve fertlerin şâhitliği”(45), “peygamberlerin mahşerdeki şahitliği”;(46) “hakka şahitlik yapan fedakâr insanlar”;(47) “şahit, delil, mahkemede şahitlik yapmak”;(48) “kavuşmak, ulaşmak”;(49) “bir yerde bulunmak”;(50) “inanmak”;(51) “bilmek”;(52) “yardımcılar, ortak, put”(53) ve “görünen âlem”(54) gibi anlamlarda kullanılmaktadır.(55)

3. Kur’ân’da yer alan bütün كَفٰى بِاللّٰهِ kefâ billâhi şeklindeki ifadelerde(56) بِاللّٰهِ billâhi ifadesinin başındaki bâ/bi harfi “zâid” olarak isimlendirilir. Buna benzer olarak kefâ bihî,(57) kefâ bicehenneme,(58) kefâ binefsike,(59) kefâ birabbike,(60) kefâ binâ,(61) yekfi birabbike(62) ifadelerinde de durum aynıdır. Bu kullanımdan maksat bu harf olmasa da mananın tamam olacağını bildirmektir. Nitekim Ahzâb 33/25’te bu ifade kefallâhu şeklinde bâ/bi harfi olmadan kullanılmaktadır.

“Zâid olmak”, fazlalık olmak manasına gelmez. Sadece söz konusu harfin bilinen anlamında kullanılmaması söz konusudur; başka bazı tâli anlamlar, belagat incelikleri ve faydalar bu tür kullanımlarda söz konusudur. Bu yüzden bazı âlimler bu harfe “zâid” dememiş, tezyîn yani metni “güzelleştirme”, “süsleme” gayesiyle getirilmişlerdir demişlerdir.

4. Yüce Allah’ın kullarına yettiğini ifade eden çeşitli âyetler vardır. Buna göre Allah “hesap görücü”,(63) “velî, dost”,(64) “yardımcı”,(65) “çok iyi bilen”,(66) “her şeye şahit olan”,(67) “her şeye vekil”,(68) “her şeyden haberdar ve her şeyi gören”,(69) “yardımcı ve hidayet edici”,(70) “en güçlü, en izzetli”(71) olarak yeterlidir. Bu ve benzer konularda başka aracılara ve yardımcılara kesinlikle ihtiyaç hissedilmemelidir.

Yüce Allah’ın mümin kullarına yeteceğiyle ilgili olarak Bakara 2/137’de şöyle buyrulmaktadır: “Eğer onlar da sizin inandığınız gibi inanırlarsa doğru yolu bulmuş olurlar; dönerlerse mutlaka anlaşmazlık içine düşmüş olurlar. Onlara karşı Allah sana yeter. O işitendir; bilendir.”

Demek ki Yüce Allah’ın hakikat düşmanlarının her türlü hile ve desiselerine karşılık hak eden mümin kullarına yardımcı olarak yeteceği, çünkü O’nun her şeyi hakkıyla bildiği ve işittiği haber verilmekte ve müjdelenmektedir. Yüce Allah’ın kuluna yeteceğiyle ilgili gayet açık bir başka ifade ise Zümer 39/36’da şu şekilde zikredilmektedir: “Allah kuluna kâfi değil midir? Seni O’ndan başkalarıyla korkutuyorlar. Allah, kimi saptırırsa artık ona hidayet edecek hiç kimse yoktur.”

5. İşte bu harika âyetlerin harika mesajlarına rağmen, hâlâ daha başkalarından yardım ummak, başkalarını Yüce Allah ile aralarına yerleştirmek Allah’a yeterince güvenmemekten ve O’nu kendilerinden uzakta hissetmekten başka bir şey değildir. Yüce Allah vardır ve mesele yoktur. O’na güvenip ilkeleri doğrultusunda yaşayanlara da O yetecektir; çünkü güçlü olup alt edilemeyen yegâne kudret sadece ve sadece O’na aittir. Hıcr 15/95. âyette de verilmek istenen mesaj budur. Başta Hz. Peygamber olmak üzere, bütün zamanların müminleri bilmelidiriler ki Yüce Allah onların yanındadır; onların koruyucusudur ve onlara yetecektir; başka kurtarıcılar ve yardımcılar aramak beyhudedir, vesselâm.

