Fâtiha Suresi

Fâtiha suresi Mekke’de indirilmiştir ve 7 ayettir. Fâtiha’dan önce ‘Alak suresinin ilk ayetlerinin indirildiği genel kabul görse de bütünüyle ilk indirilen sure Fâtiha’dır.

Fâtiha’nın Medine’de indirildiği görüşü de ileri sürülmüştür. Ancak surenin Hicr suresinden önce indirildiği ve ilk dönemlerden itibaren namazlarda okunduğu gerçeği bu iddiayı geçersiz kılmaktadır. Ayrıca Fâtiha’nın hem Mekke’de hem de Medine’de iki kez indirildiği, kendisine el-Mesânî denilmesinin nedeninin bu olduğu da iddia edilmiştir. Bu iddia da doğru olamaz. Çünkü surenin üslubu, içeriği ve Kur’an’da bir defa yer almış olması, indirilişinin birden çok olmasına engeldir. Kaldı ki iki kez indirilseydi iki kez yazdırılırdı; zira birden çok indirilip indirildiği kadar yazdırılan ayetler Kur’an’da vardır.

Fâtiha suresi “hamd”, “tevhîd ilanı” ve “dua” şeklinde üç temel konudan oluşmaktadır ki bunlar bütünüyle Kur’an’ın muhtevasını özetlemektedir. Bu yapısıyla Fâtiha suresi bütünüyle Kur’an’ın özetidir, diyebiliriz. Vahyin ilk sırasındaki Fâtiha suresi, Kur’an’ın özü, özeti, girişi, önsözü gibi bir içeriğe sahiptir. Kur’an’ın hemen her konusuna dair genel bir içe¬rik arz eder. Her ayeti, hatta her kelimesi Kur’an’da pek çok ayetle ince ve derin bir anlam ilişkisine sahiptir.

Fâtiha, gündelik beş vakit namazın her rekâtının vazgeçilmez esası olarak günümüzü ve her anımızı kapsamaktadır. Fâtiha’nın anlamını ve diğer sure ve ayetlerle olan anlam ilişkisini bilenler, onun Kur’an’ın anası/esası olduğunu rahatlıkla fark edebileceklerdir. Biz de bu nedenlerle resmi sıralamada da ilk sure olan Fâtiha’dan başlayacak, ardından diğer sureleri incelemeye devam edeceğiz.

ı. (5. Ayet): Önce Fedakârlık, Sonra Yardım İsteği

اِيَّاكَ نَعْبُدُ وَاِيَّاكَ نَسْتَع۪ينُ “(Rabbimiz!) Yalnız sana kulluk ederiz ve yalnız senden yardım dileriz.”

Ayetteki اِيَّاكَ [iyyâke] ifade si “sadece sana”; نَعْبُدُ [na‘büdü] fiili “ibadet ederiz, kulluk ederiz”; وَاِيَّاكَ [veiyyâke] ifadesi “ve yine sadece senden”; نَسْتَع۪ينُ [neste‘înu] fiili ise “yardım isteriz” demektir.

Fâtiha’nın ilk konusu olan [hamd ] ele alındıktan ve Yüce Allah’ın bazı sıfatları hatırlatıldıktan sonra bu ayette “kulluk ve tevhid ilanı” şeklinde ikinci konu gündeme getirilmektedir.

Bu ayette yaratılış amacı olan “ibadet” konusu ele alınmakta ve ideal hamdden âciz olan insana yol gösterilmektedir. Böylece insanın nasıl bir “kulluk ve tevhid ilanı”nda bulunup samimiyet göstermesi gerektiği kendisine öğretilmektedir.

1. اِيَّاكَ نَعْبُدُ “(Rabbimiz!) Yalnız sana kulluk ederiz.” Bu cümle, yaratılışın gayesini belirleyen ayetlerden olan ve Zâriyât 51:56’da geçen “Ben cinleri ve insanları sadece ve sadece bana kulluk etsinler diye yarattım” ifadesiyle anlam bütünlüğü oluşturmaktadır. Nahl 16:36’da da belirtildiği üzere, bütün peygamberler ümmetlerine bu görevi tebliğ etmişlerdir. Yaratılışın gayesi Yüce Allah’a kulluk olduğu için, ilahi planda şekillendirilen bu husus, kulun eyleminde de kendisini göstermelidir. İlahi plan ile kulun eyleminin buluşması, bu ayetlerin birlikte okunup anlaşılması ve u ygulanmasıyla ortaya çıkmaktadır.

