Yûnus Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 109 âyetten oluşan, adını 98. âyette geçen يُونُس yûnus kelimesinden alan Yûnus sûresi, inişe göre 70, resmî sıralamada ise 10. sûredir.

Yûnus sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Medenî sûrelerden olan Tevbe sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda her iki sûrede de Yüce Allah’a çocuk isnadı kınanmaktadır (Tevbe 30-31; Yûnus 68). Ayrıca Hz. Peygamber’in risalet öğretileri bağlamında da ortak mesajlar söz konusudur (Tevbe 32-33; Yûnus 108-109). Bu arada müminlere cennet vaadi ile inkârcılara cehennem tehditleri de her iki sûrede ele alınan konular arasındadır (Tevbe 68, 72; Yûnus 26, 27). Tevbe 128’de Hz. Peygamber’in kendi içlerinden bir peygamber olarak gönderilmesi mesajı ile Yûnus 2’de yer alan “içlerinden birisine vahyetmemiz” ifadesi de iki sûrenin anlam ve konu ilişkisini ortaya koyan örneklerdendir.

Yûnus sûresi, mukatta‘a harferiyle başlamakta, vahyin hikmetli yapısı ve Hz. Peygamber’in risaletiyle devam etmekte, kâinat kitabından çeşitli konu başlıkları hatırlatılmakta, âhirete inanmamanın korkunç akıbeti ve cennetliklerin ödülleri gündeme getirilmekte, insanoğlunun aceleciliğinin sıkıntı olduğu, bunu nankörlüğe dönüştürmemesi gerektiği beyan edilmektedir.

13. âyetten itibaren, geçmiş nesillerin helak edilme nedenleri, müşriklerin Hz. Peygamber’den istediği bazı saçma şeyler ve kendilerine verilen cevaplar ile putperestlerin çelişkili ve anlamsız düşünceleri ele alınıp cevaplandırılmakta, Yüce Allah’ın insanoğluna ikramları, dünya hayatının geçiciliği, dâr-ı selâma davet, isteyenin dosdoğru yola iletileceği ve mahşerde yaşanacaklar ele alınmaktadır.

31. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın kudretine göndermeler, zannın felaket oluşu, vahyin tek gerçek oluşu, meydan okuyuculuğu, insanların inanç ve davranış bakımından farklılıklar oluşturduğu, müşriklerin mahşerle ilgili alay cümleleri, Hz. Peygamber’in risaletle ilgili duruşu, vahyin müminler için şifa ve rahmet oluşu ile dini hayata dair beşer görüşlerinin felaket oluşturacağı dile getirilmektedir. 61. âyetten itibaren, yapılanların bir bir kaydedildiği, Yüce Allah’ın dostlarına korku ve hüzün olmayacağı, dünyada ve âhirette kendilerinin müjdeye layık olduğu, müşriklerin Allah’a çocuk isnadının yanlışlığı ve mahşerde yaşayacakları korkunç akıbete dikkat çekilmektedir.

71. âyetten itibaren, Hz. Nûh ve Hz. Mûsâ kıssalarına yer verilmekte, özellikle İsrailoğullarının Hz. Mûsâ’ya karşı olumsuz tavırları ile Firavun’un boğulma anındaki tevbesinin kabul edilmeyişi konuları gündeme getirilmekte, Hz. Peygamber’in vahye güvenmesi ve ona sarılması emredilmekte, hiçbir şekilde şüpheye düşmemesi gerektiği beyan edilmektedir.

98. âyette sûreye de adını veren Hz. Yûnus’un tevbe eden kavminden söz edilmekte, ardından aklını kullanmayanların üzerine Yüce Allah’ın pislik yağdıracağı bildirilmekte, iman edenlerin bütün benliğini Yüce Allah’a teslim etmeleri gerektiği bildirilmektedir.

Sûrenin sonunda ise Hz. Peygamber’e moral verilmekte, insanlara hak ve hakikatin vahiy ile öğretildiği bildirilmekte, hidayet ve dalaletin şahsiliğine dikkat çekilerek vahye sarılmanın zorunluluğu üzerinde durulmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 104-109. âyetlerinde Hz. Peygamber’in tevhid dini noktasındaki duruşunu ve kendisine yönelik inşa edici bazı prensipleri ele almaktadır.

a) Hz. Peygamber’in İnşasına Yönelik İlkeler

Yüce Allah, sûrenin 104-106. âyetlerinde insanların İslam dininden şüphelenmeleri durumunda Hz. Peygamber’in esas duruşunu ve tevhid vurgusunu dile getirmekte, putlara değil, sadece insanları vefat ettiren ilâhî kudrete kulluk edeceğini, müminlerden olmasının ve Allah’ı birleyici olarak bütün benliğini dine çevirmesinin emredildiğini, müşriklerden olmamasının gerektiğini ilan etmesini beyan etmektedir. Bu arada “Allah’ın peşi sıra sana fayda da zarar da veremeyecek şeylere yalvarma! Eğer bunu yaparsan, o takdirde muhakkak ki zalimlerden olursun” buyrularak tevhidinin dışına çıkmamak gerektiği üzerinde durulmaktadır.

ı. Hz. Peygamber’in Tevhidle İlgili Esas Duruşu

قُلْ يَآ اَيُّهَا النَّاسُ اِنْ كُنْتُمْ ف۪ي شَكٍّ مِنْ د۪ين۪ي فَلَآ اَعْبُدُ الَّذ۪ينَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ وَلٰكِنْ اَعْبُدُ اللّٰهَ الَّذ۪ي يَتَوَفّٰيكُمْ وَاُمِرْتُ اَنْ اَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِن۪ينَ “De ki: Ey insanlar! Benim (tebliğ ettiğim) dinimden şüphedeyseniz, ben Allah’ın peşi sıra tapmakta olduklarınıza tapmam. Ancak sizi öldürecek olan Allah’a taparım. Bana ‘Müminlerden olmam’ emredildi.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; يَآ اَيُّهَا النَّاسُ yâ eyyühennâsü hitabı “ey insanlar”; اِنْ كُنْتُمْ in küntüm fiili “eğer (şöyle) olsaydınız”; ف۪ي شَكٍّ fî şekkin ifadesi “herhangi bir şüphede”; مِنْ د۪ين۪ي min dînî tamlaması “benim (tebliğ ettiğim) dinimden”;فَلَآ اَعْبُدُ fe lâ a‘büdü fiili “ben tapmam”; الَّذ۪ينَ تَعْبُدُونَ ellezîne ta‘büdûne ifadesi “sizin taptıklarınıza”; مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi ifadesi “Allah’ın peşi sıra”;وَلٰكِنْ ve lâkin edatı “fakat, ancak, ve lakin”; اَعْبُدُ a‘büdü fiili “ibadet ederim”; اللّٰهَ allâhe ifadesi “(şu) Allah’a ki”; الَّذ۪ي يَتَوَفّٰيكُمْ ellezî yeteveffâküm ifadesi “sizi vefat ettirecek olan”; وَاُمِرْتُ ve ümirtü edilgen fiili “ve ben emrolundum, bana emredildi”; اَنْ اَكُونَ en ekûne ifadesi “(şöyle) olmam, olmaklığım”; مِنَ الْمُؤْمِن۪ين mine’l-mü’minîne ifadesi ise “müminlerden” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in bir tevhid duruşu ortaya koyması ve müşrikleri uyarmasıyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. قُلْ يَآ اَيُّهَا النَّاسُ اِنْ كُنْتُمْ ف۪ي شَكٍّ مِنْ د۪ين۪ي فَلَآ اَعْبُدُ الَّذ۪ينَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ “De ki: Ey insanlar! Benim (tebliğ ettiğim) dinimden şüphedeyseniz, ben Allah’ın peşi sıra tapmakta olduklarınıza tapmam.” Bu âyet sûrenin 94. âyetinde sözü edilen hususun açıklaması durumundadır. Âyetin bu bölümü iki unsurdan oluşmaktadır.

a) قُلْ يَآ اَيُّهَا النَّاسُ اِنْ كُنْتُمْ ف۪ي شَكٍّ مِنْ د۪ين۪ي “De ki: Ey insanlar! Benim (tebliğ ettiğim) dinimden şüphedeyseniz.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e bir ilkeyi daha söylettirmekte ve tam bir tevhid duruşu sergilemesi gerektiğini beyan etmektedir. Bu çerçevede verilmek istenen mesaj, Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’in yaşayıp tebliğ ettiği dinini sahiplenmesinden dolayı herhangi bir şüphe duyarlarsa, buna karşılık tam bir kararlılık ortaya koymasıdır.