ııı. İnsaların Yüce Allah’a Sunulması

هُنَالِكَ تَبْلُوا كُلُّ نَفْسٍ مَآ اَسْلَفَتْ وَرُدُّوٓا اِلَى اللّٰهِ مَوْلٰيهُمُ الْحَقِّ وَضَلَّ عَنْهُمْ مَا كَانُوا يَفْتَرُونَ “Orada herkes geçmişte yaptıklarını karşısında bulacaktır. (Artık) onlar gerçek sahipleri olan Allah’a döndürülmüş (olacaklar)dır. Uydurmakta oldukları şeyler (putlar) da onlardan kaybolup gitmiş (olacak)tır.”

Âyetteki هُنَالِكَ hünâlike kelimesi “işte orada”; تَبْلُوا teblû fiili “ortada olacak, görecek”; كُلُّ نَفْسٍ küllü nefsin tamlaması “her can”; مَآ اَسْلَفَتْ mâ eslefet fiili “geçmişte yaptıklarını”; وَرُدُّوا ve ruddû edilgen fiili “ve sevk edilmiş (olacaklar)dır”; اِلَى اللّٰهِ ilellâhi ifadesi “Allah’a”; مَوْلٰيهُم mevlâhum tamlaması “onların dostu”; الْحَقّ el-hakkı kelimesi “hak(tır), gerçek(tir)”; وَضَلَّ ve dalle fiili “ve kaybolmuş (olacak)tır”; عَنْهُمْ ‘anhum ifadesi “onlardan”; مَا كَانُوا يَفْتَرُونَ mâ kânû yefterûne ifadesi ise “iftira ettikleri şeyler” demektr.

Burada mahşer şartlarında herkesin karşısında neyi bulacağı ve nelerin kaybolacağı gündeme getirilmektedir.

1.هُنَالِكَ تَبْلُوا كُلُّ نَفْسٍ مَآ اَسْلَفَتْ “Orada herkes geçmişte yaptıklarını karşısında bulacaktır.” Yüce Allah mahşerde her nefsin daha önce dünya hayatında yaptığı her ne varsa onu bulacağını haber vermektedir. Buradaki تَبْلُوا teblû fiilinin Târık 86/9’da olduğu gibi “ortaya sermek” manasından hareketle, maksat “her nefsin kendisiyle ilgili dünyada yapıp ettiği ne varsa ortaya sermiş olması”dır.

Bu kelimenin “imtihan etmek, denemek, sınamak” manası da vardır; bu durumda her nefsin dünyada yaptıklarının karşılığını, yarar mı zarar mı getirdiğini deneyip görmesi kast edilmiş olur. Ayrıca bu fiilin “tâbi olmak, peşinden gitmek” manası da vardır. Bu durumda maksat, herkesin dünyada yaptığı işlerin peşine düşeceğini beyandır. Bütün bunlardan ayrı olarak تَبْلُوا teblû fiilini bazı âlimlerimiz تَتلُوا tetlû şeklinde okumuşlardır ki bu durumda mana “mahşerde her nefsin dünya hayatında yaptığı şeyleri amel defterinde okuması” şeklini alır.(72)

Âyetteki mana ve maksat bunlardan her biri de olabilir; hepsi de. Burada asıl önemli olan husus, her nefsin dünayadayken kendisinin ortaya koyduğu işleri mahşerde karşısında bulmasıdır. Hiç kimse yapmadığı bir işten dolayı sorumlu tutulamayacağı gibi yaptıklarını da asla ve asla Yüce Allah’tan gizleyemeyecektir.

