Bakara Suresi

Sûrenin 6-10. âyetlerinde kâfirleri uyarıp uyarmamanınn kendilerinde değişiklik yapmadığı, inanmadıkları, bu nedenle kalplerinin ve işitme duyularının mühürlendiği, gözlerinde perde bulunduğu, büyük bir azabı hak ettikleri bildirilmekte, bazılarının inanmadıkları halde “Allah’a ve âhiret gününe inandık” dedikleri, Allah’ı ve müminleri aldatmaya kalkıştıkları, hâlbuki ancak kendilerini aldattıkları beyan edilmekte, bu gibilerin kalplerinde bir (inançsızlık) hastalığı bulunduğu, Allah’ın da onların hastalığını arttırdığı ve söylemekte oldukları yalanlar sebebiyle de onlar için elem verici bir azap olacağı haber verilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 11-16. âyetlerinde inkârcılara “Yeryüzünde fesat çıkarmayın” denildiği zaman, “Biz ancak ıslah edicileriz” dediklerini, ancak onların bozguncuların ta kendileri olduğunu bildirmekte, sonrasında kendilerine “(Şu) insanların iman ettiği gibi siz de iman edin” denildiği vakit “Biz hiç, sefihlerin (akılsız ve ahmak kişilerin) iman ettikleri gibi iman eder miyiz!” dediklerini, ancak sefihlerin ancak ve ancak kendileri olduğunu haber vermektedir.

Ardından, münafıkların müminlerle karşılaştıkları vakit “(Biz de) iman ettik” dedikleri, şeytanları ile başbaşa kaldıklarında ise “Biz sizinle beraberiz, biz onlarla (müminlerle) sadece alay ediyoruz” sözlerini dile getirdikleri, gerçekte Allah’ın onlara alay etmelerinin cezasını vereceği, fakat kendilerine fırsat vermekte olduğu, bu yüzden taşkınlıkları içinde bocalayıp durmakta oldukları, hidâyetin karşılığında sapkınlığı satın aldıkları, ancak bu ticaretlerinin kazançlı olmadığı, zaten doğru yola da girmedikleri beyan edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 17-20. âyetlerinde münafıkların durumunun karanlık gecede bir ateş tutuşturan kimse gibi olduğunu, ateş etrafını aydınlattığı anda hemen onların aydınlığını giderebildiğini ve onları karanlıklar içinde bıraktığını, artık hiçbir şey göremediklerini ifade etmekte ve kendilerinin sağır, dilsiz ve kör olduklarını, gerçeğe geri dönmeyeceklerini bildirmektedir.

Ardından, münafıkların durumunun gökten boşanan, içinde karanlıklar, gök gürültüsü ve şimşek bulunan sağanağa tutulmuş kimselerin durumu gibi olduğu, münafıkların yıldırımlardan kaynaklanan ölüm korkusuyla parmaklarını kulaklarına tıkadıkları, Allah’ın kâfirleri çepeçevre kuşattığı belirtilmektedir.

Daha sonra, yine münafıkların çaresizliklerini açıklama bakımından şu sözlere yer verilmektedir: “(O esnada) şimşek sanki gözlerini alacakmış gibi çakar. (Şimşek) onlar için etrafı aydınlatınca orada birazcık yürürler; üzerlerine karanlık çökünce de oldukları yerde kalırlar. Allah dileseydi elbette onların işitmelerini ve gözlerini giderirdi. Muhakkak ki Allah her şeye kadirdir.”

(21-29. ÂYETLER):

Yüce Allah, sûrenin 21-24. âyetlerinde insanlığa seslenmekte, “Sizi ve sizden öncekileri yaratan Rabbinize kulluk ediniz. Umulur ki, böylece korunmuş (Allah’ın azabından kendinizi kurtarmış) olursunuz” buyurmakta, O’nun yeri insanlar için bir döşek, göğü de güçlü bir tavan yaptığını, gökten su/yağmur indirip onunla kendilerine rızık olarak türlü meyveler çıkardığını, artık bu gerçeği bile bile Allah’a ortaklar koşmamaları gerektiğini beyan etmektedir.

Ardından, inkârcılara meydan okuyarak şu beyanlara yer verilmektedir: “Eğer kulumuza indirdiklerimizden herhangi bir şüphedeyseniz onun (vahyin) benzeri bir sûre getirin; eğer iddianızda doğru iseniz Allah’tan başka şahitlerinizi (yardımcılarınızı) da çağırın. (Bunu) yapamazsanız (yapamadıysanız) -ki ebediyen yapamayacaksınız-, yakıtı insan(lar) ve taş(lar) olan, kâfirler için hazırlanmış (olacak cehennem) ateş(in)den korunun.”

Yüce Allah, sûrenin 25-27. âyetlerinde iman edip sâlih ameller işleyenlere (iyi davranışlarda bulunanlara), altlarından ırmaklar akan cennetler olduğunu, cennetlerdeki herhangi bir meyveden kendilerine zaman rızık verilince “Bu, daha önce bize verilmişti” diyeceklerini, bu rızıkların kendilerine dünyadakine benzer olarak verileceğini, onlar için cennetlerde tertemiz eşlerin bulunduğunu ve orada ebedî kalacaklarını bildirmektedir.

Ardından, Yüce Allah’ın hakkı açıklamak için sivrisinek ve onun da ötesinde bir varlığı misal getirmekten çekinmeyeceği, iman edenlerin bütün misallerin Rablerinden bir hak ve gerçek olduğunu bildikleri, kâfir olanlara gelince “Allah böyle misal vermekle ne murat etmiştir ki!” dedikleri, böylece Allah’ın onunla birçok kimseyi saptırıp birçoklarını da doğru yola yönelttiği, bununla sadece ve sadece fâsıkları saptırdığı beyan edilmektedir. Bu kişilerin Allah’a verdikleri (fıtrat) sözünü kuvvetle pekiştirdikten sonra bozdukları, Allah’ın gözetilmesini emrettiği şeyleri terk ettikleri ve yeryüzünde fesat çıkardıkları, bu yüzden onların gerçekten zarara uğrayanlar olduğu ifade edilmektedir.

Sûrenin 28-29. âyetlerinde inkârcılara seslenilmekte ve “(Ey kâfirler!) Siz ölü (cansız) iken sizi dirilten (size hayat veren) Allah’ı nasıl olur da inkâr ediyorsunuz?! Sonra sizi öldürecek, tekrar sizi diriltecek ve sonunda sadece O’na döndürüleceksiniz” buyurulmakta, Yüce Allah’ın yeryüzünde ne varsa hepsini insanlar için yarattığı, sonra semaya yöneldiği, onu yedi kat olarak yaratıp düzenlediği, her şeyi bildiği haber verilmektedir.

(30-39. ÂYETLER):

Yüce Allah, sûrenin 30-33. âyetlerinde meleklere “Ben yeryüzünde bir halife atayacağım” dediğini, “Bizler hamdinle seni tesbih ve seni takdis edip dururken, yeryüzünde fesat çıkarmakta ve kan dökmekte olan insanı mı halife kılıyorsun?” diye sorduklarını, “Sizin bilemeyeceğiniz şeyleri muhakkak ki ben bilirim” dediğini, bunun üzerine Âdem’e bütün isimleri öğrettiğini, sonra onları meleklere arz edip “Eğer sözünüzde sadık iseniz, şunların isimlerini bana bildirin” buyurduğunu bildirmektedir.

Ardından, meleklerin “Yâ Rab! Seni noksan sıfatlardan tenzih ederiz; senin bize öğrettiklerinden başka bizim bilgimiz yoktur. Muhakkak ki sen her şeyi bilensin; hikmet sahibisin” dedikleri, bunun üzerine Yüce Allah’ın “Ey Âdem! Onların isimlerini onlara (meleklere) bildir” diye emrettiği, Âdem onların isimlerini kendilerine bildirince, “Ben size, muhakkak ki göklerin ve yerin gaybını (oralardaki sırları) bilirim. (Bundan da öte), açıkladıklarınızı da gizlemiş olduklarınızı da bilirim dememiş miydim?” dediği ifade edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 34-36. âyetlerinde bir zaman meleklere, “Âdem için (Allah’a) secde edin” dediğini, İblis hariç onların da hemen secde ettiklerini, İblis’in yüz çevirdiğini, büyüklük taslayıp böylece kâfirlerden olduğunu beyan etmekte, ardından Hz. Âdem’e “Ey Âdem! Sen ve eşin şu bahçede yerleşip dilediğiniz yerden (ürünlerden) yiyin; sadece şu ağaca yaklaşmayın; yoksa ziyana uğrayanlardan olursunuz” diye emrettiğini haber vermektedir. Daha sonra şeytanın onların ayaklarını kaydırıp içinde bulundukları yerden onları çıkardığı, bunun üzerine hepsine hitaben “Bir kısmınız diğerine düşman olarak ininiz; sizin için yeryüzünde belli bir süre kalma ve yararlanma söz konusudur” dendiği bildirilmektedir.

Sûrenin 37-39. âyetlerinde Hz. Âdem’in Rabbinden birtakım kelimeler aldığı, derhal tevbe ettiği, Allah’ın tevbeleri çok kabul ettiği, merhametinin bol olduğu beyan edilmekte, daha sonra kendilerine “Hepiniz oradan (cennetten) inin! Benden size bir hidâyet gelir de her kim hidâyetime tâbi olursa onlar için herhangi bir korku yoktur ve onlar üzüntü de çekmeyeceklerdir” denildiği, inkâr edip Alah’ın âyetlerini yalanlayanların cehennemlik oldukları ve orada ebedî kalacakları bildirilmektedir.

(40-52. ÂYETLER):

Yüce Allah, sûrenin 40-42. âyetlerinde İsrailoğulları’na şöyle seslendiğini bildirmektedir: “Size verdiğim nimetlerimi hatırlayın. Bana verdiğiniz sözü yerine getirin ki ben de size vaadettiklerimi vereyim. Yalnızca benden korkun. Elinizdekini (Tevrat’ın aslını, özünü) tasdik edici olarak indirdiğime (Kur’an’a) iman edin. Sakın onu inkâr edenlerin ilki (öncüsü) olmayın! Âyetlerimi az bir bedel ile satmayın. Yalnız bana karşı duyarlı olun. Bilerek hakkı bâtıl ile karıştırmayın, hakkı gizlemeyin.”

Sûrenin 43-46. âyetlerinde namaz, zekat ve ilahi buyruklara boyun eğme emirlerinin verildiği, sonrasında yine İsrailoğulları’na hitaben “Sizler el-Kitâb’ı tilâvet ettiğiniz halde kendinizi unutup iyiliği insanlara siz mi emrediyorsunuz!? Aklınızı kullanmıyor musunuz?” denildiği beyan edilmekte, “Sabır ve salât ile (Allah’tan) yardım isteyin! Muhakkak ki o (sabır ve salât), derin saygı duyanlar dışındakilere zor ve ağır gelir. Onlar, Rablerine kavuşacaklarına ve O’na döneceklerine kesin olarak iman eden kimselerdir” ifadelerine yer verilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 47-49. âyetlerinde yine İsrailoğullarına yönelik nimetlerini hatırlamalarını emrettiğini bildirmekte, onları diğer insanlara farklı kıldığını, devamında şu buyruğu dile getirdiğini bildirmektedir: “Öyle bir güne karşı duyarlı olun ki, (o gün) hiç kimse hiç kimse için herhangi bir şey karşılayamaz (ödemede bulunamaz); hiç kimseden şefaat kabul edilmez; hiç kimseden fidye alınmaz; onlara yardım da edilmez.”

Ardından, İsrailoğullarına yönelik Yüce Allah’ın bir nimeti daha şöyle hatırlatılmaktadır: “Hani Biz sizi işkencenin en kötüsüne sürmekte ve oğullarınızı kesip, kadınlarınızı (kızlarınızı) bırakmakta olan Firavun ailesinden kurtarmıştık. İşte bu size anlatılanlarda Rabbinizden büyük bir imtihan vardır.”

Sûrenin 50-52. âyetlerinde İsrailoğulları için denizin yarıldığı, kendilerinin kurtarıldığı, bakıp dururlarken Firavun’un taraftarlarının da denizde boğulduğu beyan edilmekte, Hz. Mûsâ’ya kırk gece (vahyetmek üzere) söz verildiği, sonra onun ardından, zalimler olarak buzağıyı ilah edindikleri hatırlatılmakta, o davranışlarından sonra şükretsinler diye kendilerinin affedilidği hatırlatılmaktadır.