Esasında Mekkeli müşrikler Hz. Peygamber’in din adına muhataplara ilettiği mesajları reddetmiş ve kendisini iftiracılık ve yalancılıkla suçlamışlardı. İşte bu nedenle, kendilerine bilgi verilmesi emredilmektedir. Buradan hareketle يَآ اَيُّهَا النَّاسُ “Ey insanlar” şeklindeki hitabın muhataplarının öncelikle Mekkeli müşrikler olduğu anlaşılmaktadır;(1) ancak sonraki nesiller arasında benzer şüphesi olacak kişiler de elbette âyetin mesaj kapsamında yer almaktadır.

Âyette geçen د۪ين۪ي dînî “dinim” tamlaması tıpkı Mâide 5/3’te geçen ve “dininiz” manasına gelen dîneküm tamlaması gibi kabul edilmelidir. Bu iki ifadede maksat, dinin kaynağını ortaya koymak değil, dinin muhataplar tarafından sahiplenilmesini sağlamak ve bunu ifade etmektir. Zümer 39/3’e göre “halis dinin sahibi sadece ve sadece Yüce Allah’tır.” Zümer 39/11, 14 ve Beyyine 98/5 gibi âyetlerde de dinin Yüce Allah’a has kılınması gerektiğiyle ilgili bilgiler yer almaktadır.

Bu durumda yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen ifadeyi “benim tebliğ ettiğim dinimden, benim dinime olan bağlılığımdan şüphedeyseniz” şeklinde anlamak gerekmektedir.(2) Bu âyetteki dîn kelimesine “iman” manası da verilebilir ki bu durumda da mana “benim imanımdan şüphedeyseniz” şeklini alır.(3) Bazı âlimlerimiz ise bu kelimeye Hz. Peygamber’in tebliğ ettiği din olarak “İslâm” manası vererek isabetli bir yorum ortaya koymuşlardır.(4)

b) فَلَآ اَعْبُدُ الَّذ۪ينَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ “(İyi bilin ki) ben Allah’ın peşi sıra tapmakta olduklarınıza tapmam.” Yüce Allah inkârcılara ve müşriklere karşı Hz. Peygamber’in bir tevhid duruşu sergilemesini kendisinden istemekte ve bunu muhataplara iletmesini emretmektedir. Âyette tapınıldığı beyan edilen varlıklar için الَّذ۪ينَ ellezîne “ism-i mevsulü”nün kullanılması, bu varlıkların cansız ve akılsız varlıklar değil, aksine can ve ruh taşıyan varlıklar olduğunu gösteren bir delilidir. Nitekim benzer içerikte Fâtır 35/14-15 ve Ahkâf 46/5-6’da da ellezîne ve men edatları kullanılarak putların “azizler” ya da “veliler” gibi akıl sahibi varlıklar olduğu ortaya konulmuş olmaktadır.(5)

Âyette emredilen hususla uyumlu olarak, benzer tevhid duruşuyla ilgili En‘âm 6/56’da şöyle buyrulmaktadır: “De ki: Allah’ın peşi sıra taptığınız şeylere tapmak bana yasak edildi. De ki: Ben sizin arzularınıza uymam, aksi halde sapıtırım da hidâyete erenlerden olmam.” Mü’min 40/66’da ise şu bilgiler yer almaktadır: “De ki: Bana Rabbimden apaçık deliller gelince, sizin Allah’ın peşi sıra o taptıklarınıza kulluk etmem bana yasaklandı ve bana âlemlerin Rabbine teslim olmam emredildi.”

Bu noktada mutlak sûrette hatırlanması gereken âyetlerden bir grubu ise Kâfirûn sûresidir: “De ki: Ey kâfirler! Ben sizin tapmakta olduğunuz (varlıklar)a tapmıyorum. Siz de benim kulluk yaptığım (güce, Allah)a kulluk yapıcı değilsiniz. Zaten ben, sizin tapmış olduğunuz (varlıklar)a asla tapıcı değildim. Siz de benim kulluk yaptığım (güce, Allah)a kulluk yapıcı değildiniz. Sizin dininiz size, benim dinim de banadır.” Bütün bu ve benzer âyetlerde verilmek istenen mesaj, Hz. Peygamber’in inandığı ve tebliğ ettiği davada en küçük bir tereddüt ortaya koymaması ve muhatapların yanlış anlamalarına sebep olabilecek bir yanlışlığa meydan verilmemesidir.

Yüce Allah Yûnus 10/41. âyette şu ifadelere yer vermektedir: “Onlar seni yalanlarlarsa de ki: Benim işim bana, sizin işiniz de size aittir. Siz benim yaptığımdan uzaksınız; ben de sizin yaptığınızdan uzağım.” Demek ki Hz. Peygamber inkârcı muhataplarının beklentilerini boşa çıkartmış, en küçük bir taviz vermeyerek Kalem 68/9’da onların yağcılık teşebbüsüyle taviz koparma girişimlerini sonuçsuz bırakmıştır.

Yüce Allah Mekkeli müşriklerin beklediği türden bir yanlışlığa düşmemiş, onların taptığı varlıklara asla ve asla tapmayacağını beyan etmiştir. Âyette geçen مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi ifadesi muhataplar müşrik olduğu için öncelikle “Allah’ın peşi sıra”, ”Allah’ın yanı sıra” manasına alınmalıdır. Bununla birlikte söz konusu ifadeye “Allah’tan başka”, “Allah’ın dışında” gibi anlamlar da verilebilir.

2. وَلٰكِنْ اَعْبُدُ اللّٰهَ الَّذ۪ي يَتَوَفّٰيكُمْ “Ancak sizi öldürecek olan Allah’a taparım.” Yüce Allah önceki cümlede Hz. Peygamber’in ne yapmayacağını beyan ettikten sonra, bu cümlede ise ne yapacağını belirtmektedir. Hz. Peygamber Mekkeli müşriklerin yaptığı gibi Yüce Allah’ın peşi sıra çeşitli putlara tapmayacağını ilan etmiş, ardından muhatapları da elbette bütün insanları da vefat ettirecek olan kudrete kulluk edeceğini dile getirmiştir.

Burada Yüce Allah’ın vefat ettirici olduğunun hatırlatılma sebebi, müşriklerin taptığı varlıkların böyle bir yetkisinin ve güçlerinin bulunmadığını kendilerine hatırlatmaktır. Dolayısıyla o tür varlıklardan dolayı herhangi bir korkuya kapılmalarına gerek olmadığı da ortaya konulmuş olmaktadır. Bu cümlenin benzeri bir mesaj önceki cümlenin tefsirinde de hatırlattığımız gibi Kâfirûn sûresinde iki kez yer almaktadır.

Yûnus sûresinin 32. âyetinde de açıkladığımız gibi, Yüce Allah Mekkeli müşriklerin yoktan yaratıcı ve rızık verici olarak kendisini kabul ettiklerini hatırlattıktan sonra, bu defa vefat ettirecek kudretin de kendisi olduğunu haber vererek, dolaylı olarak bir üçüncü gerçeğe yani mahşerdeki diriltilmeye de gönderme yapmış olmaktadır.

3. وَاُمِرْتُ اَنْ اَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِن۪ينَ “Bana ‘Müminlerden olmam’ emredildi.” Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’e yönelik gerçekleştirdiği hitabında müminlerden olmakla emrolunduğunu beyan etmesi de yer almaktadır. Bu ifadenin bir benzeri Neml 27/91 ve Mü’min 40/66’da “Bana âlemlerin Rabbine teslim olmam emredildi” şeklinde geçmektedir. Bu cümlenin “Bize âlemlerin Rabbine teslim olmamız emredildi” şeklinde çoğul kalıpta olmak üzere yani herkesi içerecek şekilde bir emre konu edildiği En‘âm 6/71’de zikredilmektedir. Ayrıca bu ifadenin mesaj olarak benzerleri En‘âm 6/14, 163, Yûnus 10/72 ve Zümer 39/12’de de geçmektedir.

Demek ki din bir taraftan Yüce Allah’a iman etmek ve O’na güvenmektir; diğer taraftan da O’na ve buyruklarına tam bir teslimiyet göstermektir. İşte puta tapanlara verilen en önemli mesajlardan birisi de burada yer almakta ve Hz. Peygamber’in bu davadan asla ve kat’a vazgeçmeyeceği beyan edilmiş olmaktadır. Bu âyetin mesajıyla uyumlu olan En‘âm 6/14. âyeti de hatırlatarak konuyu toparlayabiliriz: “De ki: Gökleri ve yeri yoktan var eden, yedirdiği halde yedirilmeyen Allah’tan başkasını mı dost edineceğim! De ki: Bana müslüman olanların ilki olmam emredildi ve sakın müşriklerden olma! (denildi).”