2. وَرُدُّوٓا اِلَى اللّٰهِ مَوْلٰيهُمُ الْحَقِّ “(Artık) onlar gerçek sahipleri olan Allah’a döndürülmüş (olacaklar)dır.” Bir benzeri de En‘âm 6/62’de de geçen bu ifadede Yüce Allah mahşer şartlarında her nefsin kendisinin huzuruna döndürüleceğini haber vermektedir. En‘âm 6/62’de hüküm yetkisinin sadece kendisinde olduğunu ve hesabı çok süratli bir şekilde göreceğini de haber vermektedir. Gerçek ve tek dost Yüce Allah olduğu için başka dostlar aramak daha baştan kaybetmektir. Zira huzuruna varıp gidilecek başka bir makam yoktur; çünkü başka hiçbir varlığın mahşeri, âhireti, cenneti, cehennemi vs. yoktur.

Âyette geçen رُدُّوا ruddû edilgen fiili her ne kadar “geçmiş zaman” kalıbında getirilmişse de, maksat âhirette ilâhî huzura çıkartılmak olduğu için ona “gelecek zaman” manası verilmelidir. Kur’ân’da gelecekte gerçekleşmesi kesin olan işler için geçmiş zaman kalıbı kullanılır ki bu bir Kur’ân üslubudur.

Bakara 2/286, Âl-i İmrân 3/150, Enfâl 8/40, Tevbe 9/51, Yûnus 10/30, Hacc 22/78 ve Tahrîm 66/2 ve 4’te de geçen مَوْلٰي mevlâ kelimesi “dost, efendi” manasına gelmekte, özellikle beraberindeki الْحَق el-hakk kelimesiyle birlikte mahşerde Yüce Allah’tan başka gerçek bir dostun olamayacağı ifade edilmek istenmektedir.

Kur’ân’da Yüce Allah’ın isim ve sıfatlarından birisinin الْحَق el-hakk olduğunu gösteren âyetlerin var olduğu bilinmelidir.(73) Ayrıca مَوْلٰي mevlâ kelimesi Nahl 16/76’da bir kölenin efendisi, Hadîd 57/15’te ise cehennemin kafirlerin dostu yani sığınağı olduğu manasında kullanılmaktadır. Bu arada insanlara mevlânâ gibi bir sıfatın verilmesinin son derece yanlış olduğunu da bu vesileyle belirtmek gerekmektedir.

Yüce Allah bu arada gerçek mevlâ’nın yani dostun da sadece kendisi olduğunu الْحَقّ el-hakk kelimesiyle ortaya koymakta, müşriklerin edindiği aracıların sadece ve sadece bir aldatmaca olduğunu, onlardan dost olamayacağını beyan etmektedir. Esasında burada geçen مَوْلٰيهُم mevlâhum tamlaması Yüce Allah’ın onların da mevlâsı olduğunu, Yûnus 10/32. âyetten delil getirerek, onların da Rabbi olduğunu, onları da sahiplenmek istediğini, tevbe edip O’na yönelmelerini beklediğini, rahmet ve merhametinden ümit kesmemeleri gerektiğini de ortaya koymaktadır.

3. وَضَلَّ عَنْهُمْ مَا كَانُوا يَفْتَرُونَ “Uydurmakta oldukları şeyler (putlar) da onlardan kaybolup gitmiş (olacak)tır.” Yüce Allah putperestlerin tapındığı varlıkların aslında birer iftira olduğunu beyan ederek, mahşer şartlarında onların hiçbir şekilde etkin olamayacaklarını belirtmektedir. Konuyla ilgili olarak A‘râf 7/53’te şöyle buyrulmaktadır: “Onlar gerçekten kendilerine yazık etmişler ve uydurdukları şeyler (putlar) da kendilerinden kaybolup gitmiş olacaktır.”

Yüce Allah bu inkârcıların pişmanlıklarının hiçbir fayda vermeyeceğini, kendilerine yazık etmiş olduklarını, Allah’ın peşi sıra tapındıkları varlıkların hepsinin yok olup gideceğini, ortalıkta hiçbir şeyin bulunmayacağını haber vermektedir. İnkârcılar kendileri kendilerine yazık etmiş olmakta, başkasının onlar üzerinde herhangi bir etkisi veya belirleyici fonksiyonu bulunmamaktadır. Çeşitli âyetlerde(74) de belirtildiği üzere, nankör insanlar dünya hayatlarında her neyi Allah’a iftira etmişlerse mahşer şartlarında onların hiçbirini çevrelerinde, yakınlarında göremeyeceklerdir.