(53-66. ÂYETLER):

Yüce Allah, sûrenin 53-57. âyetlerinde doğru yolu bulsunlar diye Hz. Mûsâ’ya el-kitâb’ı ve el-furkân’ı verdiğini, onun da muhataplarına şöyle seslendiğini bildirmektedir: “Ey kavmim! Muhakkak ki siz, buzağıyı (ilah) edinmekle kendinize kötülük ettiniz. Onun için Yaradanınıza tevbe edin de nefislerinizi (kötü duygularınızı) öldürün. Öyle yapmanız Yaratıcınızın katında sizin için mutlak manada iyidir. Böylece Allah tevbenizi kabul etmiş olur. Muhakkak ki O (Allah) tevbeleri çok kabul edendir; merhameti bol olandır.”

Ardından kavminin ona şöyle cevap verdiği bildirilmektedir: “Ey Mûsâ!’ Biz Allah’ı açıkça görmedikçe asla sana inanmayız’ demiştiniz de bakıp dururken hemen sizi yıldırım yakalamıştı (çarpmıştı). Sonra ölümünüzün ardından şükredesiniz diye sizi diriltmiştik. Sizi bulutla gölgelendirmiş, size kudret helvası ile bıldırcın eti indirmiş (vermiş), ‘Size rızık olarak verdiklerimizin en temizlerinden yiyin’ (demiştik). (Emirlerimizi dinlememekle) onlar bize değil, aslında kendilerine yazık etmişlerdi.”

Yüce Allah, sûrenin 58-61. âyetlerinde İsrailoğullarına şöyle dediğini haber vermektedir: “Şu ülkeye girip (yerleşin); onun (nimetlerinden) dilediğiniz gibi bolca yiyip (yaralanın); kapıdan eğilerek girin ve ‘hıttah!’ (af diliyoruz) deyin ki hatalarınızı bağışlayalım. İyilik yapanların (ödülünü) daha da arttıracağız.”

Bunun karşılığında içlerinden bazı zalimlerin kendilerinden (söylemeleri) istenen sözü başka sözle değiştirdikleri, bu şekilde yoldan çıkmaları nedeniyle üzerlerine gökten bir azap gönderildiği beyan edilmektedir. Ardından, Hz. Mûsâ kavmi için su isteyince Yüce Allah’ın ona “Asânla taşa vur!” dediği, derhal ondan oniki pınar fışkırdığı, her kabilenin de içeceği yeri bellediği, kendilerine “Allah’ın rızkından yiyin, için; (ancak) sakın yeryüzünde (ülkede) bozgunculuk yapmayın” dendiği ifade edilmektedir.

Daha sonra, İsrailoğullarının Hz. Mûsâ’ya şöyle seslendikleri ifade edilmektedir: “Bir tek yemeğe sabredemeyiz. Bizim için Rabbine dua et de yerin bitirdiği şeylerden; sebzesinden, salatalığından (acurundan), sarımsağından, mercimeğinden ve soğanından bize çıkarsın.”

Buna karşılık, Hz. Mûsâ’nın onlara “Daha iyiyi daha düşük ile değiştirmek mi istiyorsunuz? O halde şehre inin. Zira istedikleriniz sizin için (orada) var” dediği, işte bu olaydan sonra üzerlerine aşağılık ve yoksulluk damgası vurulduğu, Yüce Allah’ın gazabına uğradıkları, bunun sebebinin ise Allah’ın âyetlerini inkâra devam etmeleri ve haksız olarak peygamberleri öldürmeleri olduğu, bütün bunların, isyan etmiş olmaları ve haddi aşmış olmaları sebebiyle gerçekleştiği belirtilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 62-66. âyetlerinde iman edenler, Yahudiler, Sâbiîler ve Hıristiyanlardan her kim Allah’a (şirksiz) ve ahiret gününe (şeksiz yani doğru bir şekilde) inanıp sâlih amel işlerlerse onlar için Rableri katında ödüllerinin olacağını, onlara herhangi bir korku olmayacağını, üzüntü de çekmeyeceklerini haber vermekte, ardından İsrailoğullarından sağlam bir söz aldığını, üzerlerine (adeta Sînâ) Dağı’nı kaldırdığını, onlara “Size verdiğimizi kuvvetle tutun; onda bulunanları daima hatırlayın, umulur ki duyarlı davranırsınız” dediğini hatırlatmaktadır.

Ardından, İsrailoğullarının yeniden sözlerinden döndüğü, Allah’ın ihsanı ve rahmeti üzerlerine olmasaydı zarara uğrayanlardan olacakları bildirilmekte, sonrasında “İçinizden Cumartesi günü (avlanma yasağını) çiğneyenleri ve bu yüzden kendilerine ‘Aşağılık maymunlar (gibi) olun!’ dediğimizi elbette bilmektesiniz. Biz bunu öndekilere (onları bizzat görenlere) ve arkalarındakilere (sonradan gelenlere ibretlik) bir ceza, duyarlı olanlar için de bir öğüt vesilesi kılmıştık” buyruğuna yer verilmektedir.

(67-74. ÂYETLER):

Yüce Allah, sûrenin 67-71. âyetlerinde Hz. Mûsâ’nın kavmine “Allah herhangi bir inek kesmenizi/kurban etmenizi emrediyor” dediğini, onların “Bizimle alay mı ediyorsun?” diye cevap verdiğini, onun da “Cahillerden olmaktan Allah’a sığınırım” dediğini aktarmakta, ardından “Bizim adımıza Rabbine dua et; bize onun (mahiyetinin, yaşının) ne olduğunu açıklasın” dediklerini, Hz. Mûsâ’nın “Allah buyuruyor ki o, ne yaşlı ne de körpe, ikisi arasında (orta yaşta) bir inektir. Size emredileni hemen yapın” cevabını verdiğini, buna karşılık onların “Bizim adımıza Rabbine dua et; bize onun renginin nasıl olduğunu açıklasın” dediklerini, Hz. Mûsâ’nın da “Allah buyuruyor ki o, bakanlara huzur veren parlak renkli sarı bir inektir” dediğini aktarmaktadır.

Ardından, İsrailoğullarının Hz. Musa’ya hitaben “Bizim adımıza Rabbine dua et de onun nasıl bir inek olduğunu bize açıklasın; (nasıl) bir inek (keseceğimizi iyice) karıştırdık. Biz, inşâallah (emredileni yapma) yolunu buluruz” dedikleri, Hz. Mûsâ’nın da “Allah buyuruyor ki o, henüz boyunduruk altına alınmayan, toprak (tarla) sürmeyen, ekin sulamayan, serbest dolaşan (salma), renginde hiç alacası bulunmayan bir inektir” buyurduğu, bunun üzerine onların “İşte şimdi gerçeği getirdin” cevabını verdikleri ve hemen onu bulup kestikleri, ama nerdeyse yapamayacakları aktarılmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 72-74. âyetlerinde İsrailoğullarının bir kişiyi öldürdüklerini, onun hakkında birbirleriyle atıştıklarını, hâlbuki gizlemekte oldukları şeyleri Allah’ın ortaya çıkaracağını bildirmekte, kendilerine “Haydi, şimdi ona (öldürülen kişiye kesilen ineğin) bir parçasıyla vurun” dediğini, böylece Allah’ın ölüleri dirilteceğini ve düşünsünler diye âyetlerini kendilerine gösterdiğini beyan etmektedir.

Ardından, bütün bunlardan sonra İsrailoğullarının yine kalplerinin katılaştığı, onların kalplerinin taş gibi hatta daha da katılaşmış bir hâl aldığı, çünkü bazı taşlardan ırmaklar fışkırdığı, bazılarının yarılıp içinden su çıktığı, bir kısmının da Allah’a saygısı nedeniyle (yukardan aşağı) yuvarlandığı, nihayetinde Yüce Allah’ın yapmakta olduklarından hiçbir şekilde gafil olmadığı beyan edilmektedir.

(75-82. ÂYETLER):

Yüce Allah, sûrenin 75-79. âyetlerinde müminlere hitap etmekte ve vahyin indirildiği dönemdeki kitap ehlinin kendilerine inanacaklarını mı umduklarını sormakta, oysa onlardan bir grubun, Allah’ın kelâmını işitip de iyice anladıktan sonra bile bile onu tahrif ettiklerini bildirmekte, müminlerle karşılaştıkları vakit “(Biz de) iman ettik” dediklerini, birbirleriyle başbaşa kaldıklarında “Allah’ın size açtıklarını (Tevrat’taki bilgileri), Rabbiniz katında sizin aleyhinize delil getirmeleri için mi onlara anlatıyorsunuz? Bunları düşünemiyor musunuz?” dediklerini, onların gizlediklerini de açıkladıklarını da bildiğini ifade etmektedir.

Ardından, içlerinde birtakım ümmîlerin kulaktan dolma şeylerden başka el-Kitâb’ı (Tevrat’ı) bilmedikleri, sadece zanda (tahminde) bulundukları, el-Kitâb’ı kendi elleriyle yazıp sonra onu az bir bedel karşılığında satmak için “Bu, Allah katındandır” diyenlere yazıklar olacağı, “elleriyle yazdıklarından ötürü vay haline onların! Kazandıklarından ötürü vay haline onların!” hitabına muhatap oldukları bildirilmektedir.

Sûrenin 80-82. âyetlerinde kitap ehlinden bazılarının “Sayılı birkaç gün müstesna, bize ateş dokunmayacaktır” dedikleri, onlara “Siz Allah katından bir söz mü aldınız -ki Allah sözünden caymaz-, yoksa Allah hakkında bilmediğiniz şeyleri mi söylüyorsunuz?” diye cevap verildiği bildirilmekte, devamla “Hayır (hayır)! Her kim bir kötülük işler de kötülüğü kendisini çepeçevre kuşatırsa işte o kimseler cehennemliktirler. Onlar orada ebedi olarak kalacaklardır. İman edip iyi davranışlarda bulunanlara gelince onlar cennetliktirler. Onlar da orada ebedi kalacaklardır” beyanına yer verilmektedir.

(83-96. ÂYETLER):

Yüce Allah, sûrenin 83-86. âyetlerinde İsrailoğullarından “Yalnızca Allah’a kulluk edeceksiniz; ana-babaya, yakın akrabaya, yetimlere ve yoksullara iyilik edeceksiniz” diye söz aldığını, insanlara güzel söz söylemelerini, namazı kılıp zekâtı vermelerini emrettiğini, sonunda bir kısmı müstesna, yüz çevirerek dönüp gittiklerini beyan etmekte, ayrıca “Birbirinizin kanlarını dökmeyeceğinize, birbirinizi yurtlarınızdan çıkarmayacağınıza dair sizden söz almıştık. Her şeyi görerek sonunda bunları kabul etmiştiniz” şeklindeki sözlerini hatırlatmaktadır.

Ardından, bunların verdikleri sözlere rağmen birbirini öldürdüğü, aralarından bir grubu yurtlarından çıkardıkları, günahta ve düşmanlıkta onlara karşı birleştikleri, yurtlarından çıkarmak haram olduğu halde hem çıkarıp hem de kendilerine esirler olarak geldiklerinde fidye verip onları kurtardıkları bildirilmektedir. Daha sonra el-Kitâb’ın bir kısmına inanıp bir kısmını inkâr ettikleri, böyle davrananların cezasının dünya hayatında ancak ve ancak rüsvaylık olduğu, kıyamet gününde ise en şiddetli azaba çarptırılacakları, yapmakta olduklarından Yüce Allah’ın hiçbir şekilde gafil, yani habersiz olmadığı, çünkü bu kişilerin ahirete karşılık dünya hayatını satın aldıkları, bu yüzden azaplarının hafifletilmeyeceği ve kendilerine yardım edilmeyeceği haber verilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 87-90. âyetlerinde Hz. Mûsâ’ya el-Kitâb’ı verdiğini, ondan sonra birbiri ardınca peygamberler gönderdiğini, Meryem oğlu İsâ’ya da apaçık belgeler verdiğini, onu Rûhu’l-Kudüs (kutsal ruh) ile desteklediğini beyan etmekte, ancak arzulamadıkları şeyleri söyleyen bir elçi geldikçe ona karşı büyüklük tasladıklarını, peygamberlerden bir kısmını yalanladıklarını, bir kısmını ise öldürdüklerini bildirmekte, sonrasında “Kalplerimiz perdelidir” dediklerini, ancak küfür ve inkârları sebebiyle Allah’ın onlara lânet ettiğini, o yüzden çok azının inandığını haber vermektedir.