2. وَاِيَّاكَ نَسْتَع۪ينُ “Ve sadece senden yardım isteriz.” Ayetin ikinci cümlesi ise Bakara 2:45, 153’te beyan edilmekte olan “Ey iman edenler, sabır ve salât ile yardım isteyin; Allah sabredenlerle beraberdir” ifadesiyle bütünlük oluşturmaktadır. Bu ayete “direnerek ve dik durarak yardım isteyin”(83) anlamı verilirse, yardım istemenin bir sonuç olduğu, öncesinde yapılması gereken fedakârlıklar bulunduğu anlaşılmış olur.

“Yalnızca Allah’tan yardım istemek” ifadesindeki maksadı, ilah sanılan herhangi bir varlığa gerçek anlamda kulluk edilmediği için başka varlıklardan ilah anlamında yardım istememesi şeklinde anlamak gerekmektedir. Yoksa günlük insani ilişkilerdeki yardımlaşmayla ilgili herhangi bir yasak elbette söz konusu değildir. Çünkü Mâide 5:2’de “iyilik ve takvada yardımlaşmak” emredilmektedir. Dahası bir rivayette Hz. Peygamber’in de şöyle bir beyanı yer almaktadır: “Herhangi bir kul kardeşinin yardımında olduğu sürece Allah da o (yardım eden) kulun yardımındadır.”(84)

Verilmek istenen mesaj şudur: Başka hiçbir varlık ilah anlamında kulluk edilmeye ve bunun sonucunda kendisinden yardım istenilmeye layık değildir. Bu nedenle biz sadece ve sadece Yüce Allah’a kulluk ederiz ve sadece O’ndan yardım isteriz; ayette vurgulanan husus budur diyebiliriz.

İnsanın doğru yolu bulması ve hayatını doğru yol (hidayet) üzere sürdürmesi, ancak Yüce Allah’ın lütfuyla mümkündür. Keza, insanın davranışları dolayısıyla sorumluluğu da esasen Yüce Allah’a karşıdır. Bu sorumluluk bağlamında da sadece Allah’tan yardım dileyebiliriz ve dilemekteyiz. Fâtiha suresindeki “ancak senden yardım dileriz” mesajına uygun olarak birinci Kunut Duasının ilk cümlesini bu içerikte anlamak gerekir. Bunun pratik sonucu olarak, hidayetiçin Allah’tan başka hiç kimseden yardım dilenilemez; keza, sorumluluktan kurtulmak için hiç kimseden şefaat da beklenemez.

İlahi mesaja göre, fiillerimiz dolayısıyla sorumluluk bağlamında ancak Allah’ın izin verdiği kişi (yani melekler) şefaat edebilecektir. Ancak bu inancımız, bizim herhangi bir insandan şefaat dilememizi caiz kılmaz. Dua, ancak ve ancak Yüce Allah’tan dilemeyi gerektirir.(85)

3. Ayette اِيَّاكَ [iyyâke] edatları, نَعْبُدُ [na‘büdü] ve نَسْتَع۪ينُ [neste‘înu] fiillerinden önce kullanılmıştır. Bunun Arapçada bir edebiyat sanatı olduğu bilinmelidir. اِيَّاكَ [iyyâke] edatlarının fiillerden önce zikredilmesi, mesajın “sadece ve sadece” şeklinde vurgulu hale gelmesini sağlamak içindir.

Normalde sıralama نَعْبُدُك َ [na‘büdüke] ve نَسْتَع۪ينُ كَ [neste‘înuke] şeklinde olabilir, olmalıdır. Bu ifadede herhangi bir vurgu olmadığı için “Sana kulluk ederiz ve senden yardım isteriz” ifadesi “başkalarına kulluk edilmemesi ve onlardan yardım istenmemesi” gerektiği mesajını içermez. Bu yüzden Yüce Allah [hasr-kasr] denilen “vurgulu” ifade tekniklerinden birisi olan “takdim-te’hir metodu”nu kullanmaktadır.(86)

Ayetin Verdiği Mesaj

a) İlk ayetlerde hitap üçüncü tekil şahıs (o) şeklinde iken, bu ayette sesleniş muhataba (sen) ve mütekellime (biz) dönüştürülmektedir. Arapça da adına “iltifat sanatı” denilen bu ifade tekniğine Kur’an’da sıkça yer verilmektedir. Amaç, okuyucunun veya muhatabın dikkatini canlı tutmak, metinden ve mesajdan uzaklaşmamasını sağlamaktır.