A‘râf 7/43’te de ele aldığımız gibi, Yüce Allah’ın uyarılarını unutanlar mahşerde kendilerine peygamberler geldiğini itiraf edecekler; ancak bunun onlara hiçbir faydası olmayacaktır. Bu nedenle, mahşer sabahı dünyadaki sapkınlıklarının faturasını başkalarına kesemeyecek, suçu başkalarına ihale ve fatura edemeyeceklerdir. Dünyadayken güven besledikleri dağlara mahşerde çoktan kar yağmış olacak, güvendiklerinin orada esamesinin bile okunmayacağını anlamış olacaklardır. Fakat bütün bu pişmanlıkların ve bilgilenmiş olmanın kendilerine hiçbir faydası dokunmayacaktır.

Dipnotlar

• 1 - Âlûsî, Rûhu’l-Ma‘ânî, VI, 93. 2 - Semerkandî, age., II, 112; Taberî, age., XI, 99; Zemahşerî, age., II, 325.
• 3 - Râzî, age., XVII, 66. 4 - Sermerkandî, age., II, 112; Taberî, age., XI, 99.
• 5 - Âl-i İmrân 3/117; Yûnus 10/22; İbrâhim 14/18; İsrâ’ 17/69; Rûm 30/51; Ahzâb 33/9; Fussılet 41/16; Ahkâf 46/24; Zâriyât 51/41; Kamer 54/19; Hâkka 69/6. 6 - Yûnus 10/22; Enbiyâ’ 21/81; Hacc 22/31; Sebe’ 34/12; Sâd 38/36; Şûrâ 42/33; 7 - Yûsuf 12/94. 8 - Enfâl 8/46. 9 - Bakara 2/164; A‘râf 7/57; Hıcr 15/22; Kehf 18/45; Furkân 25/48; Neml 27/63; Rûm 30/46, 48; Fâtır 35/9; Câsiye 45/5.
  • Âl-i İmrân 3/117 Yûnus 10/22 İbrâhîm 14/18 İsrâ 17/69 Rûm 30/51 Ahzâb 33/9 Fussilet 41/16 Ahkâf 46/24 Zâriyât 51/41 Kamer 54/19 Hâkka 69/6 Yûnus 10/22 Enbiyâ 21/81 Hacc 22/31 Sebe' 34/12 Sâd 38/36 Şûrâ 42/33 Yûsuf 12/94 Enfâl 8/46 Bakara 2/164 A‘râf 7/57 Hicr 15/22 Kehf 18/45 Furkân 25/48 Neml 27/63 Rûm 30/46 Rûm 30/48 Fâtır 35/9 Câsiye 45/5
• 10 - Semerkandî, age., II, 113.
• 11 - Semerkandî, age., II, 113; Taberî, age., XI, 101; Zemahşerî, age., II, 327. 12 - Bakara 2/36, 236, 240, 241; Âl-i İmrân 3/14, 185, 197; Nisâ’ 4/77; Mâide 5/96; A‘râf 7/24; Tevbe 9/38; Yûnus 10/23, 70; Hûd 11/3; Yûsuf 12/17, 65, 79; Ra‘d 13/17, 26; Nahl 16/80, 117; Enbiyâ’ 21/111; Nûr 24/29; Kasas 28/60, 61; Ahzâb 33/53; Yâsîn 36/44; Mü’min 40/39; Şûrâ 42/36; Zuhruf 43/35; Vâkı‘a 56/73; Hadîd 57/20; Nâzi‘ât 79/33; ‘Abese 80/32.