Ardından, kâfirlere karşı zafer isterlerken kendilerine Allah katından ellerindeki (Tevrat’ı) doğrulayan bir kitap (Kur’ân) ulaşıp da (Tevrat’tan) bildikleri gerçekler kendilerine gelince onu inkâr ettikleri, Allah’ın lânetinin böyle inkârcılara olacağı bildirilmekte, Allah’ın kullarından dilediğine (peygamberlik) ihsan etmesini kıskandıkları için Allah’ın indirdiğini (Kur’an’ı) inkâr ederek kendilerini alçak bir şeye satmalarının çok kötü bir şey olduğu, böylece onların gazap üstüne gazaba uğratıldıkları, ayrıca o kâfirler için alçaltıcı bir azap gerçekleşeceği bildirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 91-93. âyetlerinde kitap ehline “Allah’ın indirdiğine iman edin” denilince, “Biz sadece bize indirilene (Tevrât’a) inanırız” dediklerini, ondan başkasını inkâr ettiklerini, o (Kur’an) kendilerinde bulunan Tevrat’ın aslını, özünü doğrulayıcı gerçek olduğunu beyan etmekte, sonrasında Hz. Peygamber’in kendilerine “Şâyet siz gerçekten inanıyor idiyseniz daha önce Allah’ın peygamberlerini neden öldürüyordunuz?” diye sormasını emretmektedir.

Ardından, Hz. Mûsâ’nın kavmine apaçık deliller getirdiği, onun ardından, zalimler olarak (haksızlık ederek) buzağıyı (ilah) edindikleri ifade edilmekte, sonrasında kendilerine şöyle seslenildiği bildirilmektedir: “Hani, sizden sağlam bir söz almış, üzerinize (adeta Sînâ) Dağı’nı kaldırmıştık. (Onlara) ‘Size verdiğimizi kuvvetle tutun; (ondaki gerçekleri) dinleyin’ (demiştik). Onlar ‘İşittik ve isyan ettik’ demişlerdi. İnkârları sebebiyle kalplerine buzağı sevgisi içirilmişti. De ki: Eğer (böyle) inanıyorsanız, inancınız size ne kötü şeyler emrediyor!”

Yüce Allah, sûrenin 94-96. âyetlerinde Hz. Peygamber’in kitap ehline “Şâyet (iddia ettiğiniz gibi) âhiret yurdu Allah katında diğer insanlara değil de yalnızca size aitse ve bu iddianızda samimi iseniz haydi ölümü temenni edin (bakalım)” demesini emretmekte, onların ise kendi elleriyle önceden yaptıkları işler (günah ve isyanları) sebebiyle ölümü asla istemeyeceklerini, Allah’ın zalimleri iyi bildiğini haber vermektedir.

Ardından, kitap ehlinin hayata düşkünlüğüyle ilgili şunlara yer verilmektedir: “Muhakkak ki, sen onları (dünya) hayatına karşı insanların en düşkünü olarak bulursun; hatta şirk koşanlardan bile. Her biri bin sene yaşatılsın diye arzu eder. Oysa (o kadar) yaşatılması (hiç kimseyi) hiçbir şekilde azaptan uzaklaştırmaz. Allah onların yapmakta olduklarını (hakkıyla) görendir.”

(97-103. ÂYETLER):

Yüce Allah, sûrenin 97-99. âyetlerinde Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve kitap ehline “De ki: Cebrâîl’e kim düşman ise (şunu iyi bilsin ki) Allah’ın izniyle onu (Kur’an’ı) senin kalbine kendisinden önce gelen (kitapları) doğrulayıcı, hidâyet rehberi ve müminler için de müjde olarak o indirmiştir” buyruğunu iletmesini emrettiğini bildirmekte, kim, Allah’a, meleklerine, peygamberlerine, Cebrâîl’e ve Mikâîl’e düşman olursa Allah’ın da inkârcı kâfirlerin düşmanı olduğunu beyan etmekte, Hz. Peygamber’e apaçık âyetler indirdiğini, onları da sadece ve sadece fasıkların inkâr edeceğini haber vermektedir.

Sûrenin 100-103. âyetlerinde kitap ehlinin Allah’a ne zaman bir söz vermişlerse, içlerinden bir grubun onu bozduğu, gerçekte onların çoğunun iman etmediği bildirilmekte, Allah tarafından kendilerine, beraberlerindekini tasdik edici bir elçi gelince kitap ehlinden bir grubun sanki Allah’ın kitabını bilmiyormuş gibi onu arkalarına attıkları haber verilmektedir.

Ardından, bu kişilerin Hz. Süleyman’ın hükümranlığı hakkında şeytanların uydurup söylediklerine tâbi oldukları, halbuki Hz. Süleyman’ın büyü yapıp kâfir olmadığı, insan şeytanlarının kâfir oldukları, onların insanlara büyü ve Babil’de Hârut ile Mârut isimli iki melike indirileni öğrettikleri, o iki melikin “Biz ancak ve ancak bir imtihanız; sakın kâfir olmayın” demeden hiç kimseye bir şey öğretmedikleri bildirilmektedir. Dahası, onların o iki melikten, karı ile koca arasını açacak şeyleri öğrendikleri, büyücülerin Yüce Allah’ın izni olmadan hiç kimseye hiçbir zarar veremeyecekleri, kendilerine zarar veren, yarar sağlamayan şeyleri kendilerinden öğrendikleri, büyü satın alanların ahiretten hiçbir nasibinin olmadığını çok iyi bildikleri, karşılığında kendilerini sattıkları şeyin çok kötü olduğu beyan edilmektedir. İman edip takvâ sahibi olsalardı Allah tarafından verilecek sevabın daha hayırlı olacağını anlayabilecekleri de belirtilmektedir.

(104-110. ÂYETLER):

Yüce Allah, sûrenin 104-107. âyetlerinde “müminlere hitap etmekte “Râ‘inâ’ demeyin, ‘unzurnâ’ deyin ve (söylenenleri) dinleyin! Kâfirler için elem verici bir azap vardır” şeklindeki buyruğuna yer vermekte, kitap ehlinden ve müşriklerden kâfirlerin Rabbinizden müminlere herhangi bir hayır indirilmesini istemediklerini, hâlbuki Allah’ın rahmetini dilediğine (layık gördüğüne) vereceğini, büyük lütuf sahibi olduğunu beyan etmekte, bu arada şu evrensel prensibe dikkat çekmektedir: “Biz, bir âyetten her neyi nesheder, yani unutturursak daha iyisini veya benzerini getiririz. Bilmez misin(iz) ki Allah her şeye kâdirdir. (Yine) bilmez misin(iz), göklerin ve yerin hükümranlığı yalnızca Allah’ındır? Sizin için Allah’tan başka ne bir dost ne de bir yardımcı vardır.”

Sûrenin 108-110. âyetlerinde inkârcı muhataplarının daha önce Hz. Mûsâ’ya sorulduğu gibi Hz. Peygamber’e de sorular sormak istedikleri, kim imanı küfre değişirse, şüphesiz dosdoğru yoldan sapmış olacağı bildirilmekte, kitap ehlinin çoğunun, hakikat kendilerine apaçık belli olduktan sonra, sırf içlerindeki kıskançlıktan ötürü, müminleri imanlarından vazgeçirip küfre döndürmek istedikleri, yine de Allah onlar hakkındaki emrini getirinceye kadar kendilerini affedip bağışlamaları gerektiği emredilmekte, nihayet Allah’ın her şeye kadir olduğu hatırlatılmakta ve şu beyana yer verilmektedir: “Namazı kılın, zekâtı verin; önceden kendiniz için yaptığınız her iyiliği Allah’ın katında bulacaksınız. Muhakkak ki Allah, yapmakta olduklarınızı görendir.”

(111-123. ÂYETLER):

Yüce Allah, sûrenin 111-113. âyetlerinde kitap ehlinin “Yahudiler yahut Hıristiyanlar hariç hiç kimse cennete giremeyecek” dediklerini, ancak bunun onların kuruntusu olduğunu, kendilerine “eğer doğru söylüyorsanız delilinizi getirin” demesini Hz. Peygamber’e emrettiğini beyan etmekte, kuruntuyla değil de kurtuluş için şu bilgileri vermektedir: “Bilâkis, kim güzel davranarak yüzünü (özünü, benliğini) Allah’a teslim ederse, onun ecri Rabbinin katındadır. Onlara herhangi bir korku yoktur; onlar üzüntü de çekmeyeceklerdir.”

Ardından, kitap ehlinin birbirleriyle ilgili sözleri şu şekilde belirtilmektedir: “el-Kitâb’ı okumakta oldukları halde Yahudiler ‘Hıristiyanlar doğru yolda değillerdir’; Hıristiyanlar da ‘Yahudiler doğru yolda değillerdir’ demişlerdi. (el-Kitâb’ı) bilmeyenler de (birbirleri hakkında) tıpkı onların dediklerini söylemişlerdi. Allah, Kıyamet günü onların ihtilafa düştükleri şey hakkında aralarında hüküm verecektir.”

Yüce Allah, sûrenin 114-117. âyetlerinde Allah’ın mescidlerinde O’nun adının anılmasına engel olan ve onların harap olmasına çalışandan daha zalim kimsenin olamayacağını, bunların oralara ancak korkarak girebilmeleri gerektiğini, böyleleri için dünyada rezillik, ahirette de büyük bir azap olacağını bildirmekte, ayrıca doğunun da batının da sadece ve sadece Allah’a ait olduğunu, nereye dönerlerse Allah’ın rızasınının orada bulunduğunu, Allah’ın imkânlarının geniş ve her şeyi bilenin de kendisi olduğunu beyan etmektedir.

Ardından, müşriklerin “Allah çocuk edindi” dedikleri, oysa Allah’ın bundan münezzeh olduğu, göklerde ve yerde olanların hepsinin sadece O’na aidiyeti, hepsinin sadece O’na boyun eğdiği, göklerin ve yerin yoktan yaratıcısı olduğu, bir işe hükmettiği zaman, ona sadece “ol” dediği ve onun da hemen olmaya başladığı ifade edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 118-120. âyetlerinde ilâhi bir bilgiye sahip olmayanların “Allah bizimle konuşmalı ya da bize bir âyet (mucize, delil) gelmeli değil miydi?” şeklinde söylediklerini bildirmekte, böylece onlardan öncekilerin de tıpkı onların dediklerini söylediklerini, kalplerinin nasıl da birbirine benzediğini, gerçekleri bilmek isteyenlere âyetleri gösterdiğini belirtmektedir.

Ardından, Hz. Peygamber’in bir amaç ile müjdeleyici ve uyarıcı olarak gönderildiği, kendisinin cehennemliklerden sorumlu olmadığı, milletlerine uymadıkça Yahudilerin de Hıristiyanların da ondan asla razı olmayacakları belirtilmekte, kendilerine şu bildirimde bulunulmaktadır: “De ki: Allah’ın rehberliği asıl rehberliktir. Sana gelen ilimden sonra onların arzularına uyacak olursan, Allah’tan (gelecek bir azaba karşı) senin için hiçbir dost ve yardımcı olmayacaktır.”

Sûrenin 121-123. âyetlerinde kendilerine kitap verilen kimselerden bazısının onu, hakkını gözeterek tilâvet ettikleri, onların vahye iman ettikleri, onu inkâr edenlere gelince, işte gerçekten zarara uğrayanların da bunlar olduğu bildirilmekte, İsrailoğullarına yönelik şu uyarılara yer verilmektedir: “Ey İsrailoğulları! Size verdiğim nimetimi ve sizi (bir zamanlar) âlemlere (inançsızlara) üstün kıldığımı hatırlayın. Öyle bir güne karşı duyarlı olun ki, (o gün) hiç kimse hiç kimse için herhangi bir şey karşılayamaz (ödemede bulunamaz); hiç kimseden fidye kabul edilmez; hiç kimseye şefaat fayda vermez; onlara yardım da edilmez.”

(124-134. ÂYETLER):

Yüce Allah, sûrenin 124-126. âyetlerinde Hz. İbrahim’i birtakım kelimelerle sınadığını, onları tam olarak yerine getirince “Ben seni insanlara önder yapacağım” dediğini, onun da “Soyumdan da (önderler yap, yâ Rabbi!)” deyince “Ahdim zalimlere ermez (onlar için söz vermem)” buyurduğunu beyan etmekte, Kâbe’yi insanlara toplanma yeri ve güven mekanı kıldığını, muhatapların da onun makamından bir namaz yeri edinmelerini kendilerine emrettiğini bildirmekte, nihayetinde Hz. İbrahim ve İsmail’e “Tavaf edenler, ibadete kapananlar, rükû ve secde edenler için Evim’i temiz tutun” diye emrettiğini ifade etmektedir.