ıı. Fıtrat Dinine Yönelişi ve Şirken Uzak Oluşu

وَاَنْ اَقِمْ وَجْهَكَ لِلدّ۪ينِ حَن۪يفًا وَلَا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِك۪ينَ “Ve ‘Hanîf (Allah’ı birleyen) olarak yüzünü dine çevir; sakın müşriklerden olma!’ diye (bana emredildi).”

Âyetteki وَاَنْ اَقِمْ ve en ekım ifadesi “ve çevir diye (emrolundum)”; وَجْهَكَ vecheke tamlaması “senin yüzünü”; لِلدّ۪ينِ li’d-dîni ifadesi “dine”; حَن۪يفًا hanîfen kelimesi “Allah’ı birleyici olarak”; وَلَا تَكُونَنَّ ve lâ tekûnenne emri “ve sakın olma”; مِنَ الْمُشْرِك۪ينَ mine’l-müşrikîne ifadesi ise “müşriklerden, ortak koşanlardan” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in ve dolayısıyla bütün insanların tevhidle ilgili inşa edilişi noktasında çok önemli iki nokta gündeme getirilmektedir.

1. وَاَنْ اَقِمْ وَجْهَكَ لِلدّ۪ينِ حَن۪يفًا “Ve ‘Hanîf (Allah’ı birleyen) olarak yüzünü dine çevir (diye bana emredildi).” Bu cümle önceki âyetin sonunda yer alan اُمِرْتُ ümirtü “bana emredildi” edilgen fiilinin devamıdır.

a) Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitabında kendisini birleyici olarak yüzünü, benliğini her şeyini dine çevirmesini istemekte, müşriklerden olmamasını emretmektedir. Bu emrin benzerleri Rûm 30/30 ve 43’te de geçmektedir. Âyette yer alan وَجْه vech kelimesi “yüz” anlamına gelmekte, bağlam gereği yani “parçayı anarak bütünü kast etme kuralı” gereği “bütün benlik, bütün varlık, kişilik” manasında zikredilmiş olmaktadır. Bu emrin övücü içerikte başka şekillerde ifadeleri Bakara 2/112, Âl-i İmrân 3/20, Nisâ’ 4/125, En‘âm 6/79, Lokmân 31/22 gibi âyetlerde de geçmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette emredilen husus, şirkten ve inkârdan arınmış olarak bütün benliğiyle Yüce Allah’a teslimiyet inancının benimsenmesidir. Esasında âyetin başında yer alan اَقِمْ ekım emri de dinin hayatı çepeçevre kuşatan bir sistem olduğunu göstermektedir. Buradan anlaşılıyor ki “din fıtrattır” ve “dini reddetmek fıtratı ve vicdanı reddetmek”tir.

İlâhî mesajlar Yüce Allah’ın bir kitabıdır; kâinat bir başka kitabıdır; insan ise bu iki değeri birbiriyle buluşturabilecek üçüncü bir kitaptır. Bu kitaplar eğer doğru okunur ve doğru anlaşılırsa şartlanmamış beyinlerin onları reddetmesi mümkün değildir; çünkü bu üç kitabın sahibi de Yüce Allah’tır.

İşte bu nedenle, Yüce Allah Hz. Peygamber’in şahsında bütün insanlara fıtrat ve vicdan demek olan dine yönelmelerini emretmiştir. Esasında Hz. Peygamber’in “Her doğan İslâm fıtratı üzere doğar”(6) ifadesindeki kastı bu olduğu gibi, o hadisin kaynağı da söz konusu âyetlerdir. Çünkü Hz. Peygamber’e nispet edilen ve ona ait olan sahih sözlerinin referansı Kur’ân’dır.

Bu noktada Rûm 30/30-32 mutlak surette hatırlanmalıdır: “Sen yüzünü (bütün benliğini) hanîf olarak (yani Allah’ı birleyici olarak) dine, Allah insanları hangi fıtrat üzere yaratmış ise ona çevir! Allah’ın yaratışında değişme yoktur. İşte dosdoğru din budur; fakat insanların çoğu bilmezler. Hepiniz O’na yönelerek O’na karşı gelmekten sakının, namazı kılın; müşriklerden olmayın! Dinlerini parçalayan ve bölük bölük olanlardan (olmayın. Bunlardan) her fırka, kendilerinde olan ile böbürlenmektedir.” İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bütünüyle verilmek istenen mesajın üç âyet halindeki açılımı bunlardır.

b) Âyette dine yönelme emrinin beraberinde “hanîflik” de yer almaktadır. Bu kavram “bâtıl şeylerden yüz çevirip Allah’a yönelmek, O’nu birlemek, O’nu bir olarak tanımak” anlamına gelmektedir. Bu kelime, “doğru asla yönelmek, doğru ve saf inanç”(7) anlamıyla hanîf şeklinde tekil(8) ve hunefâ’ kalıbında(9) çoğul olarak Kur’ân’da çeşitli âyetlerde yer almaktadır.

Haniflik, tevhidi tanımlamak üzere Hz. İbrahim’e kadar ulaştırılan arı-duru yolun adıdır. Hanîf olunmadan tevhide ulaşılamaz; çünkü hanifliğe inanmayan kişi muvahhid olamaz. Haniflik, İbrâhîmî sistemin eskimez tevhid çizgisinin olmazsa olmazıdır. Bu nedenlerle, Yüce Allah’a kulluk, dini sadece O’na ait kılıp, sadece O’na yönelmekle mümkün olabilmektedir.

2. وَلَا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِك۪ينَ “Sakın müşriklerden olma!” Yüce Allah Hz. Peygamber’e hanif olarak bütün benliğini dine çevirmesi emredilirken, aynı zamanda şirkten bütünüyle uzaklaşması da bildirilmektedir.

“Hz. Peygamber’i inşa eden cümleler” konusunun bir kısmını Kasas 28/87’de ele alacağız. Önemine binaen burada bazı bilgileri hatırlatmakta yarar görmekteyiz. Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’i inşa eden bu emrin benzerleri başka âyetlerde de vardır.(10) Yüce Allah Hz. Peygamber’in şirk içerecek hiçbir düşünce ve fiilin içinde bulunmaması gerektiğini beyan etmektedir. Kasas 28/86-87’de “Rabbine davet et” cümlesinin peşinden gelen bu emirde “O’na davette başka şirk unsurlarını devreye sokma” manası da söz konusudur. Bu ifade elbette onun daha önce öyle olduğu manasına gelmez.

Söylenmek istenen şey, önceden olduğundan çok daha dikkatli bir şekilde şirk unsurlarından uzak durması, müşriklerle bir ve beraber bulunmamasıdır. En‘âm 6/89 ve Zümer 39/65’te belirtildiği gibi “eğer şirk koşarsa bütün amelleri silinip gidecek ve kendisi de zarar ve ziyana uğrayanlardan olacaktı.”

Bu ifadenin benzerleri bağlamında Hz. Peygamber’i inşa eden âyetlerden bir bölümünü aktarmakta yarar görmekteyiz: Bu çerçevede Hz. Peygamber’in olumsuzluk içeren davranışlar olarak “hainleri savunmaması”,(11) “şüphe edenlerden”,(12) “müşriklerden”,(13) “câhillerden”,(14) “gafillerden”,(15) “şirk koşup ziyana uğrayanlardan”(16) olmaması, “vahiy nedeniyle kalbinde sıkıntı duymaması”,(17) “Allah’ın âyetlerini inkâr edip ziyana uğrayanlardan olmaması”,(18) “kâfirlerin tuzaklarından dolayı üzülmemesi ve içinin daralmaması”,(19) “kâfirlere arka çıkmaması”,(20) “âhirette hakikatlerle karşılaşmaktan şüphe etmemesi”,(21) “görev yerini terk eden Hz. Yûnus gibi davranmaması”(22) kendisinden istenmiştir. Bunlara karşılık onun “müslümanların öncüsü”,(23) “müminlerden”(24) ve “Müslümanlardan” olması(25) kendisine emredilmiştir.

Şu husus unutulmamalıdır: Burada saydıklarımız yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki kullanıma benzeyen âyetler bağlamında hatırlattıklarımızdır. Bunun dışında oldukça fazla sayıda emir ve yasağın hem ona hem de ümmete yönelik olarak Kur’ân’da yer aldığı bilinmelidir. Bütün bu uyarılar önce Hz. Peygamber’i, beraberinde de bütün müminleri yakından ilgilendirmekte, emredilen hususlarda azami dikkati ve özeni göstermeleri gerektiği bildirilmiş olmaktadır.