  • Bakara 2/36 Bakara 2/236 Bakara 2/240 Bakara 2/241 Âl-i İmrân 3/14 Âl-i İmrân 3/185 Âl-i İmrân 3/197 Nisâ 4/77 Mâide 5/96 A‘râf 7/24 Tevbe 9/38 Yûnus 10/23 Yûnus 10/70 Hûd 11/3 Yûsuf 12/17 Yûsuf 12/65 Yûsuf 12/79 Ra‘d 13/17 Ra‘d 13/26 Nahl 16/80 Nahl 16/117 Enbiyâ 21/111 Nûr 24/29 Kasas 28/60 Kasas 28/61 Ahzâb 33/53 Yâsîn 36/44 Mü'min 40/39 Şûrâ 42/36 Zuhruf 43/35 Vâkı‘a 56/73 Hadîd 57/20 Nâzi‘ât 79/33 ‘Abese 80/32
• 13 - Bakara 2/28, 46, 156, 245, 281; Âl-i İmrân 3/55, 83; Mâide 5/48, 105; En‘âm 6/36, 60, 108, 164; Yûnus 10/4, 23, 46, 56, 70; Hûd 11/4, 34; Meryem 19/40; Enbiyâ’ 21/35, 93; Mü’minûn 23/60, 115; Nûr 24/64; Kasas 28/39, 70, 88; ‘Ankebût 29/8, 17, 57; Rûm 30/11; Lokmân 31/15, 23; Secde 32/11; Yâsîn 36/22, 83; Zümer 39/7, 44; Mü’min 40/77; Fussılet 41/21; Zuhruf 43/85; Câsiye 45/15; ‘Alak 96/8. 14 - Nebbe’e kökünden fiillerin kullanıldığı örnekler için bk. Mâide 5/14, 48, 105; En‘âm 6/60, 108, 158, 159, 160, 164; Tevbe 9/94, 105; Yûnus 10/23; Nûr 24/64; ‘Ankebût 29/8; Lokmân 31/15, 23; Zümer 39/7; Fussılet 41/50; Cum‘a 62/8; Teğâbün 64/7; Mücâdele 58/6-7; Kıyâmet 75/7-13.
  • Bakara 2/28 Bakara 2/46 Bakara 2/156 Bakara 2/245 Bakara 2/281 Âl-i İmrân 3/55 Âl-i İmrân 3/83 Mâide 5/48 Mâide 5/105 En‘âm 6/36 En‘âm 6/60 En‘âm 6/108 En‘âm 6/164 Yûnus 10/4 Yûnus 10/23 Yûnus 10/46 Yûnus 10/56 Yûnus 10/70 Hûd 11/4 Hûd 11/34 Meryem 19/40 Enbiyâ 21/35 Enbiyâ 21/93 Mü'minûn 23/60 Mü'minûn 23/115 Nûr 24/64 Kasas 28/39 Kasas 28/70 Kasas 28/88 ‘Ankebût 29/8 ‘Ankebût 29/17 ‘Ankebût 29/57 Rûm 30/11 Lokmân 31/15 Lokmân 31/23 Secde 32/11 Yâsîn 36/22 Yâsîn 36/83 Zümer 39/7 Zümer 39/44 Mü'min 40/77 Fussilet 41/21 Zuhruf 43/85 Câsiye 45/15 ‘Alak 96/8 Mâide 5/14 Mâide 5/48 Mâide 5/105 En‘âm 6/60 En‘âm 6/108 En‘âm 6/158 En‘âm 6/159 En‘âm 6/160 En‘âm 6/164 Tevbe 9/94 Tevbe 9/105 Yûnus 10/23 Nûr 24/64 ‘Ankebût 29/8 Lokmân 31/15 Lokmân 31/23 Zümer 39/7 Fussilet 41/50 Cum‘a 62/8 Teğâbun 64/7 Mücâdele 58/7 Kıyâmet 75/13
• 15 - En‘âm 6/112; Yûnus 10/24; İsrâ’ 17/93; Zuhruf 43/35.
  • En‘âm 6/112 Yûnus 10/24 İsrâ 17/93 Zuhruf 43/35
• 16 - Semerkandî, age., II, 114. 17 - En‘âm 6/55; A‘râf 7/32, 174; Tevbe 9/11; Yûnus 10/24; Rûm 30/28.
  • En‘âm 6/55 A‘râf 7/32 A‘râf 7/174 Tevbe 9/11 Yûnus 10/24 Rûm 30/28
• 18 - Semerkandî, age., II, 114; Taberî, age., XI, 103-104; Râzî, age., XVII, 75.