Ardından, Hz. İbrahim’in “Ey Rabbim! Burayı güvenli bir şehir yap, halkından Allah’a ve ahiret gününe inananları çeşitli meyvelerle besle” diye dua ettiği, Yüce Allah’ın da ona cevaben şöyle buyurduğu ifade edilmektedir: “Kim inkâr ederse onu az bir süre faydalandırır, sonra onu cehennem azabına sürüklerim. Ne kötü varılacak yerdir orası!”

Yüce Allah, sûrenin 127-131. âyetlerinde Hz. İbrahim ve Hz. İsmail’in Kâbe’nin temellerini yükselttiğini ve şöyle dua ettiklerini beyan etmektedir: “Ey Rabbimiz! Bizden bunu kabul buyur. Muhakkak ki sadece sen (her duayı) işitensin; (her şeyi) bilensin. Ey Rabbimiz! Bizi sana boyun eğenler eyle; neslimizden de boyun eğen bir ümmet (var et). Bize ibadet usullerimizi göster; tevbemizi kabul et. Muhakkak ki sadece sen tevbeleri çokça kabul edensin; çok merhametlisin. Ey Rabbimiz! Onlara, içlerinden senin âyetlerini kendilerine tilâvet edecek (okuyup aktaracak), onlara kitap ve hikmeti öğretecek, onları arındıracak bir peygamber gönder. Muhakkak ki sadece sen üstün gelensin; her şeyi yerli yerince yapansın.”

Ardından, Hz. İbrahim’in dininden kendini bilmezlerden başkalarının yüz çevirmeyeceği, çünkü onun dünyada (elçi) seçildiği, ahirette de sâlihlerden olacağı, Rabbi’nin ona “Teslim ol” dediği, onun da “Âlemlerin Rabbine teslim oldum” cevabını verdiği bildirilmektedir.

Sûrenin 132-134. âyetlerinde Hz. İbrahim’in kendi oğullarına vasiyetlerde bulunduğu, Hz. Yakub’un: “Yavrularım! Allah sizin için bu dini (İslâm’ı) seçti. O halde sadece müslümanlar olarak ölünüz” dediği, Hz. Yakub’a ölüm geldiği zaman oğullarına “Benden sonra neye (kime) kulluk edeceksiniz?” diye sorduğu, onların da “Senin ve ataların İbrahim, İsmail ve İshak’ın ilâhı olan tek Allah’a kulluk edeceğiz; biz ancak O’na teslim olmuşuzdur” cevabını verdikleri bildirilmekte, nihayet sorumlulukların şahsiliğiyle ilgili şu bilgi aktarılmaktadır: “Onlar bir ümmetti, gelip geçti. Onların kazandıkları kendilerinin, sizin kazandıklarınız sizindir. Siz onların yaptıklarından sorguya çekilmezsiniz.”

(135-141. ÂYETLER):

Yüce Allah, sûrenin 135-138. âyetlerinde kitap ehlinin “Yahudi ya da Hıristiyan olun ki doğru yolu bulasınız” dediklerini, kendilerine “Hayır! (Biz) istikamet sahibi olarak İbrahim’in dinine (uyarız). O, müşriklerden değildi” şeklinde cevap vermesini Hz. Peygamber’e emrettiğini, şöyle bir imanın geçerli olacağını belirtmektedir: “Biz, Allah’a, bize indirilene; İbrahim’e, İsmail’e, İshak’a, Ya’kub’a ve esbâta (torunlara) indirilene, Rableri tarafından Mûsâ’ya ve İsâ’ya verilenlerle, (ayrıca) diğer peygamberlere verilenlere inandık. Onlardan hiçbiri arasında fark gözetmeyiz. Biz sadece O’na (Allah’a) teslim olduk.”

Ardından, eğer kitap ehlinin de bunlar gibi inanırlarsa doğru yolu bulmuş olacakları, dönerlerse mutlaka anlaşmazlık içine düşecekleri, onlara karşı Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’e yeteceği, işiten ve bilen olduğu, Allah’ın boyası ile boyanmak gerektiği, çünkü Allah’ın boyasından daha güzel boyanın olamayacağı, bizim sadece O’na kulluk ediciler olduğumuz beyan edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 139-141. âyetlerinde Hz. Peygamber’e hitaben “De ki: O bizim de Rabbimiz, sizin de Rabbiniz olduğu halde Allah hakkında bizimle tartışıyor musunuz? Bizim yaptıklarımız bize, sizin yaptıklarınız da size aittir. Biz sadece O’na gönülden bağlananlarız” demesini emretmekte, Hz. İbrahim, İsmail, İshak, Ya‘kub ve esbâtın (torunların) Yahudi veya Hıristiyan olduklarını sanmalarının yanlış olduğunu, buna karşılık “Siz mi daha iyi bilirsiniz, yoksa Allah mı!? Allah tarafından kendisine (bildirilmiş) bir şahitliği gizleyenden daha zalim kim olabilir ki!? Allah yaptıklarınızdan hiçbir şekilde gafil (habersiz) değildir” buyruğunu belirtmektedir.

Ardından, sorumlulukların şahsiliği gündeme getirilmekte ve şöyle buyrulmaktadır: “Onlar bir ümmetti, gelip geçti. Onların kazandıkları kendilerinin, sizin kazandıklarınız sizindir. Siz onların yaptıklarından sorguya çekilmezsiniz.”

(142-152. ÂYETLER):

Yüce Allah, sûrenin 142-145. âyetlerinde bazı beyinsizlerin “Yönelmekte oldukları kıblelerinden onları çeviren nedir?” diyeceklerini, buna karşılık Hz. Peygamber’in “Doğu da batı da sadece ve sadece Allah’ındır. (O), dileyeni/layık gördüğünü dosdoğru yola iletir” demesini emrettiğini, böylece müslümanların insanlığa, Rasûl’ün de kendilerine şahit olması için müminleri orta bir ümmet kıldığını beyan etmekte, üzerinde bulunulan Kâbe’nin Rasûl’e uyanı, ökçeleri üzerinde geri dönenlerden ayırdetmek için kıble yaptığını ifade etmekte, bunun, Allah’ın hidâyet ettiği kimselerden başkasına ağır geleceğini, Allah’ın müminlerin imanını asla zayi etmeyeceğini, çünkü Allah’ın insanlara karşı şefkatli ve merhametli olduğunu bildirmektedir.

Ardından, Hz. Peygamber’e hitap edilmekte ve kendisine şöyle buyrulmaktadır: “Biz senin yüzünün göğe doğru çevrilmekte olduğunu (yücelerden haber beklediğini) görüyoruz. (İşte şimdi), muhakkak ki seni memnun olacağın bir kıbleye döndürüyoruz. Artık yüzünü Mescid-i Harâm tarafına çevir. (Ey müslümanlar!) Muhakkak ki kendilerine kitap verilmiş olanlar, onun Rablerinden (gelen) gerçek olduğunu çok iyi bilirler. Allah onların yapmakta olduklarından hiçbir şekilde gafil (habersiz) değildir. Yemin olsun ki sen kendilerine kitap verilmiş olanlara her türlü âyeti (delili) getirsen yine de onlar senin kıblene dönmezler. Sen hiçbir şekilde onların kıblesine tâbi olacak değilsin. Onlar da hiçbir şekilde birbirlerinin kıblesine tâbi olmazlar. Sana gelen bilgiden sonra eğer onların arzularına uyacak olursan, işte o zaman zalimlerden olursun.”

Sûrenin 146-148. âyetlerinde kendilerine kitap verilenlerin kıbleyi kendi oğullarını tanıdıkları gibi tanıdıkları, buna rağmen onlardan bir grubun hakikatı gizledikleri bildirilmekte, gerçeğin Allah’tan gelen olduğu, o halde şüphelenenlerden olmamak gerektiği beyan edilmekte, herkesin yöneldiği bir yönünün bulunduğu ifade edilerek “Siz hayırlarda yarışın. Nerede olursanız olun, (sonunda) Allah hepinizi bir araya getirecektir. Muhakkak ki Allah her şeye kâdirdir” beyanına yer verilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 149-152. âyetlerinde nereden yola çıksalar namazda Mescid-i Harâm tarafa dönmek gerektiğini, bu emrin Allah’tan geldiğini, nihayet yapmakta olduklarından Allah’ın hiçbir şekilde habersiz olmadığını bildirmekte, nerede olunursa olsun yüzlerin o yana çevrilmesini emretmekte, bu şekilde aralarından haksızlık edenler müstesna, insanların müminlerin aleyhinde kullanabilecekleri bir delilinin bulunmamasını istediğini, onlardan çekinmemelerini, yalnız Allah’a saygı duymaları gerektiğini, böylece müminlere olan nimeti tamamlayıp doğru yolu bulmalarını isteğini beyan etmektedir.

Ardından, müminlerin kendi içlerinden onlara Yüce Allah’ın âyetlerini tilâvet eden, kötülüklerden arındıran, kendilerine Kitâb’ı ve hikmeti bildiren, bilmediklerini öğreten bir Rasûl gönderildiği bildirilmekte ve şu uyarıya yer verilmektedir: “Öyle ise siz beni (iman ve ibadetle) anın ki ben de sizi (mağfiret ve ödülle) anayım. Bana şükredin; sakın bana nankörlük etmeyin!”

(153-167. ÂYETLER):

Yüce Allah, sûrenin 153-158. âyetlerinde sabır ve salât ile Allah’tan yardım istenmesini, Allah’ın sabredenlerle beraber olduğunu, Allah yolunda öldürülenlere “ölüler” dememek gerektiğini, onların diri olduğunu, ancak bunu insanların anlayamayacağını bildirmekte, sonrasında hayatın yaratılış gayesine dair şu bilgileri vermektedir: “Andolsun ki sizi biraz korku ve açlık; (ayrıca) mallardan, canlardan ve ürünlerden azaltma (fakirlik) ile deneyeceğiz. Sabredenleri müjdele! Onlar (sabredenler), kendilerine bir musibet geldiği zaman ‘Biz Allah’a aitiz ve biz elbette sadece ve sadece O’na döneceğiz’ derler. İşte Rablerinden salevât (yardımlar, destekler) ve merhamet hep onlaradır; doğru yolu bulanlar da işte onlardır.”

Ardından, konu Safa ve Merve’ye getirilmekte, bunların Allah’ın sembollerinden olduğu, her kim el-Beyt’i (Kâbe’yi) hacceder veya umre yaparsa o ikisini tavaf etmesinde kendisine herhangi bir günah olmayacağı, gönüllü olarak bir hayır (iyilik, ibadet) yapanların şükrüne Allah’ın karşılık vereceği, çünkü şükredenleri bildiği beyan edilmektedir.

Sûrenin 159-162. âyetlerinde indirilen açık delilleri ve kitapta insanlara apaçık gösterdiği hidâyet yolunu gizleyenlere hem Allah’ın hem de bütün lânet edicilerin lânet edeceği, ancak tevbe edip durumlarını düzeltenlerin ve gerçeği açıkça ortaya koyanların müstesna olduğu, onların tevbelerinin kabul edileceği beyan edilmektedir. Ardından, gerçekleri örtenlere ve kâfirlere yani örtenler olarak ölenlere gelince Allah’ın, meleklerin ve tüm insanların lânetinin onların üzerine olacağı, onların ebediyyen orada lânet içinde kalacakları, artık ne azaplarının hafifletileceği ne de onların yüzlerine bakılacağı haber verilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 163-164. âyetlerinde tevhide dikkat çekmekte ve “İlâhınız bir tek ilahtır. O’ndan başka hiçbir ilâh yoktur. (O), Rahmân’dır; Rahîm’dir” buyurmakta, sonrasında ise gücüne ve kudretine şu şekilde dikkat çekmektedir: “Muhakkak ki göklerin ve yerin yaratılmasında, gecenin ve gündüzün değişmesinde, insanlara fayda veren şeylerle (yüklü olarak) denizde yüzüp giden gemilerde, Allah’ın gökten indirip de ölü haldeki toprağı canlandırdığı suda ve yeryüzünde her çeşit canlıyı yaymasında, rüzgârları ve yer ile gök arasında emre hazır bulutları yönlendirmesinde akleden bir toplum için nice deliller vardır.”