ııı. Putperestliğin Zalimlik Oluşu

وَلَا تَدْعُ مِنْ دُونِ اللّٰهِ مَا لَا يَنْفَعُكَ وَلَا يَضُرُّكَ فَاِنْ فَعَلْتَ فَاِنَّكَ اِذًا مِنَ الظَّالِم۪ينَ “Allah’ın peşi sıra sana yarar da zarar da veremeyecek şeylere yalvarma! Bunu yaparsan, o takdirde şüphesiz ki zalimlerden olursun.”

Âyettekiوَلَا تَدْعُ ve lâ ted‘u emri “ve yalvarma”; مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi ifadesi “Allah’ın peşi sıra”;مَا لَا يَنْفَعُكَ mâ lâ yenfe‘uke ifadesi “sana yarar veremeyecek şeye”; وَلَا يَضُرُّكَ ve lâ yedurruke ifadesi “ve sana zarar veremeyecek olana da”; فَاِنْ فَعَلْتَ fe in fe‘alte fiili “ve eğer (bunu) yaparsan, işlersen”;فَاِنَّكَ fe inneke ifadesi “muhakkak ki sen”; اِذًا izen edatı “o zaman, o takdirde”; مِنَ الظَّالِم۪ينَ mine’z-zâlimîne ifadesi ise “zalimlerden, haksızlık edenlerden (olursun)” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in şahsında bütün insanlar tevhide sahip olmaları noktasında inşa edilmekte ve aksi davranışlarda bulunmaları durumunda zalimlerden olacakları gündeme getirilmektedir.

1. وَلَا تَدْعُ مِنْ دُونِ اللّٰهِ مَا لَا يَنْفَعُكَ وَلَا يَضُرُّكَ “Allah’ın peşi sıra sana yarar da zarar da veremeyecek şeylere yalvarma!” Yüce Allah Hz. Peygamber’i inşa etmeye devam etmekte ve tıpkı Kasas 28/86-88’de olduğu gibi, müşriklerden olmaması gerektiği uyarısının peşinden bu defa başka varlıklara yalvarmaması gerektiğini de beyan etmektedir.

a) وَلَا تَدْعُ مِنْ دُونِ اللّٰهِ “Allah’ın peşi sıra (varlıklara) yalvarma!” Âyetteki لَا تَدْعُ lâ ted‘u nehyinin “dua etmemek, yalvarmamak” anlamlarının yanında “kulluk etmemek, tapmamak” manasına geldiği de beyan edilmektedir.(26) Sonuçta bu konudaki kelimeler farklı olsa da manaları aynı noktada buluşabilmektedir.

Bu tevhid ilkesi bağlamında Kasas 28/88’de şöyle buyrulmaktadır: “Allah ile birlikte başka bir ilâha yalvarma! (Çünkü) O’ndan başka hiçbir ilâh yoktur.” Yüce Allah Kasas 28/87’de “Rabbine davet et” emrinin devamı niteliğinde bu defa “Allah ile birlikte başka hiçbir ilâha davet etme, başka hiçbir ilaha yalvarma” buyurarak tevhid vurgusu yapmakta ve Hz. Peygamber’i inşa etmeye dair bir ilke belirlemektedir.

Bu mesajın benzerleri bağlamında Yüce Allah’ın peşi sıra başka ilahlara yalvarmamak gerektiği üzerinde de durulmaktadır.(27) Yüce Allah’ı bırakıp başka varlıklara dua etmek, yalvarmak, onlara davet etmek tevhide ihanettir ve Kur’ân böyle bir davranışın açıkça şirk olduğunu bildirmektedir. Yüce Allah’tan başka ilah olmaması, kulluğun yegâne muhatabının O olduğunu ortaya koymaktadır.

Tevhid dininde şirke ve şirk unsurlarına asla ve asla yer yoktur. Kur’ân’ın inşa ettiği iman, akıl, irade ve ahlakta Yüce Allah’ın emirleri dışına çıkmak ve başka unsurları din edinmek yoktur. Yaratıcı kudretten başkasını mutlak idareci olarak da ma‘bud olarak da kabul etmemek bir zorunluluktur. Gerçek ve tek ilâh Yüce Allah’tır; öyleyse O’ndan başkasına dua etmek de yalvarıp yakarmak da kulluk etmek de imanın yerine şirki koymaktır. Yüce Allah bu büyük tehlikeye dikkat çekerek Hz. Peygamber’in şahsında bütün insanları uyarmakta ve böyle korkunç bir hataya düşmemeleri gerektiği noktasında insanları bilinçlendirmek istemektedir.

b) مَا لَا يَنْفَعُكَ وَلَا يَضُرُّكَ “Sana fayda da zarar da veremeyecek şeylere (yalvarma).” Âyette öncekilerden farklı olarak مَا mâ edatının kullanılma sebebi, Yüce Allah’ın dışında canlı-cansız her varlığı içermesi nedeniyle kapsamın oldukça geniş tutulduğunun bildirilmesidir.

Yüce Allah âyetin bu kısmında kendi zatının dışında veya O’nun peşi sıra çeşitli varlıklara yalvarılmaması gerektiğini beyan ederken, bu varlıkların kendilerine tapan kişilere yarar da zarar da veremeyeceklerini bildirmektedir. “Yarar verememek” ifadesi, yalvarmanın veya kulluk etmenin sonucunda bu varlıkların herhangi bir ödül vermelerinin imkânsızlığını içermektedir.

Bu arada “zarar verememek” ifadesi de onlara isyan edilmesi ve ibadetin terk edilmesi durumunda kendilerine hiçbir zarar veremeyecekleri manasına gelmektedir. Bu gerçekten hareketle, putperestlik yapanların tapındıkları varlıklardan herhangi bir şey beklememelerinin yanında, onlardan korkmalarının da yersiz olduğu bu şekilde vurgulanmış olmaktadır.

Putların kendilerine veya başkalarına yönelik hiçbir zararı gideremeyecekleri ve menfaatleri bağlamında hiçbir yarar sağlayamayacaklarıyla ilgili olarak Kur’ân’da çeşitli âyetler vardır.(28) Putlar başkalarıyla ilgili herhangi bir faaliyet ortaya koyamayacakları gibi, Furkân 25/3’te de beyan edildiği gibi bizzat kendileri için herhangi bir zararı engelleyemeyecekleri ve hiçbir yararı da elde edemeyecekleri beyan edilmektedir. Kendisine faydası olmayanın başkasına yarar sağlayabileceği kabul edilebilir bir şey değildir.

Putların putperestlere yarar da zarar da veremeyecekleriyle ilgili bilgilerin bir bölümünü Yûnus 10/18. âyette verdiğimiz için aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Bağlam gereği burada verilmek istenen mesaj şudur: İnsanlar mabud olarak sadece ve sadece Yüce Allah’ı bilmeli, O’na kulluk edip O’na yalvarmalıdırlar. Başka hiçbir varlığın kulluk edilmeye liyakat yoktur; çünkü onların hepsi de yaratılmış ve Allah’ın huzurunda hesaba çekilmeye mecbur sorumlu varlıklardır.

Özellikle putperestler eğer cansız varlıklara tapıyorlarsa, o zaman durum daha da gülünçtür. Çünkü eğer insanlara tapınılıyorsa onlardan bir çeşit yarar veya zarar gelmesi söz konusu olabilir; ancak cansız varlıklardan yarar da zarar da gelmesi veya bunu beklemek akla ziyandır. Bu doğrultuda Yüce Allah Hz. Peygamber’in şahsında bütün insanları uyarıp bilgilendirmekte ve kendi zatından başka hiçbir varlığa dua edilip yalvarılmaması gerektiğini beyan etmektedir.

2. فَاِنْ فَعَلْتَ فَاِنَّكَ اِذًا مِنَ الظَّالِم۪ينَ “Bunu yaparsan, o takdirde şüphesiz ki zalimlerden olursun.” Yüce Allah böyle davranan yani Allah’tan başkasına yalvaran veya tapan her kim olursa olsun, onun zalimlerden olacağını ve kendisine zarar vereceğini bildirmektedir.(29) Burada hitap her ne kadar Hz. Peygamber’e ise de maksat böyle bir davranışı yapan herkestir.

Yûnus 10/94. âyette de ifade ettiğimiz üzere, Kur’ân’da bazı şart cümleleri vardır ki, bunlardan maksat Hz. Peygamber’i uyarmak değil, ümmetin dikkatini çekmektir. Bu bağlamda En‘âm 6/89, 116, Enbiyâ’ 21/29 ve Zümer 39/65 çok iyi birer örnektir. Ayrıca Yüce Allah Mâide 5/116, Enbiyâ’ 21/22, Furkân 25/17, Ahzâb 33/1 ve Sebe’ 34/40-41 gibi âyetlerde Hz. Peygamber üzerinden bilgi verirken maksadı inkârcıları uyarmaktır.