b) Hitap, birinci ve ikinci şahıslara dönüştürülünce, bir anlamda insanın bu itirafı yapmasının şekli kendisine öğretilmiş olmaktadır. Rabb olan Yüce Allah kulunu eğitmekte, onu sahipsiz ve yolsuz bırakmamakta, O’na nasıl hamd edileceğini öğreterek kulunu inşaya, yani ahlak bakımından şekillendirmeye başlamaktadır. Doğru bir istikamet sahibi olmak için öncelikle niyetin doğru belirlenmesi gerekir. Bu nedenle, bir insan neyi, niçin yapacağını bilerek bir işe koyulmalıdır.

c) Başka varlıkların yardım edemeyeceğini bilenler onlardan yardım istemez ve o varlıklara kulluk etmezler. “Yardım edenin gerçekte sadece Yüce Allah olduğunu bilenler sadece O’ndan yardım isterler. Duanın kıblesini Allah’tan başkasına çevirmek, o yöne kulluk etmek demektir. İbadet, Yüce Allah’ın razı olduğunu yapmak, ubudiyyet ise Allah’ın yaptığından razı (memnun) olmaktır.”(87)

d) Din, gönülden inanmayı ve inanılan değerler uğruna fedakârlık yapmayı gerektiren bir kurumdur. Bu haliyle düşünüldüğünde, dindar insanın boş durmaya zamanı olmadığı anlaşılır. Böylece hak etmeden istemenin de karşılık bulmayacağının farkına varmış olunur.

e) Fâtiha’nın 5. ayeti, dua etmeden önce fedakârlığın zorunlu olduğunu gösterir. Tıpkı Fâtır 35:10’da belirtildiği gibi, “güzel sözler Allah’a yükselir; (ancak) onları Allah’a yükselten şey ise salih ameldir.” İşte Fâtiha 1:5’teki ilk cümle “salih ameli”, ikincisi ise “dua ve isteği” karşılamaktadır.

f) “(Rabbimiz!) Yalnız Sana kulluk ederiz ve yalnız Senden yardım isteriz” ayeti, “ben adına, tek kişi için veya ferde yönelik” değil, “biz adına, hepimiz için, toplum menfaatine yönelik” isteklerde bulunmayı öğretmektedir. Bu ayet, Müslümanlara sadece kendileri için değil, başkalarıyla beraber ve onların da hayrına yaşamayı öğretmeyi amaçlamaktadır.

g) Ayetteki “biz” ifadesindeki maksat elbette ve öncelikle insanlardır. Ancak mesajı evrensele taşırsak, canlı-cansız bütün yaratıkların Yüce Allah’a kul olduklarını ve bunu lisân-ı hâlleriyle ilan ettiklerini söyleyebiliriz. İradeli-iradesiz bütün Müslümanlar Allah’a kul olduklarını bu ifadeyle ortaya koymaktadırlar. Ayetin böyle de bir anlam açılımı içerdiğini söyleyebiliriz.(88)

h) Müslümanlar dua ederlerken ellerini semaya doğru kaldırır ve öyle istekte bulunurlar. Duada elleri kaldırmanın elbette sebepleri vardır. Öncelikle maksat, yüce bir makamdan istekte bulunulduğunu anlamaktır. Daha aşağıdaki birinin makamca yukarıdakinden istekte bulunması bir anlamda acziyetin itirafıdır.

i) Duada elleri kaldırmanın bir başka anlamı da kanaatimizce şudur: Kişi elleriyle yapması gereken her şeyi öncelikle yapmış olmalı, daha sonra dua ve niyazda bulunmalıdır. Görevini yapan ellerle Yüce Allah’a yalvarmak gerekir. Fedakârlık yapmayan elleri semaya kaldırmanın bir anlamı olmasa gerektir.

Yüzümüzü görevini yapan ellere çevirmek ve elleri de Yüce Allah’a açmak, duanın mantığını ortaya koymada çok anlamlıdır. Yüzümüz kızarmadan bakabileceğimiz fedakârlık yapan ellerimiz, ellerimize yönlendireceğimiz yüzümüz ve bu ikisiyle birlikte Yüce Allah’a çevireceğimiz yüreğimiz ve benliğimiz olmalıdır. Eğer “dualarımız niçin kabul edilmiyor?” diye sorarsak, sebebini görevimizi gereği gibi yapmamakta arayabiliriz.

ıı. Müslümanın Kimliği Nasıl Olmalıdır?