Yüce Allah, sûrenin 165-167. âyetlerinde bazı insanların Allah’ın peşi sıra ortaklar edindiklerini, onları Allah’ı sever gibi sevdiklerini, iman edenlerin Allah’a olan sevgilerinin ise onlarınkinden çok daha fazla olduğunu, azabı gördükleri zaman zalimlerin anlayacağı gibi bütün kuvvetin Allah’a aidiyetini ve Allah’ın azabının çok şiddetli olduğunu önceden görüp anlayabilmelerinin gerektiğini dile getirmektedir.

Ardından, kendilerine uyulup arkalarından gidilenlerin mahşerde onlara uyanlardan uzaklaştıkları, azabı gördüklerinde aralarındaki bütün bağların kopup gideceği haber verilmekte, saptırılanların şu arzularına dikkat çekilmektedir: “Keşke bir kez daha (dünyaya dönmemiz) mümkün olsaydı da şimdi onların bizden uzaklaştıkları gibi biz de onlardan uzaklaşsaydık! Böylece Allah onlara, işlerini hasretler olarak gösterecektir; onlar artık hiçbir şekilde ateşten çıkamazlar.”

(168-176. ÂYETLER):

Yüce Allah, sûrenin 168-171. âyetlerinde bütün insanlara seslenmekte, gıdalar ve şeytanın adımlarını izlememeleriyle ilgili olarak kendilerini şu şekilde bilgilendirmektedir: “Ey insanlar! Yeryüzünde bulunanların helâl ve temiz olanlarından yiyin; şeytanın adımlarını izlemeyin. Muhakkak ki o sizin için apaçık bir düşmandır. O size ancak kötülüğü, çirkini ve Allah hakkında bilmediğiniz şeyleri söylemenizi emreder.”

Ardından, müşriklere “Allah’ın indirdiğine uyun” denildiği zaman, onların “Hayır! Biz atalarımızı üzerinde bulduğumuz yola uyarız” dedikleri, ataları hiçbir şey akletmemiş, doğruyu bulamamış idiyseler de böyle yapmalarının hata olduğu bildirilmekte, böylelerinin durumunun (çobanın) bağırıp çağırmasından başka bir şey işitmeyen hayvanların durumuna benzediği, onların sağır, dilsiz ve kör oldukları ve akletmedikleri beyan edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 172-173. âyetlerinde müminlere seslenmekte ve verdiği rızıklardan yemelerini, böylece Allah’a şükretmelerini emrettiğini bildirmekte, haram gıdalarla ilgili şu bilgilere yer vermektedir: “(Allah) size, sadece ölü hayvanı (leşi), kanı, domuz etini ve Allah’tan başkası adına kesilen (hayvan)ı haram kılmıştır. (Ancak, fazlasına veya başkasının hakkına) saldırmamak ve sınırı aşmamak üzere kim (bunlardan yemek) zorunda kalırsa (bilsin ki) ona bir günah yoktur. Muhakkak ki Allah çok bağışlayandır; çok merhamet edendir.”

Sûrenin 174-176. âyetlerinde Allah’ın indirdiği kitaptakileri gizleyip onu az bir paha ile satanların yiyip de karınlarına doldurdukları şeylerin ateşten başka bir şey olmadığı, kıyamet günü Allah’ın onlara konuşmayacağı, onları temize çıkarmayacağı, kendilerine elem verici bir azabın uygulanacağı haber verilmektedir. Ardından, bunun sebebiyle ilgili olarak onların hidayetin karşılığında sapıklığı, bağışlanmanın karşılığında da azabı satın aldıkları, ateşe karşı dayanmak zorunda kalacakları bildirilmekte, Allah’ın bir amaç ile indirdiği kitapta ayrılığa düşenlerin derin bir anlaşmazlığın içinde olacakları haber verilmektedir.

(177-182. ÂYETLER):

Yüce Allah, sûrenin 177-179. âyetlerinde iyiliğin yüzlerin doğu ve batı tarafına çevirmek olmadığını, asıl iyiliğin kişinin Allah’a, ahiret gününe, meleklere, kitaba ve peygamberlere inanması, yakınlara, yetimlere, yoksullara, yolda kalmışlara, açıktan isteyenlere ve kölelere sevdiği maldan harcaması, namazı kılmak, zekâtı vermek, antlaşma yaptığı zaman sözlerini yerine getirmek olduğunu, sıkıntı, hastalık ve savaş zamanlarında sabretmek gerektiğini, sadakat sahiplerinin yani müttakîlerin de sadece bunlar olduğunu beyan etmektedir.

Ardından, konu kısasa getirilmekte ve şu beyana yer verilmektedir: “Ey iman edenler! Öldürülenler hakkında size kısas farz kılındı: Hür kişiye karşılık bizzat o hür kişi, köleye karşılık bizzat o köle, kadına karşılık da bizzat o kadın (kısas edilir). Her kimin cezası, kardeşi (öldürülenin velisi) tarafından bir miktar bağışlanırsa artık (taraflar) hakkaniyete uymalı ve (öldüren kişi) ona (öldürdüğünün yakınlarına gereken diyeti) güzellikle ödemelidir. Bu söylenenler, Rabbinizden bir hafifletme ve rahmettir. Her kim bundan sonra haddi aşarsa onun için elem verici bir azap vardır. Ey akıl sahipleri! Kısasta sizin için hayat vardır. Umulur ki (suç işlemekten) korunursunuz”

Sûrenin 180-182. âyetlerinde müminlere ölüm geldiği zaman, eğer geriye bir hayır (mal/servet) bırakacaksa ana-babaya ve yakınlara örfe uygun bir biçimde vasiyet etmesinin takvâ sahipleri üzerinde bir borç olarak farz kılındığı, her kim işittikten sonra vasiyeti değiştirirse, günahının onu değiştirenlere olacağı, Allah’ın her şeyi işiten ve bilen olduğu bildirilmekte ve şu uyarı yapılmaktadır: “Her kim, vasiyet edenin haksızlığa veya günaha meyletmesinden endişe eder de (ilgililerin) arasını bulursa kendisine günah yoktur. Muhakkak ki Allah çok bağışlayandır; çok merhamet edendir.”

(183-189. ÂYETLER):

Yüce Allah, sûrenin 183-185. âyetlerinde müminlere seslenmekte, “Oruç sizden öncekilere farz kılındığı gibi sayılı günlerde olmak üzere size de farz kılındı. Umulur ki takvâya erişirsiniz” buyurmakta, her kim hasta yahut yolcu olursa (tutamadığı günler kadar) diğer günlerden bir sayı sayıp oruç tutacağını beyan etmekte, oruç tutmaya zar zor güçleri yetenlere ise bir fakir doyumu kadar fidye gerektiğini bildirmekte, kim gönüllü olarak hayır yaparsa, bunun kendisi için daha iyi olacağını, her şeye rağmen eğer bilinirse güçlüğüne rağmen oruç tutmanın inananlar için çok daha hayırlı olduğunu ifade etmektedir.

Ardından, söz Ramazan ayının hayata dair etkinliğine getirilmekte, o ayda insanlara yol gösterici, doğrunun ve doğruyu eğriden ayırmanın açık delilleri olarak Kur’an’ın indirildiği, o ayı idrak edenlerin onu oruç tutmasının gerekli olduğu, her kim hasta yahut yolcu olursa tutamadığı günler kadar diğer günlerden bir sayı oruç tutacağı bildirilmekte, Yüce Allah’ın insanlar için kolaylık dilediği, zorluk istemediği, bütün bunların sayıyı tamamlamak ve doğru yolu göstermesine karşılık Allah’ı yüceltmek, dahası şükretmek için gerekli olduğu ifade edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 186-187. âyetlerinde kullarına yakınlığını dile getirmekte ve şu evrensel beyanına yer vermektedir: “Kullarım sana, beni sorduğunda (onlara de ki): Ben (kendilerine) çok yakınım. Bana dua ettiği vakit dua edenin isteğine icabet ederim. O halde (kullarım da) benim davetime uysunlar ve bana inansınlar ki doğru yolu bulabilsinler.”

Ardından, oruca dair başka detaylara yer verilmekte, oruç gecesinde hanımlara yaklaşmanın helâl kılındığı, eşlerin birbirlerinin örtüsü olduğu, Allah’ın yapıp edilen ne varsa hepsini bildiği, bu nedenle tevbeleri kabul edip onları bağışladığı, Ramazan gecelerinde eşlere yaklaşılabileceği, Allah’ın yazdığı neslin istenmesi gerektiği, sabahın beyaz ipliği (aydınlığı, gecenin) siyah ipliğinden ayırt edilinceye kadar yiyip içilebileceği, sonra da geceye kadar orucu tamamlamak gerektiğine dikkat çekilmektedir. Bu arada mescitlerde itikâfta iken hanımlara yaklaşmamak gerektiği, bütün bunların Allah’ın koyduğu sınırları olduğu, onlara yaklaşmamak gerektiği, böylece Allah’ın takvâya erişsinler diye âyetlerini insanlara açıkladığı bildirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 188-189. âyetlerinde rüşvete yer vermekte ve şu beyanla kullarına seslenmektedir: “Mallarınızı aranızda bâtıl sebeplerle yemeyin! Kendiniz bilip dururken, insanların mallarından bir kısmını haram yollardan yemeniz için malları hâkimlere vermeyin!”

Ardından, söz hilalin hallerine getirilmekte, hilâlin hallerini soranlara “De ki: Onlar, insanlar ve (özellikle) hac için vakit ölçüleridir. İyi davranış, asla evlere arkalarından gel(ip gir)meniz değildir. Ancak iyi davranış, sorumlu davranan (ve ölçülü giden) kimse(nin davranışı)dır. Evlere kapılarından giriniz. Allah’a karşı duyarlı olun; umulur ki kurtuluşa erersiniz” cevabının verilmesi istenmektedir.

(190-195. ÂYETLER):

Yüce Allah, sûrenin 190-193. âyetlerinde kimlerle ve nasıl savaşılması gerektiğine dair şu evrensel bilgileri vermektedir: “Size karşı savaş açanlarla siz de Allah yolunda savaşın! Sakın aşırı gitmeyin; muhakkak ki Allah aşırıları sevmez. Onları (size karşı savaşanları) yakaladığınız yerde öldürün. Sizi çıkardıkları yerden siz de onları çıkarın. Fitne, adam öldürmekten daha kötüdür. Mescid-i Harâm’da onlar sizinle savaşmadıkça, siz de onlarla savaşmayın. Eğer onlar size karşı savaş açarlarsa siz de onları öldürün. İşte kâfirlerin cezası böyledir. Eğer onlar (savaştan ve inkârdan) vazgeçerlerse, (şunu iyi bilin ki) Allah bağışlayıcıdır; merhamet sahibidir. Fitne (baskı ve zulüm) kalmayıncaya ve din (kulluk ve hesap) da yalnız Allah için oluncaya kadar onlarla savaşın. Şâyet vazgeçerlerse zalimlerden başkasına düşmanlık (ve saldırı) yoktur.”

Sûrenin 194-195. âyetlerinde Haram aylar konusuna değinilmekte, bu ayların karşılıklı hukuk oluşturması gerektiği, hürmetlerin yani dokunulmazlıkların karşılıklı olduğu bildirilmekte, kim saldırırsa ona misillemede bulunulması gerektiği, Allah’a karşı duyarlı olunması ve Allah’ın müttakîlerle beraber olduğu beyan edilmekte, konu şu ifadelerle özetlenmektedir: “Allah yolunda infak edin! (Bunu yapmayarak) kendi ellerinizle kendinizi tehlikeye atmayın! Her türlü iylik yapın (güzel davranın). Muhakkak ki Allah işini düzgün yapanları sever.”

(196-203. ÂYETLER):

Yüce Allah, sûrenin 196-199. âyetlerinde haccı ve umreyi Allah için tam yapmak gerektiğini, bunlardan alıkonulursa kolaya gelen kurbanın gönderilmesini, kurban, yerine varıncaya kadar başları tıraş etmemek gerektiğini, kim hasta olursa yahut başından bir rahatsızlığı varsa, oruç veya sadaka veya kurban olmak üzere fidye gerektiğini, hac yolculuğu için güvende olunduğu zaman hac günlerine kadar umre ile faydalanmak isterse, kolayına gelen bir kurban kesmek gerektiğini beyan etmektedir. Bu arada kurban kesemeyen kimse ile ilgili şu bilgilere yer verilmektedir: “Hac günlerinde üç, memleketine döndüğü zaman yedi olmak üzere oruç tutar ki hepsi tam on (gün)dür. Bu (hüküm), ailesi Mescid-i Harâm civarında oturmayanlar içindir. Allah’a karşı muttaki (duyarlı) olun. Biliniz ki muhakkak ki Allah cezası şiddetli olandır.”