İnsanlar eğer inançlarında şirk unsuru bulundururlarsa bu durum onların zalim olarak anılmasına sebep teşkil etmektedir. Zira inançta tevhid adalettir; şirk ise zulümdur. Çünkü adalet “bir şeyi yerli yerince yapmak”tır; zulüm ise “bir şeyi yerinden etmek”tir. Durum böyle olunca, Yüce Allah’tan başkasına yalvarıp yakarmalar bir şirktir ve bunu yapanlar da Lokmân 31/13 gereği en büyük zulüm olan şirki işlemişlerdir. İnsanlar ilâhî kaynaklı olmak bakımından eğer menfaat ve zararı Yüce Allah’tan başkasından bilir ve beklerse zalimlerden olurlar.

b) Yüce Allah’ın Eşsiz ve Erişilmez Kudreti

Yüce Allah, sûrenin 107-109. âyetlerinde Allah’ın insanlara bir sıkıntı vermesi durumunda onu O’ndan başkasının gideremeyeceğini, hayır dilemesi durumunda da onu hiç kimsenin engelleyemeyeceğini beyan etmekte, kullarından dileyene/dilediğine yani layık gördüğüne bunu ulaştırabileceğini, zira bağışlayan ve merhamet edenin kendisi olduğunu bildirmektedir.

Ardından, insanlara gerçeğin bilgisinin geldiği, artık hidayeti tercih edenin kendi lehinde, sapanın da kendi aleyhinde sapmış olacağı, Hz. Peygamber’in hiç kimseye vekil ve kefil olmadığı bildirilmekte, son âyette ise şu uyarıya yer verilmektedir: “(Ey Peygamber!) Sen, sana vahyolunana tâbi ol ve Allah (aranızda) hükmedinceye kadar sabredip bekle. Çünkü O, hâkimlerin en iyisidir.”

ı. Zarar ve Yarar Sağlamada Yüce Allah’ın Kudreti

وَاِنْ يَمْسَسْكَ اللّٰهُ بِضُرٍّ فَلَا كَاشِفَ لَهُٓ اِلَّا هُوَ وَاِنْ يُرِدْكَ بِخَيْرٍ فَلَا رَآدَّ لِفَضْلِه۪ يُص۪يبُ بِه۪ مَنْ يَشَآءُ مِنْ عِبَادِه۪ وَهُوَ الْغَفُورُ الرَّح۪يمُ “Allah sana bir sıkıntı dokundurursa, onu O’ndan başka açıp (giderecek) yoktur. Sana bir iyilik dilerse, O’nun lütfunu geri çevirebilecek de yoktur. Onu kullarından dilediğine (layık olana) ulaştırır. O, el-ğafûr’dur (çok bağışlayandır); er-rahîm’dir (çok merhamet edendir).”

Âyetteki وَاِنْ يَمْسَسْكَ ve in yemseske ifadesi “ve eğer sana eriştirirse, dokundurursa”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”;بِضُرٍّ bidurrin kelimesi “herhangi bir zarar, sıkıntı”; فَلَا كَاشِفَfe lâ kâşife ifadesi “açabilecek hiç kimse yoktur”; لَهُٓ lehû ifadesi “onu”; اِلَّا هُوَ illâ hüve istisnası “O’ndan (Allah’tan) başka”; وَاِنْ يُرِدْكَ ve in yüridke fiili “ve eğer sana isterse, senin için dilerse”; بِخَيْرٍ bihayrin kelimesi “herhangi bir hayır, iyilik”; فَلَا رَآدَّ fe lâ râdde ifadesi “geri çevirecek yoktur”;لِفَضْلِه۪ lifadlihî tamlaması “O’nun iyiliğini, O’nun lütfunu, ihsanını”; يُص۪يبُ yusîbü fiili “isabet ettirir”;مَنْ يَشَآءُ men yeşâu fiili “dilediğine/layık gördüğüne”; مِنْ عِبَادِه۪ min ‘ıbâdihî ifadesi “O’nun kullarından”; وَهُوَ ve huve zamiri “O”; الْغَفُور el-ğafûru sıfatı “çok bağışlayan(dır)”; الرَّح۪يم er-rahîmu sıfatı “çok merhametli(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın mutlak kudreti ve kullarına karşı merhamet sıfatları gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin başından beri tevhid, nübüvvet ve ahiretle ilgili deliller, ayrıca iki kıssadan çeşitli pasajlar ortaya koyduktan sonra, sûrenin sonunda yaratma, yoktan var etme gibi konularda kendi zatının tek olduğuna delâlet eden çeşitli açıklamalarda bulunmaktadır. Bunların ardından, sûre, çok kıymetli ve yüce olan hükümranlık vurgusu ile sona erdirilmektedir.

Bu âyetin bir benzeri En‘âm 6/17’de şu şekilde yer almaktadır: “Eğer Allah sana bir sıkıntı verirse, onu kendisinden başka giderecek yoktur. Eğer sana bir hayır verirse, (bunu da geri alacak yoktur). Şüphesiz O herşeye kadirdir.” Bu konuda Fâtır 35/2’de şöyle buyrulmaktadır: “Allah insanlara herhangi bir rahmet açarsa hiç kimse o (rahmeti) tutup (engelleyemez). O’nun tutup (engellediğini) de kendisinden sonra salıverecek hiçkimse yoktur. Güçlü olan da hikmet sahibi olan da O’dur.”

Konuyla ilgili bir başka âyet de Zümer 39/38’dedir: “Yemin olsun ki onlara ‘Gökleri ve yeri kim yarattı?’ diye sorsan, elbette ‘Allah’ derler. De ki: Öyleyse bana söyler misiniz? Allah bana bir zarar vermek isterse, Allah’ı bırakıp da taptıklarınız, O’nun verdiği zararı giderebilir mi? Yahut Allah, bana bir rahmet dilerse, onlar O’nun bu rahmetini önleyebilirler mi? De ki: Bana Allah yeter. Tevekkül edenler, ancak O’na güvenip dayanırlar.” Bu âyetlerin içerikleri, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin cümleleriyle büyük ölçüde örtüşmektedir.

1.وَاِنْ يَمْسَسْكَ اللّٰهُ بِضُرٍّ فَلَا كَاشِفَ لَهُٓ اِلَّا هُوَ “Allah sana bir sıkıntı dokundurursa, onu O’ndan başka açıp (giderecek) yoktur.” Burada ilk muhatap kalıp olarak her ne kadar Hz. Peygamber olsa da maksat bütünüyle insanoğludur; özellikle de bağlam gereği inkârcı ve müşrik insan tipidir. Yüce Allah önceki âyette putların insanlara hiçbir yarar da zarar da veremeyeceğini beyan ettikten sonra, yine onların güçsüzlüklerini ve çaresizliklerini ortaya koymak için insana imtihan amaçlı herhangi bir zarar veya sıkıntı verirse onu O’ndan başka hiç kimsenin hiçbir şekilde gideremeyeceğini ifade etmektedir.

Buradaki ضُرّ durr kelimesi, insanın başına gelebilen her türlü “darlık, hastalık, fakirlik, bela, musibet, zarar, sıkıntı” manalarına gelmektedir.(30) Yüce Allah putperest insana veya herhangi bir kişiye sıkıntı vermesi durumunda o sıkıntıyı giderebilecek hiç kimsenin bulunmadığını beyan etmektedir. Bu ifade bağlamında kullanılan كَاشِف kâşif kelimesi “(sıkıntıyı) açmak, kaldırmak, defetmek, gidermek, savuşturmak” gibi manalar içermektedir.

Cümlede yer alan لَا lâ ve اِلَّا illâ edatları anlama “vurgu” manası katmakta, Yüce Allah’ın mutlak yetkin olduğunu vurgulamaktadır. Esasında cümlenin anlam içeriğinde Yüce Allah’ın sıkıntıları giderici olduğu, merhametiyle muamele ettiği ve kullarına gazabının değil, Hz. Peygamber’in ifadesiyle “rahmetinin gazabına üstün geldiği”(31) mesajı da vardır. Çünkü Yüce Allah En‘âm 6/12 ve 54’te “merhameti kendisine yazdığını” beyan etmektedir.

2. وَاِنْ يُرِدْكَ بِخَيْرٍ فَلَا رَآدَّ لِفَضْلِه۪ “Sana bir iyilik dilerse, O’nun lütfunu geri çevirebilecek de yoktur.” Âyette geçen خَيْر hayr kelimesi “lütuf, iyilik, genişlik, bolluk, sağlık, hayır, mutluluk, huzur”(32) manalarına gelmekte; فَلَا رَآدَّ fe lâ radde ifadesi de bu lütfu hiç kimsenin reddedemeyeceği, engelleyemeyeceği manasını vermektedir.