Fâtiha suresinin 5. ayeti, aslında bir Müslüman portresi çizmekte, Müslümanın kafa karışıklığına sahip olamayacağı gerçeğini ortaya koymaktadır.

Müslüman, neye, niçin inandığını, kim için ve ne uğruna yaşaması gerektiğini, kimden ve neyin karşılığında yardım talebinde bulunacağını bilendir. Ayrıca istenen şekilde bir duruş ortaya koymanın asgari gereklerinin nelerden oluştuğunun da farkında ola ndır.

Müslüman, Ra‘ d 13:14’te de ifade edildiği gibi, Yüce Allah’tan başkasından yardım istemenin aslında boşa kürek çekmekten başka bir şey olmadığını anlayan insandır.

Müslüman, günlük namazlarının her rekâtında tekrarladığı bu “emre amade oluş” ilanını, anlamını bilmeden, sadece bir lafız seslendirmesinden ibaret saymayan kişidir.

Müslüman, verdiği tevhid sözünün arkasında gereği gibi duran ve davranışlarıyla bu itirafının sahibi olduğunu gösteren sözünün eri insandır.

Müslüman, namazlarındaki bu cümleyi dünü için, dünü temizlemek veya dünkü hatayı silmek için söylemekle yetinemez. Dahası, -belki de bu esnada yapacağı yeni hataların planını yapan- insan olamaz. Bu nedenle Müslüman yarınları için dik duruş ortaya koyan insandır.

Müslüman, namazındaki esas duruşu ve gönülden gelip diline döktüğü tevhid ilanını, yaşadığı ânı ve geleceği bilinçli yaşama kararlılığını gösteren insandır.

Müslüman, bu ayeti söyleyerek, aslında “ya Rabbi, beni yaratma gerekçenin farkındayım, buradayım ve emrine amadeyim” diyerek, bir sonraki namazına kadar Yüce Allah’ın gazabını gerektirecek hatalar yapmama sözünü veren kişidir.

Müslüman, tevhid ilanının arkasında durarak, namazlarını, öncenin muhasebesi ve yeni görev talimatları almanın vesilesi sayan insandır.

Müslüman, tevhidi varlığın esası kabul edip, Tek olan için, O’nun adına ve O’nun rızasını kazanma duygusuyla fedakârlık yapmayı şiar edinen kişidir.

Müslüman, elinden ve dilinden diğer Müslümanların, dolayısıyla bütün insanların, hatta canlı-cansız diğer varlıkların güvende olduğu yiğittir.

Müslüman, bu güvenin kaynağında Yüce Allah’ın olduğunu bilen ve bunu ilan eden mertlik ve yiğitlik abidesidir.

Müslüman, “mümin olma bilinciyle inanılması gereken değerlerin bütününe inanan, inandığı değerlere güvenen, kendisini güvende hisseden ve çevresine de güven veren insan”dır.

Müslüman, hayatının kaynağını Yüce Allah’ta, istikametini vahiyde ve örnekliğini de Hz. Peygamber’in önderliğinde görüp, bu doğrultuda yaşayan fedakâr, duyarlı, mert ve istikamet sahibi kişidir.

Hâsıl-ı kelâm, Müslüman, Kur’an’ın inşa ettiği “adam gibi adam”dır; ideal kulluk hedefini yakalayabilmek için elinden gelen her bir fedakârlığı çekinmeden, yüksünmeden, ertelemeden, ötelemeden, başkasına ihale ve fatura etmeden yüreğini ilgili konulara bağlayan yiğittir.

Dipnotlar

• 83-) İslâmoğlu , age ., s. 19. 84-) Müslim, Zikr , 38.
• 85-) Bu bilgi katkısını Prof. Dr. İzzet Özgenç beye borçluyum. 86-) Arapçada “ Hasr-Kasr ” yolları, genellike 4 çeşit olarak uygulanır: 1. İsim cümlesinin başına innemâ edatının getirilmesi, 2. Nefyü istisnâ denilen “cümlenin mâ , lâ , in , leyse gibi olumsuz bir edatla başlayıp illâ edatıyla devam etmesi”, 3. Mübtedayı haberden ayıran “ Fasl zamiri”nin kullanılması, 4. Takdîm-te’hîr denilen “ifadelerin bir gaye için öne alınması veya sonraya bırakılması şeklinde asıl yerinin değiştirilmesi”.
• 87-) İslâmoğlu , age ., s. 3’te 7. not.
• 88-) Bu yaklaşımı Yusuf Özkan Özburun kardeşime borçluyum.