Ardından, haccın bilinen aylarda olduğu, kim o aylarda haccederse (ihramını giyerse), hac esnasında kadına yaklaşmanın, günah sayılan davranışlara yönelmenin ve kavga etmenin yasak olduğu hatırlatılmakta, ne hayır işlenirse Allah’ın onu bildiği, kendilerine “Azık edinin. Muhakkak ki azığın en hayırlısı takvâdır. Ey akıl sahipleri! Bana karşı muttaki (duyarlı) olun” buyrulmaktadır. Bu arada hac mevsiminde ticaret yaparak Allah’tan gelecek bir kazancı aramakta herhangi bir günah olmadığı, Arafat’tan ayrılıp akın edildiğinde Meş‘ar-i Harâm’da (Müzdelife’de) Allah’ı anmak gerektiği ve O’nu gösterdiği şekilde zikredilmesi emredilmekte, şu bildirime yer verilmektedir: “Sonra insanların aktığı yerden siz de akın. Allah’tan bağışlanma dileyin!”

Yüce Allah, sûrenin 200-203. âyetlerinde hac ibadetleri bitirilince, babalarını andıkları gibi, (hatta) yani ondan daha kuvvetli bir şekilde Allah’ı anmayı emretmekte, insanlardan bazılarının “Ey Rabbimiz! Bize (vereceğini) dünyada ver” dediklerini, böylelerinin ahiretten hiçbir payı olmayacağını beyan etmekte, diğer bir kısmının da “Ey Rabbimiz! Bize dünyada da iyilik ver; ahirette de iyilik ver. Bizi cehennem azabından koru!” diye dua ettiğini haber vermekte, bunlar için, kazandıklarından bir nasip olduğunu bildirmektedir.

Ardından, hacca dair şu çok önemli bilgilendirmede bulunulmaktadır: “Sayılı günlerde (eyyam-ı teşrikte telbiye ve tekbir getirerek) Allah’ı anın! Duyarlı davranmak isteyenler için her kim iki gün içinde acele edip (Mina’dan Mekke’ye) dönmek isterse ona günah yoktur. (Ayrıca dönüşü) geciktirenler için de günah yoktur. Allah’a karşı muttaki (duyarlı) olun ve bilin ki hepiniz sadece O’nun huzurunda toplanacaksınız.”

(204-212. ÂYETLER):

Yüce Allah, sûrenin 204-206. âyetlerinde bazı insanların dünya hayatı hakkında söylediklerinin hoşa gidebileceğini, kalbinde olana yani samimi olduğuna Allah’ı şahit tuttuklarını, oysa bu tiplerin hasımların en yamanı olduğunu bildirmekte, dönüp gittiğinde (yahut bir iş başına geçtiğinde) yeryüzünde ortalığı fesada vermek ve ekinleri tahrip edip nesilleri bozmak için çalıştığını, Allah’ın da bozgunculuğu sevmediğini, nihayetinde “Allah’a karşı muttaki (duyarlı) ol!” denilince benlik yani gururun kendisini günaha sevkedeceğini, böylelerine azap olarak cehennemin yeteceğini, orasının çok kötü bir yer olduğunu beyan etmektedir.

Sûrenin 207-209. âyetlerinde bu defa söz iyilere getirilmekte, bazı insanların Allah’ın rızasını kazanmak için kendini, malını, servetini feda ettiği, Allah’ın da kullarına çok şefkatli olduğu beyan edilerek şu çağrısına yer verilmektedir: “Ey iman edenler! Hep birden barışa girin. Şeytanın adımlarını izlemeyin. Muhakkak ki o sizin için apaçık bir düşmandır. Size (hakikate dair) apaçık deliller geldikten sonra, eğer (barıştan) sapar, (şeytanın adımlarını izler)seniz, şunu iyi bilin ki Allah azîzdir; hakîmdir.”

Yüce Allah, sûrenin 210-212. âyetlerinde yeniden nankörlere değinmekte, onların ille de buluttan gölgeler içinde Allah’ın ve meleklerinin gelmesini mi beklediklerini, hâlbuki işin bitirildiğini, Allah’ın sisteminin değişmeyeceğini, bütün işlerin sadece ve sadece Allah’a döndürüleceğini beyan etmekte, sözü İsrailoğullarına getirerek şu ifadelere yer vermektedir: “İsrailoğullarına sor ki kendilerine nice apaçık delil(ler) vermiştik. Kim (deliller) kendisine geldikten sonra Allah’ın nimetini (âyetlerini) değiştirirse (bilsin ki) muhakkak ki Allah’ın azabı şiddetlidir.”

Ardından, kâfirlerle ilgili olarak onlara dünya hayatının süslü gösterildiği, onların bazı müminlerle alay ettikleri, iman edip muttaki olanların kıyamet gününde onların üstünde yer alacağı, çünkü Allah’ın dilediğine hesapsız rızık verebileceği ifade edilmektedir.

(213-223. ÂYETLER):

Yüce Allah, sûrenin 213-215. âyetlerinde insanların bir tek ümmet olduğunu, onlara müjdeleyiciler ve uyarıcılar olarak peygamberleri gönderdiğini, anlaşmazlığa düştükleri hususlarda insanlar arasında hüküm vermeleri için bir amaç doğrultusunda el-kitâb’ı indirdiğini, ancak kitap verilenlerin kendilerine apaçık deliller geldikten sonra aralarındaki kıskançlıktan ötürü dinde anlaşmazlığa düştüklerini, Allah’ın iman edenlere, üzerinde ihtilafa düştükleri şeyi izniyle gösterdiğini, çünkü dileyeni dosdoğru yola ileteceğini beyan etmektedir.

Ardından, muhatapların çeşitli şekillerde deneneceğini ifade etmek üzere şu beyana yer verilmektedir: “(Ey müminler!) Yoksa siz, sizden önce gelip geçenlerin başına gelenlerin benzeri size de gelmeden cennete gireceğinizi mi sandınız!? Yoksulluk ve sıkıntı onlara öylesine dokunmuş ve (öylesine) sarsılmışlardı ki nihâyet (her) peygamber ve beraberindeki müminler ‘Allah’ın yardımı ne zaman!’ demişlerdi. Bilesiniz ki Allah’ın yardımı yakındır.”

Daha sonra, konu infaka getirilmekte ve nereye yani kimlere infak edileceğinin sorulduğu ifade edilerek kendilerine şu şekilde cevap verilmesi gerektiği belirtilmektedir: “De ki: İnfak edeceğiniz her bir şey, ana-baba, yakınlar, yetimler, yoksullar ve yolcular için olmalıdır. Her ne hayır (yardım) yaparsanız muhakkak ki Allah onu bilir.”

Yüce Allah, sûrenin 216-218. âyetlerinde hoşa gitmese de kâfirlere karşı savaşın farz kılındığını, daha hayırlı olduğu halde bir şeyi sevmemenin de daha kötü olduğu halde bir şeyi sevmenin de mümkün olduğunu, Allah’ın her şeyi bildiğini, insanların bilmediğini beyan etmektedir.

Ardından, haram ayda savaşmanın büyük bir günah olduğu, insanları Allah yolundan çevirmek, Allah’ı ve Mescid-i Harâm’ın (saygınlığını) inkâr etmek ve (Mekke’nin Müslüman) halkını oradan çıkarmanın ise Allah katında daha büyük (günah) olduğu, fitne çıkarmanın ise (insan) öldürmekten daha büyük bir günah teşkil edeceği belirtilmekte, güçleri yeterse, müminleri dinlerinden döndürünceye kadar savaşa devam edecekleri ifade edilmektedir. Daha sonra, her kim, dininden döner ve kâfir olarak ölürse, onların yaptıkları işlerin dünyada da ahirette de boşa gideceği, onların cehennemlik olduğu ve orada ebedi kalacakları haber verilmektedir.

Devam eden bölümde kurtuluş için şu çok önemli hususa değinilmektedir: “İman edenler ve hicret edip Allah yolunda cihad edenler var ya işte bunlar Allah’ın rahmetini umabilirler. Allah çok bağışlayıcıdır; çok merhametlidir.”

Yüce Allah, sûrenin 219-220. âyetlerinde konuyu içki ve kumara getirmekte, her ikisinde de büyük bir günah ve insanlar için birtakım menfaatlar olduğunu, günahlarının menfaatlarından daha büyük olduğunu beyan etmekte, neyi infak edeceklerini soranlara da şu cevabın verilmesini emretmektedir: “İhtiyaç fazlasını.” Allah size âyetleri böyle açıklıyor ki dünya ve ahiret hakkında iyice düşünesiniz.”

Ardından, konu yetimlere getirilmekte ve şu beyanlara yer verilmektedir: “Sana yetimler hakkında soruyorlar. De ki: Onları iyi yetiştirmek (yüzüstü bırakmaktan) daha hayırlıdır. Eğer onlarla birlikte yaşarsanız, (unutmayın ki) onlar sizin kardeşlerinizdir. Allah, işleri bozanı düzelten(den ayırmayı) bilir. Allah dileseydi sizi de sıkıntıya sokardı. Muhakkak ki Allah güçlüdür; hikmet sahibidir.”

Yüce Allah, sûrenin 221-223. âyetlerinde konuyu müşriklerle evlenilmemesi gerektiğine getirmekte ve şu uyarılara yer vermektedir: “İman edinceye kadar müşrik kadınlarla evlenmeyin. İmanlı bir câriye, hoşunuza gitse de putperest bir kadından kesinlikle hayırlıdır. İman edinceye kadar müşrik erkekleri de (kızlarınızla) evlendirmeyin. İnanmış bir köle, hoşunuza gitse de müşrik bir (kişi)den kesinlikle hayırlıdır. Onlar (müşrikler) ateşe çağırır. Allah ise izni (buyruğu) ile cennete ve mağfirete çağırır. (Allah, gerçeği) hatırlasınlar diye âyetlerini insanlara açıklıyor.”

Ardından, kadınların ay halleriyle ilgili şu bilgiler verilmektedir: “O, bir sıkıntıdır. (Bu sebeple) ay halinde kadınlardan uzak durun! Temizleninceye kadar onlara yaklaşmayın! Temizlendiklerinde Allah’ın size emrettiği yerden onlara yaklaşın!”

Daha sonra, kadınların insan nesli için önemine değinilmekte onlarla ilişki noktasında şu ifadeler zikredilmektedir: “Kadınlarınız sizin için bir (tür) tarladır. Tarlanıza nasıl dilerseniz öyle varın. Kendiniz için takdimde bulunun. Allah’a karşı muttaki (duyarlı) olun. Biliniz ki siz muhakkak ki O’na kavuşacaksınız. (Ey Peygamber,) müminleri (büyük ödülle) müjdele!”

(224-233. ÂYETLER):

Yüce Allah, sûrenin 224-227. âyetlerinde yeminlerden dolayı Allah’ı (O’nun adını), iyilik etmeye, O’na karşı muttaki olmaya ve insanların arasını ıslah etmeye engel kılmamak gerektiğini, kasıtsız yeminlerle ilgili insanları sorumlu tutmayacağını, sadece kasıtlı yapılanların sorumluluk getireceğini bildirmekte, sonrasında kadınlara yaklaşmamaya yemin edenlerin dört ay beklemesi gerektiğini, bu sürede hanımlarına dönerlerse, muhakkak ki Allah’ın çok bağışlayan ve çok merhamet eden olduğunu, bu sürede dönmeyip hanımlarını boşamaya karar verirlerse ayrılabileceklerini bildirmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 228-230. âyetlerinde boşanmış kadınların kendilerini (evlenmeden) üç ay hali bekleyeceklerini, onlar Allah’a ve ahiret gününe (gerçekten) inanmışlarsa, rahimlerinde Allah’ın yarattığını gizlememelerini, eğer kocaları barışmak isterlerse, bu durumda onları (boşanma sürecindeki eşlerini) geri almaya daha fazla hak sahibi olduklarını, erkeklerin kadınlar üzerindeki (hakları gibi), kadınların da (erkekler üzerinde) adalet ölçüsünde (hakları) bulunduğunu, erkeklerin kadınlara göre bir derece (önceliğe) sahip olduğunu beyan etmektedir.