Yüce Allah yine putların veya kendi zatından başka diğer varlıkların insanın başına gelen sıkıntıyı gideremeyecekleri gibi, Allah’ın herhangi bir hayır murad etmesi durumunda da onu hiçbir şekilde reddedebilecek, geri çevirebilecek bir gücün olmadığını bildirmektedir. Bu ifade putların çaresizliğini ve güçsüzlüğünü, herhangi bir etkinliklerinin bulunmadığını ortaya koyduğu gibi, putlardan korkanlara da bu korkunun yersi ve gereksiz olduğunu öğretmeyi amaçlamaktadır.

3. يُص۪يبُ بِه۪ مَنْ يَشَآءُ مِنْ عِبَادِه۪ “Onu kullarından dilediğine (layık olana) ulaştırır.” Yüce Allah önceki cümleyle bağlantılı olarak hayrını veya rahmetini dilediği yani layık gördüğü kullarına ulaştırabileceğini, buna hiçbir gücün engel olamayacağını ifade etmektedir.

Âyette sözü edilen “dileme” fiili insana nispet edilirse o zaman insanın bu rahmete ehil ve layık bir duruş ortaya koyması gerektiği açıktır.(33) Bu fiili eğer Yüce Allah ile ilişkilendirirsek bu defa da Yüce Allah’ın kullarından dilediğine yani layık gördüğüne imtihan için verdiği her bir nimet kast ediliyor demektir. Burada önemli olan nokta, Yüce Allah’ın iradesine, gücüne ve kararına hiç kimsenin karşı çıkamayacağının vurgulanmasıdır.

4. وَهُوَ الْغَفُورُ الرَّح۪يمُ “O, el-ğafûr’dur (çok bağışlayandır); er-rahîm’dir (çok merhamet edendir).” Yüce Allah kullarının her türlü hatasını bağışlayabileceğini, çünkü merhamet sahibi olduğunu hatırlatarak, O’nun rahmet ve merhametinden ümit kesmemek gerektiğini beyan etmektedir. Yûsuf 12/87’ye göre “Allah’ın rahmetinden kâfirlerden başkası ümidini kesmez.” Benzer bir ifade Hıcr 15/56’da da zikredilmektedir.

Zümer 39/53’te ise şu harika müjde yer almaktadır: “De ki: Ey kendi nefisleri aleyhine haddi aşan kullarım! Allah’ın rahmetinden ümit kesmeyin! Çünkü Allah bütün günahları bağışlar. Şüphesiz ki O, çok bağışlayan, çok esirgeyendir.”

İşte Rabbimizin mağfiret ve rahmet sıfatları hatırlatılarak, başta vahyin indirildiği dönemdeki inkârcılar ve müşrikler olmak üzere bütün zamanların insanlarına moral verilmek istenmekte, Yüce Allah’ın kapısından başka sığınılacak hiçbir makamın bulunmadığı ifade edilmektedir. Ümitsizlik dinsizliktir; çünkü hiçbir günah Yüce Allah’ın mağfiret ve merhametinden büyük değildir. Yeter ki insanlar vaktini geçirmeden Yüce Allah’ın bağışlama ve merhamet sıfatına sığınmayı başarabilsinler. O kapı gelenin kovulduğu bir kapı değildir. Rabbimizden niyazımız bizi de mahçup kılınmayacak kulları arasına ihak eylemesidir.

ıı. Hidayet ve Dalaletin Şahsiliği

قُلْ يَآ اَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جَآءَكُمُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكُمْ فَمَنِ اهْتَدٰى فَاِنَّمَا يَهْتَد۪ي لِنَفْسِه۪ وَمَنْ ضَلَّ فَاِنَّمَا يَضِلُّ عَلَيْهَا وَمَآ اَنَا۬ عَلَيْكُمْ بِوَك۪يلٍ “De ki: Ey insanlar! Rabbinizden size elbette gerçek gelmiştir. Kim doğru yola gelirse yalnızca kendisi için gelmiş olur; kim de saparsa sadece kendi aleyhine sapmış olur. Ben sizin üzerinize asla vekil (güven kaynağı) değilim.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; يَآ اَيُّهَا النَّاسُ yâ eyyühennâsü hitabı “ey insanlar”; قَدْ جَآءَكُمُ kad câeküm fiili “muhakkak ki size gelmiştir”; الْحَقّ el-hakku kelimesi “hak, gerçek”; مِنْ رَبِّكُمْ min rabbiküm ifadesi “sizin Rabbinizden”; فَمَنِ اهْتَدٰى fe menihtedâ ifadesi “her kim hidayete ererse”; فَاِنَّمَا يَهْتَد۪ي fe innemâ yehtedî ifadesi “sadece ve sadece hidayete ermiş olur”;لِنَفْسِه۪ li nefsihî ifadesi “onun nefsi için, kendisi için”; وَمَنْ ضَلَّ ve men dalle ifadesi “ve her kim de saparsa”; فَاِنَّمَا يَضِلُّ fe innemâ yadıllü ifadesi “ancak ve ancak sapmış olur”; عَلَيْهَا ‘aleyhâ ifadesi “onun kendi aleyhine”; وَمَآ اَنَا۬ ve mâ ene ifadesi “ben (hiçbir şekilde şöyle) değilim”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size, sizin üzerinize”; بِوَك۪يلٍ bivekîlin kelimesi “herhangi bir vekil” demektir.

Burada vahyin gerçekliği, hidayet ve dalaletin şahsiliği ve Hz. Peygamber’in hiç kimse üzerinde vekil olmadığıyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.قُلْ يَآ اَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جَآءَكُمُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكُمْ “De ki: Ey insanlar! Rabbinizden size elbette gerçek gelmiştir.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in muhataplarına iletmesi için kendilerine Rablerinden gerçeğin bilgisinin, yani hak ve hakikat olan Kur’ân’ın geldiğini bildirmesini emretmektedir. Âyette geçen النَّاس en-nâs kelimesi öncelikle vahyin ilk muhatapları olan Mekkeli müşriklerdir;(34) ancak bunun evrensel manada bütün insanları içermesine engel bir durum da yoktur. Artık hiç kimsenin bir mazereti kalmadığı bu şekilde beyan edilmiş olmaktadır.

Kur’ân’da hakk/el-hakk kelimeleri 227 kez geçmekte, bunların bir kısmında Kur’ân için kullanılmaktadır.(35) Kur’ân, “gerçeği getiren ve gerçeği temsil eden” bir kitaptır. Yûnus 10/32’de ifade edildiği üzere, “Hakk’tan öte geriye dalalet kalacağı” için, Kur’ân’ın hakkı temsil eden temel değer olduğu açık bir gerçektir. Kur’ân’ın sunduğu bütün bilgiler, inananlar için tartışma kaldırmayacak netlikte açıktır. Bir ismi de el-Hakk olan Yüce Allah, el-hakk adını verdiği bu son mesajıyla insanoğluna hakkı ve hakikati bildirmeyi, gönderdiği ilâhî mesajlarla hayatı düzenlemenin önemini öğretmeyi amaçlamaktadır.

Kur’ân’ın el-Hakk ismiyle söylenmek istenen şudur: Hakka ve hakikate ulaşmanın tek yolu Kur’ân’dan geçmektedir; başka yollar birer çıkmaz sokaktır. İşte bu gerçekle ilgili olarak Hz. Peygamber’in Mekkeli müşriklere seslenmesi istenmekte ve Rablerinden gelenin “gerçeğin bilgisi olduğu” beyan edilmektedir.

2. فَمَنِ اهْتَدٰى فَاِنَّمَا يَهْتَد۪ي لِنَفْسِه۪ وَمَنْ ضَلَّ فَاِنَّمَا يَضِلُّ عَلَيْهَا “Kim doğru yola gelirse yalnızca kendisi için gelmiş olur; kim de saparsa sadece kendi aleyhine sapmış olur.” Yüce Allah hak ve hakikatin bilgisinin başta müşrikler olmak üzere bütün insanlığa gelmiş olduğunu beyan ettikten sonra, sorumlulukların şahsiliğini gündeme getirmektedir. Hidayet üzere olanların yani Hz. Peygamber’in tebliğ ettiği değerlere iman edenlerin kendi lehlerine, inkâr edenlerin ise kendi aleyhlerine tercihte bulunmuş olacakları bildirilmekte, bu durum hükme bağlanmaktadır.

a) Yûnus 10/108, İsrâ’ 17/15, Neml 27/92 ve Zümer 39/41’de yer alan bu ifadelerde verilmek istenen mesaj, sorumluluğun şahsî olduğunu beyan etmektir. Ayrıca Bakara 2/134, 141, 286, Fussılet 41/46, Câsiye 45/15, Necm 53/38-41, Zilzâl 99/7-8 gibi âyetlerde de sorumluluğun şahsiliği noktasında konuya dair bilgiler verilmektedir.