• 19 - Bakara 2/142, 213, 272; Mâide 5/16; En‘âm 6/88; Yûnus 10/25; Ra‘d 13/27; İbrâhim 14/4; Nahl 16/93; Hacc 22/16; Nûr 24/35, 46; Kasas 28/56; Fâtır 35/8; Zümer 39/23; Şûrâ 42/13; Müddessir 74/31. 20 - Semerkandî, age., II, 114.
  • Bakara 2/142 Bakara 2/213 Bakara 2/272 Mâide 5/16 En‘âm 6/88 Yûnus 10/25 Ra‘d 13/27 İbrâhîm 14/4 Nahl 16/93 Hacc 22/16 Nûr 24/35 Nûr 24/46 Kasas 28/56 Fâtır 35/8 Zümer 39/23 Şûrâ 42/13 Müddessir 74/31
• 21 - Buhârî, Tefsîru Sûre-i Lokmân, 2; İmân, 37; Müslim, İmân, 57; Ebû Dâvûd, Sünneh, 16; Tirmizî, İmân, 4; İbn Mâce, Mukaddime, 9; Ahmed b. Hanbel, I, 27, 51, 53, 319; II, 104, 426; IV, 129, 164. 22 - Nisâ’ 4/95; A‘râf 7/137, 180; Tevbe 9/107; Yûnus 10/26; Ra‘d 13/18; Nahl 16/62; İsrâ’ 17/110; Kehf 18/88; Tâhâ 20/8; Enbiyâ’ 21/101; Fussılet 41/50; Necm 53/31; Hadîd 57/10; Haşr 59/24; Leyl 92/6, 9. 23 - Semerkandî, age., III, 403; Taberî, age., XXVII, 221; Zemahşerî, age., IV, 462.
  • Nisâ 4/95 A‘râf 7/137 A‘râf 7/180 Tevbe 9/107 Yûnus 10/26 Ra‘d 13/18 Nahl 16/62 İsrâ 17/110 Kehf 18/88 Tâhâ 20/8 Enbiyâ 21/101 Fussilet 41/50 Necm 53/31 Hadîd 57/10 Haşr 59/24 Leyl 92/6 Leyl 92/9
• 24 - Bakara 2/272; Hûd 11/3; Nahl 16/30; Zümer 39/10; Necm 53/40-41; Rahmân 55/60. 25 - Zümer 39/70. 26 - Neml 27/89; Kasas 28/84. 27 - Benzer örnekler için bk. Nahl 16/30; Zümer 39/35.
  • Bakara 2/272 Hûd 11/3 Nahl 16/30 Zümer 39/10 Necm 53/41 Rahmân 55/60 Zümer 39/70 Neml 27/89 Kasas 28/84 Nahl 16/30 Zümer 39/35
• 28 - Bakara 2/261.
  • Bakara 2/261
• 29 - Dârimî, Rikâk, 98, 105; Ahmed b. Hanbel, II, 313, 370, 407.
• 30 - Bakara 2/61; Âl-i İmrân 3/112; A‘râf 7/152; Yûnus 10/26, 27; Kalem 68/43; Me‘âric 70/44. 31 - Semerkandî, age., II, 115; Taberî, age., XI, 108; Zemahşerî, age., II, 331.
  • Bakara 2/61 Âl-i İmrân 3/112 A‘râf 7/152 Yûnus 10/26 Yûnus 10/27 Kalem 68/43 Me‘âric 70/44
• 32 - Yazır, age., IV, 472.
• 33 - Nisâ’ 4/31; Zümer 39/53; Ahkâf 46/16.
  • Nisâ 4/31 Zümer 39/53 Ahkâf 46/16
• 34 - Semerkandî, age., II, 116; Taberî, age., XI, 109; Zemahşerî, age., II, 331.