Ardından, boşamanın öncelikle iki defa gerçekleşeceği, bundan sonrasının ya iyilikle tutmak ya da güzellikle salıvermek olduğu, kadınlara verdiklerinden boşanma esnasında bir şey almamak gerektiği, ancak eşlerin Allah’ın sınırlarında kalıp evlilik haklarını tam uygulayamamaktan korkarlarsa bu durumun müstesna olduğu ifade edilerek şu bilgiye yer verilmektedir: “Siz de onların (eşlerin), Allah’ın sınırlarını koruyamayacaklarından korkarsanız, kadının (erkeğe) fidye vermesinde her iki taraf için de sakınca yoktur. Bu (hüküm)ler Allah’ın (koyduğu) sınırlarıdır; sakın onları aşmayın. Kim(ler) Allah’ın sınırlarını aşarsa işte onlar zalimlerin ta kendileridir.”

Daha sonra, erkek eşini üçüncü defa boşarsa, ondan sonra kadın bir başka erkekle evleninceye kadar onu almasının kendisine helâl olmayacağı, eğer bu kişi yani ikinci eş de onu boşarsa, her iki tarafın da Yüce Allah’ın sınırlarını koruyacaklarına inandıkları takdirde, yeniden evlenmelerinde herhangi bir günah olmadığı, bu hükümlerin gerçeği bilmek, öğrenmek isteyen bir topluluk için Allah’ın açıklamakta olduğu sınırları olduğu bildirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 231-233. âyetlerinde kadınları boşadıkları ve onlar da üç aylık bekleme sürelerinin sonuna geldiklerinde ya onları iyilikle tutmak yahut iyilikle bırakmak gerektiğini, haksızlık ederek ve kendilerine zarar vermek için onları (zorla nikâh altında) tutmamak gerektiğini, kim bunu yaparsa muhakkak ki (öncelikle) kendine kötülük etmiş olacağını bildirmekte ve şu uyarıya yer vermektedir: “Allah’ın âyetlerini eğlenceye almayın! Allah’ın sizin üzerinizdeki nimetini, (size verdiği hidâyeti), size öğüt vermek üzere indirdiği Kitab’ı ve hikmeti hatırlayın! Allah’a karşı muttaki olun! Bilesiniz ki muhakkak ki Allah her şeyi bilendir.”

Ardından, kadınlar boşandığı ve onlar da bekleme müddetlerini bitirdikleri vakit, aralarında iyilikle anlaştıkları takdirde, onların (eski veya aday) kocalarıyla evlenmelerine engel olmamak gerektiği, işte bununla Yüce Allah’a ve ahiret gününe inanan kimselere öğüt verdiği, bu öğüdü tutmanın muhataplar için en iyisi ve en temizi olduğu beyan edilmektedir.

Daha sonra emzirmeyi tamamlatmak isteyen için annelerin çocuklarını iki tam yıl emzirecekleri, onların örfe uygun olarak beslenmesi ve giyimlerinin babalara ait olduğu, bir insanın ancak gücü yettiğinden sorumlu tutulacağı, hiçbir insanın gücünün dışında bir şeyle yükümlü tutulamayacağı, hiçbir annenin çocuğu sebebiyle, hiçbir babanın da çocuğu yüzünden zarara uğratılmaması gerektiği hükme bağlanmaktadır. Sonrasında benzeri nafaka temininin vâris üzerine de gerekli olduğu, eğer ana ve baba karşılıklı anlaşarak ve birbiriyle görüşerek çocuğu iki yıldan önce sütten ayırmak isterlerse kendilerine herhangi bir günah olmayacağı, sütanne tutup çocukların emzirtilmek istendiği takdirde sütanneye verilenin iyilikle teslim edilmesinde hiçbir günah olmadığı beyan edilmektedir.

(234-242. ÂYETLER):

Yüce Allah, sûrenin 234-237. âyetlerinde ölenlerin geride bıraktıkları eşlerinin kendi başlarına yani yeni bir evlilik yapmadan dört ay on gün iddet beklemeleri gerektiğini, bu süre bitirilince kendileri hakkında yaptıkları meşru işlerde muhataplara herhangi bir günah ve sorumluluk olmadığını bildirmekte, iddet beklemekte olan kadınlarla evlenme hususundaki düşünceleri üstü kapalı biçimde anlatmakta veya onu gizlide tutmakta herhangi bir günah olmadığını, meşru sözler söylemek müstesna, onlara gizlice buluşma sözü vermemek ve bekleme süresi doluncaya kadar nikâh düğümünü pekiştirmemek gerektiğini hükme bağlamaktadır.

Ardından, nikâhtan sonra henüz onlarla birlikte olmadan veya onlar için belli bir mehir tayin etmeden kadınlar boşanırsa bunda muhataplara herhangi bir sorumluluk olmadığı, bu durumda onlara herkesin kendi ekonomik durumuna göre hediye cinsinden bir şeyler vermek gerektiği, bu durumun muhsinler için bir borç olduğu bildirilmektedir.

Daha sonra, kendilerine mehir tayin ederek evlenilen kadınlar onlarla birleşilmeden boşanırlarsa, tayin edilen mehrin yarısının onların hakkı olduğu, ancak kadınların vazgeçmesi veya nikâh bağı elinde bulunanın yani kocanın/velinin vazgeçmesi halinin müstesna olduğu beyan edilmekte, affetmenin yani mehirden vazgeçmenin takvâya daha uygun olduğu, çünkü iyilik ve ihsanı unutmamak gerektiği ifade edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 238-242. âyetlerinde namazlara ve orta yani ideal namaza devam etmek gerektiğini, Allah’a saygı ve bağlılık içinde namaz kılınmasını, eğer herhangi bir şeyden korkulursa namazları yürüyerek yahut binmiş olarak kılmak gerektiğini, güvene kavuşulunca Allah’ın öğrettiği şekilde O’nu anıp ibadet etmek gerektiğini hükme bağlamaktadır.

Ardından, dul eşler bırakıp vefat edecek kimselerin evlerinden çıkarılmadan bir yıla kadar bıraktıkları maldan dul kalan eşlerinin faydalanmaları hususunda sağlıklarında vasiyet etmeleri, eşi ölen kadınlar kendiliklerinden çıkıp giderlerse, kendileri hakkında yaptıkları meşru şeylerden muhataplara herhangi bir günah olmadığı beyan edilmekte, boşanmış kadınların, hakkaniyet ölçülerinde (kocalarından) menfaat sağlamanın hakları olduğu, bunun muttakiler üzerine bir borç olduğu ifade edilmektedir.

(243-251. ÂYETLER):

Yüce Allah, sûrenin 243-245. âyetlerinde binlerce oldukları halde, ölüm korkusundan dolayı yurtlarından çıkıp gidenlere Allah’ın “(manen) ölün!” dediğini, sonra da onları dirilttiğini, insanlara karşı lütufkâr olduğunu bildirmekte, savaşla ilgili olarak “Allah yolunda savaşın ve bilin ki Allah, her şeyi işitendir; bilendir” buyurduğunu, her kim Allah’a güzel bir borç verirse Allah’ın da ona pek çok katını vereceğini, sonuçta darlık verenin de bolluk verenin de Allah olduğunu beyan etmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 246-248. âyetlerinde Hz. Mûsâ’dan sonra İsrailoğullarından gelen bir grubun bir hükümdar talebinde bulunduklarını, onunla Allah yolunda savaşa katılacakları sözünü verdiklerini, tereddüt göstermeyeceklerini söylediklerini, ancak az bir kısmı hariç diğerlerinin yüz çevirdiğini beyan etmekte, peygamberleri onlara “Allah, Tâlût’u size hükümdar olarak gönderdi” deyince, onların “Biz, hükümdarlığa daha lâyık olduğumuz halde, kendisine servet ve zenginlik yönünden geniş imkânlar verilmemişken o bize nasıl hükümdar olur!?” diye çıkıştıklarını, o peygamberin de kendilerine şöyle dediğini ifade etmektedir: “Allah sizin üzerinize onu seçti, ilimde ve bedende ona üstünlük verdi. Allah mülkünü dilediğine verir.”

Ardından, peygamberlerinin onlara şöyle dediği bildirilmektedir: “Onun hükümdarlığının alâmeti, meleklerin taşıdığı, içinde Rabbinizden size bir ferahlık ve sükûnet, Mûsâ ve Hârûn hanedanlarının bıraktıklarından bir kalıntı bulunan Tâbût’un size gelmesidir. Eğer inanmış kimseler iseniz sizin için bunda muhakkak ki nice delil(ler) vardır.”

Yüce Allah, sûrenin 249-251. âyetlerinde Tâlût’un şöyle dediğini nakletmektedir: “Allah sizi bir ırmakla imtihan edecek. Kim ondan içerse benden değildir. Eliyle bir avuç alan müstesna, kim ondan tatmazsa bendendir.” İçlerinden azı hariç hepsinin ırmaktan içtiğini, Tâlût ve onunla birlikte iman edenlerin beraberce ırmağı geçince “Bugün bizim Câlût’a ve askerlerine karşı koyacak hiç gücümüz yoktur” dediklerini, buna karşılık Allah’ın huzuruna varacaklarına inananların ise “Nice az sayıda birlik Allah’ın izniyle çok sayıdaki birliği yenmiştir. Allah sabredenlerle beraberdir” dediğini beyan etmektedir.

Ardından, Câlût ve askerleriyle savaşa tutuştuklarında, Tâlût’un askerlerinin “Ey Rabbimiz! Üzerimize sabır yağdır. Ayaklarımızı sabit tut. Kâfir kavme karşı bize yardım et” diye dua ettiği, sonunda Allah’ın izniyle onları yendikleri, Hz. Dâvûd’un da Câlût’u öldürdüğü, Yüce Allah’ın Hz. Davud’a hükümdarlık ve hikmet verdiği, dilediği ilimlerden ona öğrettiği, eğer Allah’ın insanlardan bir kısmının kötülüğünü diğerleriyle savması olmasaydı elbette yeryüzünün altüst olacağı, ancak Allah’ın bütün insanlığa karşı lütuf sahibi olduğu haber verilmektedir.

(252-260. ÂYETLER):

Yüce Allah, sûrenin 252-254. âyetlerinde bütün bu anlatılanları Hz. Peygamber’e bir amaç ile tilavet ettiği âyetleri olduğunu, o peygamberlerin bir kısmını diğerlerine tafdîl ettiğini, onlardan bir kısmına konuştuğunu, bazılarını da derece derece yükselttiğini, nitekim Meryem oğlu İsa’ya da açık deliller verdiğini, onu Rûhu’l-Kudüs ile güçlendirdiğini, dileseydi o peygamberlerden sonra gelen milletlerin, kendilerine açık deliller geldikten sonra birbirleriyle savaşmayacaklarını, fakat onların ihtilafa düştüklerini, içlerinden kiminin iman edip kiminin de inkâr ettiğini beyan etmektedir.

Ardından, müminlere hitap edilerek şu evrensel beyana yer verilmektedir: “Ey iman edenler! Kendisinde artık alış-veriş, dostluk ve kayırma bulunmayan gün (kıyamet, mahşer günü) gelmeden önce, size verdiğimiz rızıktan infak edin! (Nimetlere) nankörlük edenler elbette zalimlerdir.”

Yüce Allah, sûrenin 255-257. âyetlerinde öncelikle kendi zatıyla ilgili bilgiler vermekte ve zâtının başka hiçbir şeyle mukayese edilmeyeceği mesajını şu ifadelerle dile getirmektedir: “Allah (ki) O’ndan başka ilah yoktur; el-hayy’dir (diridir); el-kayyûm’dur (hayatı elinde tutandır). Kendisini ne uyuklama tutar ne de uyku. Göklerde ve yerdekilerin hepsi sadece O’nundur. İzni olmadan O’nun katında kim şefaat edebilir ki!? Onların önlerindekini de arkalarındakini de bilir. (Hiç kimse) O’nun (bildirmeyi) dilediklerinin dışında ilminden hiçbir şeyi kuşatamaz (tastamam bilemez). O’nun kürsîsi gökleri ve yeri kuşatmıştır (kaplamıştır). Onları koruyup gözetmek kendisine zor gelmez. O, el-‘aliyy’dir (yücedir); el-‘azîm’dir (büyüktür).”