Bu bağlamda hidayetin ve dalaletin fayda ve zararının bunları seçen insanoğluna yönelik olduğu ve özellikle bu tercihlerin Yüce Allah’a yararının da zararının da olamayacağı bildirilmek istenmektedir. Âyetin her iki cümlesinde de اِنَّمَا innemâ vurgu edatının kullanılması, bu noktadaki mesajın son derece net ve kesin olduğunu, aksinin düşünülemeyeceğini ortaya koymayı amaçlamaktadır.

Fâtiha 1/6’da “hidâyet” konusunda geniş açıklamalar yaptığımız için, burada sadece âyetteki cümleyle ilgili ifadeler üzerinde durmakla yetineceğiz: Hidâyeti tercih edenler elbette sadece kendi lehlerine hidâyete erdirilmiş olurlar. Kişinin hidayete ermiş olmasının faydası kendisinedir; hiç kimse hidayete erdirilmiş olmasını veya hidayeti tercih edişini Yüce Allah’a bir iyilik olarak sunamaz.

b) Âyetin ikinci cümlesinde Mekkeli müşrikler özelinden hareketle, inanmayan veya yanlış inanan kim varsa onlara seslenilmekte ve sapkınlığı tercih edip sapkınlık yapanların sadece ve sadece kendi aleyhlerine sapmakta olacakları haber verilmektedir. Sapıklığı tercih edenler hiçbir şekilde Yüce Allah’a zarar veremezler. Lokmân 31/12’de belirtildiği üzere, şükredenlerin şükrünün Yüce Allah’a hiçbir yararı olmadığı gibi, küfredenlerin küfrünün de O’na hiçbir zararı olamaz. Zümer 39/7’de beyan edildiği üzere, insanlar küfrederlerse, bilsinler ki Yüce Allah onlardan zengindir, (imanlarına muhtaç değildir) ve kullarının küfrüne asla razı olmaz; eğer şükrederlerse buna rıza gösterir.

Hidayete erdirilmiş olanlar kendi lehlerine hidayete ermiş olurlar. Sebe’ 34/50’de yer aldığı üzere sapanlar da başkalarına zarar veremez, aksine kendileri zarara gömülmüş olurlar. Neml 27/92’de de belirtildiği gibi, hidayete erenler kendileri için ermiş olurlar; sapanların ise Mâide 5/105’te geçtiği gibi onlara hakikati tebliğ eden Hz. Peygamber’e ve müminlere hiçbir zararı dokunamayacaktır.

Yüce Allah, Hz. Peygamber’e bu âyette moral vermekte, hidayet kaynağı olan Kur’ân’dan yana tavır koymayıp sapkınlığı tercih edenler için üzülmemesini,(36) onlar üzerinde zorbalık yapmayacağını, pozisyonunun sadece ve sadece uyarıcılık olduğunu kendilerine iletmesini emretmektedir. Hak ve hakikatten uzak kalmayı tercih edenler kendi tercihlerinin sonucuna katlanırlar. Onlara tebliğde bulunan Hz. Peygamber de uyarıcılık görevini bilerek, başka arayışlara girmemesi gerektiği noktasında uyarılmış olmaktadır.

3. وَمَآ اَنَا۬ عَلَيْكُمْ بِوَك۪يلٍ “Ben sizin üzerinize asla vekil (güven kaynağı) değilim. (Sadece tebliğ etmekle memurum).” Vekîl kelimesiyle ilgili olarak Nisâ’ 4/81’de açıklamalar yaptığımız için burada detaya girmeyecek, sadece âyetin mesajı üzerinde durmakla yetineceğiz.

Âyette yer alanمَا mâ ve بِ bâ/bi edatlarının birlikte kullanımı, bu hususun kesin bir şekilde ortaya konulmasını içermekte, Hz. Peygamber’in hiç kimse üzerinde hiçbir şekilde vekil olmadığı beyan edilmektedir. Bu ifadenin benzerleri Nisâ’ 4/109, En‘âm 6/66, 107, İsrâ’ 17/54, Furkân 25/43, Zümer 39/41, Şûrâ 42/6, Müzzemmil 73/9. âyetlerde de geçmekte ve Hz. Peygamber’in hiç kimseye vekil olmadığı belirtilmektedir. Çünkü vekîl yani güven kaynağı olarak Yüce Allah yeterlidir;(37) başka vekile gerek yoktur; zaten Yüce Allah bunun imkânsız olduğunu dile getirmektedir.(38)

Âyette geçen وَك۪يل vekîl kelimesi “zorba, bekçi, kefil, gözetleyici”(39) gibi anlamlar içermekte ve Hz. Peygamber’in tebliğine ve davetine devam etmesi gerektiği, çünkü onun uyarıcı ve müjdeleyici olduğu, muhataplarının iman bekçisi olmadığı kendisine hatırlatılmış olmaktadır. Hz. Peygamber inkârcı muhataplarını zorla imana getirmekle yükümlü değildir.

Hak ve hakikatin bilgisi olan vahiy/Kur’ân Yüce Allah tarafından herkese ulaştırılmıştır. Artık hidayeti tercih eden bunun ödülünü alır; dalaleti yani sapkınlığı tercih edenler ise kendi aleyhlerine olarak bu tercihte bulunmuş olduklarını bilmelidirler. Zira Hz. Peygamber sapkınlığı tercih edenleri hiçbir şekilde savunacak değildir; herkes tercihinin sonucuna katlanacaktır.

ııı. Vahye Tâbi Oluş ve İlâhî İradeye Teslimiyet

وَاتَّبِعْ مَا يُوحٰىٓ اِلَيْكَ وَاصْبِرْ حَتّٰى يَحْكُمَ اللّٰهُ وَهُوَ خَيْرُ الْحَاكِم۪ينَ “Sana vahyolunana uy ve Allah (aranızda) hükmedinceye kadar sabret! O, hüküm verenlerin en iyisidir.”

Âyettekiوَاتَّبِعْ vettebı‘ emri “ve tâbi ol, uy”; مَا يُوحٰى mâ yûhâ ifadesi “vahyedilen şeye, Kur’an’a”; اِلَيْكَ ileyke ifadesi “sana”;وَاصْبِرْ vasbir emri “ve sabret”;حَتّٰى يَحْكُمَ hattâ yahküme ifadesi “hüküm verinceye kadar”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”;وَهُوَ ve huve zamiri “O”; خَيْرُ الْحَاكِم۪ينَ hayru’l-hâkimîne tamlaması ise “hâkimlerin, hüküm verenlerin en iyisi(dir)” demektir.

Sûrenin son âyetinde vahye tâbi olmanın gerekliliği ile Yüce Allah’ın hüküm vericiliği gündeme getirilmektedir. Bu âyette Hz. Peygamber ve bütün müminler inşa edilmekte, vahye tâbi olmanın önemi ile Yüce Allah’ın hükmünü beklemenin gereği üzerinde durulmaktadır.

1. وَاتَّبِعْ مَا يُوحٰىٓ اِلَيْكَ “Sana vahyolunana uy!” Yüce Allah Hz. Peygamber’in şahsında bütün insanlığa hitap etmekte ve insanların tâbi olması gereken prensibi tanıtmaktadır. Bu cümle, önceki âyetin anlamını devam ettirmekte, Yüce Allah tarafından indirilen Kitâb’ın indirilişinin bir başka gayesini dile getirmektedir ki o da “vahye tâbi olmak, ona uymak”tır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Yûnus 10/109, ayrıca En‘âm 6/106, Ahzâb 33/2, Câsiye 45/18 gibi âyetlerde Hz. Peygamber’e hitap edilerek vahye tâbi olması gerektiği beyan edilmekte, Bakara 2/170, En‘âm 6/153, 155, A‘râf 7/3, Lokmân 31/21 ve Zümer 39/55. âyette ise bu emir bütün insanlara yönlendirilmektedir. Bu arada Âl-i İmrân 3/31, A‘râf 7/158 ve Zuhruf 43/61 gibi âyetlerde de Hz. Peygamber’e tâbi olunması gerektiği ifade edilmektedir.