• 35 - Bakara 2/203; Âl-i İmrân 3/12, 158; Nisâ’ 4/172; Mâide 5/96; En‘âm 6/22, 38, 51, 72, 128; Enfâl 8/24, 36; Yûnus 10/28, 45; Hıcr 15/25; İsrâ’ 17/97; Kehf 18/47; Meryem 19/68, 85; Tâhâ 20/102; Mü’minûn 23/79; Furkân 25/17, 34; Neml 27/83; Sebe’ 34/40; Sâffât 37/22; Fussılet 41/19; Ahkâf 46/6; Kâf 50/44; Mücâdile 58/9; Mülk 67/24.
  • Bakara 2/203 Âl-i İmrân 3/12 Âl-i İmrân 3/158 Nisâ 4/172 Mâide 5/96 En‘âm 6/22 En‘âm 6/38 En‘âm 6/51 En‘âm 6/72 En‘âm 6/128 Enfâl 8/24 Enfâl 8/36 Yûnus 10/28 Yûnus 10/45 Hicr 15/25 İsrâ 17/97 Kehf 18/47 Meryem 19/68 Meryem 19/85 Tâhâ 20/102 Mü'minûn 23/79 Furkân 25/17 Furkân 25/34 Neml 27/83 Sebe' 34/40 Sâffât 37/22 Fussilet 41/19 Ahkâf 46/6 Kâf 50/44 Mücâdele 58/9 Mülk 67/24
• 36 - Semerkandî, age., II, 116; Taberî, age., XI, 111; Zemahşerî, age., II, 332. 37 - Nûr 24/24; Yâsîn 36/65; Fussılet 41/20-21.
  • Nûr 24/24 Yâsîn 36/65 Fussilet 41/21
• 38 - Ahkâf 46/4-6. Benzer bir başka âyet için de bk. Fâtır 35/40.
  • Ahkâf 46/4 Fâtır 35/40
• 39 - Ahkâf 46/6.
  • Ahkâf 46/6
• 40 - Semerkandî, age., II, 117. 41 - Âl-i İmrân 3/98; Nisâ’ 4/33, 79, 166; Mâide 5/117; En‘âm 6/19; Yûnus 10/29, 46; Ra‘d 13/43; İsrâ’ 17/96; Hacc 22/17; ‘Ankebût 29/52; Ahzâb 33/55; Sebe’ 34/47; Fussılet 41/53; Ahkâf 46/8; Feth 48/28; Mücâdele 58/6; Burûc 85/9. 42 - Bakara 2/143; Nisâ’ 4/41; Mâide 5/117; Hûd 11/18; Nahl 16/84; Hacc 22/78. 43 - Kâf 50/21. 44 - Bakara 2/143; Hacc 22/78. 45 - Bakara 2/133, 282; Nisâ’ 4/72; Mâide 5/106-108; Nûr 24/2; Furkân 25/72; Kasas 28/44, 75; Talâk 65/2; Müddessir 74/13; ‘Âdiyât 100/7. 46 - Nisâ’ 4/41; Mâide 5/117; Hûd 11/18; Nahl 16/84. 47 - Nisâ’ 4/69. 48 - Bakara 2/282; En‘âm 6/19; Neml 27/49. 49 - Bakara 2/185. 50 - Neml 27/49. 51 - Âl-i İmrân 3/86. 52 - Bakara 2/84; Âl-i İmrân 3/70. 53 - Bakara 2/23. 54 - En‘âm 6/73. 55 - Bu kelimenin kullanım örnekleri için bk. Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’de Çok Anlamlılık, s. 376-377.
  • Âl-i İmrân 3/98 Nisâ 4/33 Nisâ 4/79 Nisâ 4/166 Mâide 5/117 En‘âm 6/19 Yûnus 10/29 Yûnus 10/46 Ra‘d 13/43 İsrâ 17/96 Hacc 22/17 ‘Ankebût 29/52 Ahzâb 33/55 Sebe' 34/47 Fussilet 41/53 Ahkâf 46/8 Fetih 48/28 Mücâdele 58/6 Burûc 85/9 Bakara 2/143 Nisâ 4/41 Mâide 5/117 Hûd 11/18 Nahl 16/84 Hacc 22/78 Kâf 50/21 Bakara 2/143 Hacc 22/78 Bakara 2/133 Bakara 2/282 Nisâ 4/72 Mâide 5/108 Nûr 24/2 Furkân 25/72 Kasas 28/44 Kasas 28/75 Talâk 65/2 Müddessir 74/13 ‘Âdiyât 100/7 Nisâ 4/41 Mâide 5/117 Hûd 11/18 Nahl 16/84 Nisâ 4/69 Bakara 2/282 En‘âm 6/19 Neml 27/49 Bakara 2/185 Neml 27/49 Âl-i İmrân 3/86 Bakara 2/84 Âl-i İmrân 3/70 Bakara 2/23 En‘âm 6/73
• 56 - Nisâ’ 4/6, 45, 70,79, 81, 132, 166, 171; Yûnus 10/29; Ra‘d 13/43; İsrâ’ 17/96; ‘Ankebût 29/52; Ahzâb 33/3, 39, 48; Feth 48/28. 57 - Nisâ’ 4/50; Furkân 24/58; Ahkâf 46/8. 58 - Nisâ’ 4/55. 59 - İsrâ’ 17/14. 60 - İsrâ’ 17/17, 65; Furkân 24/31. 61 - Enbiyâ’ 21/47. 62 - Fussılet 41/53.
  • Nisâ 4/6 Nisâ 4/45 Nisâ 4/70 Nisâ 4/79 Nisâ 4/81 Nisâ 4/132 Nisâ 4/166 Nisâ 4/171 Yûnus 10/29 Ra‘d 13/43 İsrâ 17/96 ‘Ankebût 29/52 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/39 Ahzâb 33/48 Fetih 48/28 Nisâ 4/50 Nûr 24/58 Ahkâf 46/8 Nisâ 4/55 İsrâ 17/14 İsrâ 17/17 İsrâ 17/65 Nûr 24/31 Enbiyâ 21/47 Fussilet 41/53
• 63 - Nisa’ 4/6; Enbiyâ’ 21/47; Ahzâb 33/39. 64 - Nisa’ 4/45. 65 - Nisa’ 4/45. 66 - Nisa’ 4/70. 67 - Nisa’ 4/79, 166; Yûnus 10/29; Ra‘d 13/43; ‘Ankebût 29/52; Fussılet 41/53; Ahkâf 46/8; Feth 48/28. 68 - Nisa’ 4/81, 132, 171; İsrâ’ 65; Ahzâb 33/3, 48. 69 - İsrâ’ 17/17, 96; Furkân 25/58. 70 - Furkân 25/31. 71 - Ahzâb 33/25.
  • Nisâ 4/6 Enbiyâ 21/47 Ahzâb 33/39 Nisâ 4/45 Nisâ 4/45 Nisâ 4/70 Nisâ 4/79 Nisâ 4/166 Yûnus 10/29 Ra‘d 13/43 ‘Ankebût 29/52 Fussilet 41/53 Ahkâf 46/8 Fetih 48/28 Nisâ 4/81 Nisâ 4/132 Nisâ 4/171 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 İsrâ 17/17 İsrâ 17/96 Furkân 25/58 Furkân 25/31 Ahzâb 33/25
• 72 - Semerkandî, age., II, 117; Taberî, age., XI, 112-113; Zemahşerî, age., II, 332.
• 73 - En‘âm 6/62; Yûnus 10/30, 32; Kehf 18/44; Tâhâ 20/114; Hacc 22/6, 62; Mü’minûn 23/116; Nûr 24/25; Lokmân 31/30.
  • En‘âm 6/62 Yûnus 10/30 Yûnus 10/32 Kehf 18/44 Tâhâ 20/114 Hacc 22/6 Hacc 22/62 Mü'minûn 23/116 Nûr 24/25 Lokmân 31/30
• 74 - En‘âm 6/24, 94; A‘râf 7/53; Yûnus 10/30; Hûd 11/21; Nahl 16/87; Kasas 28/75; Ahkâf 46/28.
  • En‘âm 6/24 En‘âm 6/94 A‘râf 7/53 Yûnus 10/30 Hûd 11/21 Nahl 16/87 Kasas 28/75 Ahkâf 46/28