Hz. Peygamber’e tâbi olmak aslında onun da tâbi olmakla yükümlü tutulduğu vahye yani Kur’ân’a tâbi olmak, ona uymak manasına gelmektedir. Demek ki Kur’ân’a tâbi olmak bir şey, Hz. Peygamber’e tâbi olmak başka bir şey değildir; her ikisi de Kur’ân’a tâbi olmak şeklinde bir noktada buluşmaktadır. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette dikkat çekilen husus da budur.

2. وَاصْبِرْ حَتّٰى يَحْكُمَ اللّٰهُ وَهُوَ خَيْرُ الْحَاكِم۪ينَ “Allah (aranızda) hükmedinceye kadar sabret! O, hüküm verenlerin en iyisidir.” Bu ifadenin bir benzeri A‘râf 7/87’de geçmektedir. Yüce Allah sûrenin son âyetinin son emir cümlesinde yine Hz. Peygamber’in şahsında bütün insanlara hitap etmekte ve aralarında hükmetmesini beklemeleri gerektiğini beyan etmektedir.

Kavramın geçtiği âyetlerde de belirttiğimiz üzere, sabır kavramı zillet ve meskenet içerisinde duruma katlanmak değil, her türlü zorluk ve zahmete karşın iman değerleri uğrunda direnç ve kararlılık göstermektir.

Âyettekiوَاصْبِرْ vasbir emri ile Mekkeli müşriklerin tehditlerine karşı göğüs germesi Hz. Peygamber’e emredilmekte, bunun karşılığında onlara da “hadi bakalım bekleyin” manasında bir tehdit söz konusu edilmektedir. Yüce Allah’ın hüküm vermesi vaat ettiği zaferi gerçekleştirinceye kadar müşriklerin sözlü ve fiilî saldırılarına karşı direnç göstermesi ile ilişkilendirilmektedir. Yüce Allah’ın hüküm vermesi elbette sonuçta müminlerin zafer elde edip inkârcıların mağlup olmaları manasını da içermektedir. Yüce Allah inkârcılara er ya da geç dünyada ve âhirette azap edecektir. Zira Yüce Allah hüküm vermede en âdil olandır; hak edene hak ettiğini tastamam verir.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., II, 138; Taberî, age., XI, 176; Zemahşerî, age., II, 360.
• 2 - Mustafa Öztürk, Meâl, s. 299. 3 - Esed, age., s. 415. 4 - Semerkandî, age., II, 138; Taberî, age., XI, 176. 5 - Esed, age., s. 417’de 127. not.
• 6 - Buhârî, Cenâiz, 80; Kader, 3; Müslim, Kader, 22, 23, 24; Ahmed b. Hanbel, II, 315, 346.
• 7 - Semerkandî, age., II, 139. 8 - Bakara 2/135; Âl-i İmrân 3/67, 95; Nisâ’ 4/125; En‘âm 6/79, 161; Yûnus 10/105; Nahl 16/120, 123; Rûm 30/30. 9 - Hacc 22/31; Beyyine 98/5.
  • Bakara 2/135 Âl-i İmrân 3/67 Âl-i İmrân 3/95 Nisâ 4/125 En‘âm 6/79 En‘âm 6/161 Yûnus 10/105 Nahl 16/120 Nahl 16/123 Rûm 30/30 Hacc 22/31 Beyyine 98/5
• 10 - En‘âm 6/14; Yûnus 10/105; Kasas 28/87.
  • En‘âm 6/14 Yûnus 10/105 Kasas 28/87
• 11 - Nisâ’ 4/105. 12 - Bakara 2/147; Âl-i İmrân 3/60; En‘âm 6/114; Yûnus 10/94; Hûd 11/17. 13 - En‘âm 6/14; Yûnus 10/105; Kasas 28/87. 14 - En‘âm 6/35. 15 - A‘râf 7/205. 16 - Zümer 39/65. 17 - A‘râf 7/2. 18 - Yûnus 10/95. 19 - Nahl 16/127; Neml 27/70. 20 - Kasas 28/86. 21 - Secde 32/23. 22 - Kalem 68/48. 23 - En‘âm 6/14; Zümer 39/12. 24 - Yûnus 10/104. 25 - Neml 27/91.
  • Nisâ 4/105 Bakara 2/147 Âl-i İmrân 3/60 En‘âm 6/114 Yûnus 10/94 Hûd 11/17 En‘âm 6/14 Yûnus 10/105 Kasas 28/87 En‘âm 6/35 A‘râf 7/205 Zümer 39/65 A‘râf 7/2 Yûnus 10/95 Nahl 16/127 Neml 27/70 Kasas 28/86 Secde 32/23 Kalem 68/48 En‘âm 6/14 Zümer 39/12 Yûnus 10/104 Neml 27/91
• 26 - Semerkandî, age., II, 139. 27 - Yûnus 10/106; Şu‘arâ’ 26/213.
  • Yûnus 10/106 Şu‘arâ 26/213
• 28 - Mâide 5/76; A‘râf 7/192, 197; Yûnus 10/18, 106; Ra‘d 13/16; Nahl 16/73; İsrâ’ 17/56; Tâhâ 20/89; Enbiyâ’ 21/43; Furkân 25/3; ‘Ankebût 29/17; Sebe’ 34/22; Fâtır 35/13; Yâsîn 36/23, 75; Zümer 39/38; Zuhruf 43/86.
  • Mâide 5/76 A‘râf 7/192 A‘râf 7/197 Yûnus 10/18 Yûnus 10/106 Ra‘d 13/16 Nahl 16/73 İsrâ 17/56 Tâhâ 20/89 Enbiyâ 21/43 Furkân 25/3 ‘Ankebût 29/17 Sebe' 34/22 Fâtır 35/13 Yâsîn 36/23 Yâsîn 36/75 Zümer 39/38 Zuhruf 43/86
• 29 - Semerkandî, age., II, 139; Taberî, age., XI, 177.
• 30 - Semerkandî, age., II, 109. 31 - Buhârî, Tevhîd, 15, 22, 28, 55; Bed’u’l-Halk, 1; Müslim, Tevbe, 14; Tirmizî, De‘avât, 99; İbn Mâce, Mukaddime, 13; Zühd, 35; Ahmed b. Hanbel, II, 242, 258, 260, 313.
• 32 - Semerkandî, age., II, 139; Taberî, age., XI, 177; Zemahşerî, age., II, 361.
• 33 - Semerkandî, age., II, 139.
• 34 - Semerkandî, age., II, 139-140. 35 - Hakk, el-Hakk kelimesinin “hak, hakikat, gerçek” anlamında Kur’ân’ın ismi olarak kullanıldığı örnek âyetler için bk. Nisâ’ 4/122, 151; En‘âm 6/5, 62, 73; A‘râf 7/44; Enfâl 8/4, 74; Tevbe 9/111; Yûnus 10/4, 31, 53, 108; Yûsuf 12/100; Ra‘d 13/1; Hıcr 15/85; Nahl 16/38; Kehf 18/17, 98; Hacc 22/6, 62; Mü’minûn 23/71; Rûm 30/47; Lokmân 31/9; Sâffât 37/37; Zuhruf 43/30.
  • Nisâ 4/122 Nisâ 4/151 En‘âm 6/5 En‘âm 6/62 En‘âm 6/73 A‘râf 7/44 Enfâl 8/4 Enfâl 8/74 Tevbe 9/111 Yûnus 10/4 Yûnus 10/31 Yûnus 10/53 Yûnus 10/108 Yûsuf 12/100 Ra‘d 13/1 Hicr 15/85 Nahl 16/38 Kehf 18/17 Kehf 18/98 Hacc 22/6 Hacc 22/62 Mü'minûn 23/71 Rûm 30/47 Lokmân 31/9 Sâffât 37/37 Zuhruf 43/30
• 36 - Kehf 18/6; Şu‘arâ’ 26/3; Fâtır 35/8.
  • Kehf 18/6 Şu‘arâ 26/3 Fâtır 35/8
• 37 - Âl-i İmrân 3/173; Nisâ’ 4/81, 132, 171; En‘âm 6/102; Hûd 11/12; Yûsuf 12/66; İsrâ’ 17/2, 65; Kasas 28/28; Ahzâb 33/3, 48; Zümer 39/62. 38 - İsrâ’ 17/68, 86. 39 - Semerkandî, age., II, 140, 332; Taberî, age., XV, 103; XI, 178; Zemahşerî, age., II, 362.
  • Âl-i İmrân 3/173 Nisâ 4/81 Nisâ 4/132 Nisâ 4/171 En‘âm 6/102 Hûd 11/12 Yûsuf 12/66 İsrâ 17/2 İsrâ 17/65 Kasas 28/28 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 Zümer 39/62 İsrâ 17/68 İsrâ 17/86