Ardından, bir başka hakikate dikkat çekilmekte ve dinde zorlamanın yapılamayacağı beyan edilerek “doğrulukla eğrilik birbirinden ayrılmıştır. O halde kim tâğutu reddedip Allah’a inanırsa, kopmayan sağlam kulpa yapışmış demektir. Allah işitendir; bilendir” buyrulmaktadır. Sonrasında Yüce Allah’ın inananların dostu olduğu, onları karanlıklardan aydınlığa çıkardığı, inkâr edenlere gelince, onların dostlarının ise tâğût olduğu, onları aydınlıktan alıp karanlıklara götürdüğü, böylelerinin cehennemlikler olduğu haber verilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 258-260. âyetlerinde kendisine mülk (hükümdarlık) verdiği için (şımararak) Rabbi hakkında İbrahim ile tartışmaya giren Nemrut’u gündeme getirmekte, Hz. İbrahim’in ona “Rabbim yaşatan ve öldürendir” deyince, buna karşılık Nemrut’un “Ben de yaşatır ve öldürürüm” cevabını verdiğini, Hz. İbrahim’in “Allah Güneş’i doğudan getirmektedir; haydi sen de onu batıdan getir” dediğini ve Nemrut’un şaşırıp kaldığını haber vermektedir.

Ardından, evlerinin duvarları çatıları üzerine çökmüş bir kasabaya uğrayan kişinin örneği verilmekte, “(Şehrin) ölümünden sonra Allah bunları nasıl diriltir acaba!” dediği, bunun üzerine Allah’ın onu yüz sene öldürdüğü, sonra tekrar dirilttiği, Allah’ın “Ne kadar kaldın?” diye sorunca “Bir gün yahut günün bir kısmı kadar” dediği nakledilmekte, sonrasında şu bilgilere yer verilmektedir: “Hayır, yüz sene kaldın. Yiyeceğine ve içeceğine bak, henüz bozulmamıştır. Eşeğine de bak! Seni insanlara bir ibret kılalım diye (böyle yaptık). Şimdi kemiklere bak, onları nasıl düzenliyor, sonra onlara nasıl et giydiriyoruz.”

Daha sonra, Hz. İbrâhim’in ölülerin diriltilmesiyle ilgili bir isteği ve kendisine verilen cevaplar şu şekilde dile getirilmektedir: “Hani, İbrahim ‘Ey Rabbim! Ölüyü nasıl dirilttiğini bana göster’ demişti. (Rabbi ona) ‘İnanmadın mı?’ diye sorunca (İbrahim) ‘Bilakis (elbette) inandım; fakat kalbimin mutmain olması için (görmek istedim)’ demişti. Bunun üzerine (Allah şöyle) buyurmuştur: Dört tane kuş al; onları kendine alıştır. Sonra her dağa onlardan bir parça koy. Sonra da onları çağır; koşarak (uçarak) sana gelirler.”

(261-266. ÂYETLER):

Yüce Allah, sûrenin 261-263. âyetlerinde Allah yolunda mallarını infak edenlerin örneğinin yedi başak bitiren bir tohum dânesi gibi olduğunu, her başakta yüz dâne (ürün) bulunduğunu, Allah’ın dilediğine/layık gördüğüne kat kat fazlasını vereceğini beyan etmekte, mallarını Allah yolunda infak edip arkasından başa kakmayan, (fakirlerin) gönlünü kırmayan kimselerin Rableri katında ödülleri olacağını, onlara herhangi bir korku da hüzün de erişmeyeceğini, buna karşılık güzel söz ve bağışlamanın, arkasından eziyet/incitme gelen sadakadan daha hayırlı olduğunu müjdelemektedir.

Yüce Allah, sûrenin 264-266. âyetlerinde Allah’a ve ahiret gününe inanmadığı halde malını gösteriş için harcayan kimse gibi, başa kakmak ve eziyet ederek sadakaları iptal etmemek gerektiğini, böylesinin durumunun, üzerinde biraz toprak bulunan kayaya benzediğini, sağanak bir yağmurun ona isabet edip de onu çıplak pürüzsüz hale getiriverdiğini, bunların kazandıklarından hiçbir şeyi elde edemeyeceklerini bildirmektedir.

Ardından, iyi insanların infakları şuna benzetilmektedir: “Allah’ın rızasını kazanmak yani ruhlarındaki cömertliği kuvvetlendirmek için mallarını hayra sarfedenlerin durumu, bir tepedeki bahçeye benzer ki üzerine bol yağmur yağmış da iki kat ürün vermiştir. Bol yağmur yağmasa bile bir çisinti (düşer de yine ürün verir). Allah, yaptıklarınızı görmektedir.”

Daha sonra, Yüce Allah’ın rızası dışındaki faaliyetlerin benzediği bir başka hususa şöyle yer verilmektedir: “Sizden biriniz arzu eder mi ki, hurma ve üzüm ağaçlarıyla dolu, arasından sular akan ve kendisi için orada her çeşit meyveden (bir miktar) bulunan bir bahçesi olsun da, bakıma muhtaç çoluk çocuğu varken kendisine ihtiyarlık gelip çatsın, ona (bahçeye) içinde ateş bulunan bir kasırga isabet ederek yakıp kül etsin! (Elbette bunu kimse arzu etmez.) Allah size âyetleri böyle açıklıyor ki iyice düşünesiniz.”

(267-274. ÂYETLER):

Yüce Allah, sûrenin 267-269. âyetlerinde müminlere hitap etmekte ve kazancın en iyisinden ve topraktan çıkan ürünlerin en kalitelilerinden verilmesi gerektiğini, infakta kişinin kendisine yapılmasını istemediğini başkalarına yapmaması gerektiğini hükme bağlamakta, bu arada şeytanın insanları fakirlikle korkuttuğunu, cimriliği telkin ettiğini, Allah’ın ise katından bir mağfiret ve bir lütuf vaadettiğini bildirmekte, şu çok önemli bildirme yer vermektedir: “Allah hikmeti dileyene/layık gördüğüne verir. Kime hikmet verilirse, ona pek çok hayır verilmiş demektir. Ancak ve ancak sağduyu sahipleri gerçeği hatırlarlar (öğüt alırlar).”

Sûrenin 270-274. âyetlerinde, yapılan her infakı ve adanan her adağı Allah’ın bildiği, zalimler için hiçbir yardımcı olmayacağı, eğer sadakaları yani zekât ve benzeri hayırları açıktan verirlerse bunun güzel olacağı, onları gizler de fakirlere öylece verirlerse bunun daha hayırlı olacağı, bu sayede Allah’ın da muhatapların günahlarının bir kısmını örteceği müjdelenmektedir.

Ardından, Hz. Peygamber’e hitap edilerek hem hidayet hem de infakla ilgili çok önemli bir uyarıya yer verilmektedir: “Onları doğru yola iletmek sana ait değildir. Lâkin Allah dileyeni/layık gördüğünü doğru yola iletir. Her ne infak ederseniz kendi iyiliğiniz içindir. Sadece ve sadece Allah rızası için infak edeceksiniz. Her neyi infak ederseniz (karşılığı) size tastamam verilecek ve sizler haksızlığa uğratılmayacaksınız.”

Daha sonra, yapılacak hayırların kendilerini Allah yoluna adamış, bu sebeple yeryüzünde kazanç için dolaşamayan fakirler için olması gerektiği, bilmeyenlerin bunları iffetlerinden dolayı zengin zannedeceği, oysa simalarından tanınabilecekleri, onların yüzsüzlük ederek kimseden bir şeyler istemeyecekleri beyan edilmekte ve mahşerde ödüle ulaşabilmek için gerekli bir noktaya şu şekilde değinilmektedir: “Mallarını (Allah yolunda) gece-gündüz, gizli-âşikâr infak edenler var ya onların Rableri katında mükâfatları vardır. Onlara herhangi bir korku yoktur; onlar üzüntü de çekmeyeceklerdir.”

(275-281. ÂYETLER):

Yüce Allah, sûrenin 275-277. âyetlerinde faiz yiyenlerin, şeytan çarpmış kimselerin (cinnet nöbetinden) kalktığı gibi kalktığını, bu durumun “Alış-veriş tamamen faiz gibidir” demeleri yüzünden olduğunu, hâlbuki Allah’ın alım-satımı helâl, faizi haram kıldığını, kime Rabbinden bir öğüt gelir de faizden vazgeçerse, geçmişte olanın affedileceğini, kim de tekrar faize dönerse, işte onların cehennemlik olacağını ve orada ebedi kalıcı olduklarını haber vermekte, Allah’ın faizi yani getirisini sileceğini, sadakaları ise arttıracağını, buna karşılık küfre dalanları, günahta ısrar edenleri sevmediğini beyan etmektedir.

Ardından, kurtuluşla ilgili olarak şu evrensel hakikat dile getirilmektedir: “İman edip sâlih ameller işleyen, (bu bağlamda) namaz kılan ve zekât verenler var ya, onların Rableri katında mükâfatları vardır. Onlara herhangi bir korku yoktur; onlar üzüntü de çekmeyeceklerdir.”

Yüce Allah, sûrenin 278-281. âyetlerinde müminlere hitap etmekte, Allah’a karşı muttaki (duyarlı) olmalarını, eğer gerçekten inanıyorlarsa faizden geri kalan kısmı terketmelerini, şâyet faiz hakkında söylenenleri yapmazlarsa Allah ve Rasûlü tarafından faizcilere karşı açılan savaştan haberlerinin bulunmasını, eğer tevbe ederler, faizden vazgeçerlerse malın aslının yani anaparanın kendilerinin olacağını, böylece ne haksızlık etmiş ne de haksızlığa uğramış olacaklarını haber vermektedir.

Ardından, eğer borçlu kişi darlık içinde ise, eli genişleyinceye kadar ona zaman tanımak gerektiği, yapacakları fedakarlığın anlamını bilirlerse tasadduk etmenin kendileri için çok daha hayırlı olacağı beyan edilerek mahşere dair şu uyarı hatırlatılmaktadır: “Kendisinde Allah’a döndürüleceğiniz, sonra da herkese hak ettiğinin eksiksiz verileceği ve kimsenin haksızlığa uğratılmayacağı bir güne karşı duyarlı olun.”

(282-286. ÂYETLER):

Yüce Allah, sûrenin 282-284. âyetlerinde belirlenmiş bir süre için borçlanıldığı vakit onu yazmak gerektiğini, bir kâtibin onu yazmasını, hiçbir kâtibin Allah’ın kendisine öğrettiği gibi yazmaktan geri durmamasını, üzerinde hak olan kimsenin yani borçlunun da yazdırmasını, Rabbine karşı muttaki olmalarını ve borcundan hiçbir şey eksiltmemesini, şâyet borçlu sefih veya aklı zayıf ya da yazdırmaya gücü yetmiyorsa, velisinin adaletle yazdırmasını hükme bağlamaktadır.

Ardından, erkeklerden iki de şahit bulundurmak, eğer iki erkek bulunamazsa rıza göstericek şahitlerden bir erkek ile -biri yanılırsa diğerinin ona hatırlatması için- iki kadın olması, çağrıldıkları vakit şahitlerin şahitlikten kaçınmamaları, küçük veya büyük, süresine kadar hiçbir şeyi yazmaktan üşenmemeleri gerektiği, böyle yapmanın Allah nezdinde daha adaletli, şehadet için daha sağlam, şüpheye düşülmemesi için daha uygun olduğu, ancak yapıp bitirilen peşin bir ticaret olursa, yazmaya gerek olmadığı belirtilmektedir. Daha sonra karşılıklı olarak alış-veriş yapıldığında şahit tutulması, yazanın da şahitlik yapanın da zarara uğratılmaması, eğer bunu yaparlarsa bunun yoldan çıkmak manasına geldiğine dikkat çekilmektedir.

Yolculukta olur da yazacak kimse bulunamazsa borca karşılık alınmış bir rehinin yeterli olacağı, birbirlerine güvenirlerse kendisine güvenilen kişinin emaneti (sahibine) vermesi ve bu hususta Rabbi olan Allah’a karşı muttaki (duyarlı) davranılması, şahitliği yani bildiklerini gizlememeleri gerektiği, kim onu gizlerse, kalbinin günahkâr olacağı haber verilmekte ve şu çok önemli huşusa dikkat çekilmektedir: “Göklerde ve yerde ne varsa hepsi sadece Allah’ındır. İçinizdekileri açığa vursanız da gizleseniz de Allah ondan dolayı sizi hesaba çekecektir. (Allah bağışlanmayı) dileyenleri bağışlar; (azabı tercih edip) dileyenlere de azap eder. Allah her şeye kâdirdir.”

Yüce Allah, sûrenin 285-286. âyetlerinde Hz. Peygamber’in ve müminlerin imanlarına dair bilgi vermekte, hepsinin her inanç prensibine inandıklarını ifade etmekte, peygamberler arasında ayırım yapmadıklarını, gerçekleri işittiklerini, itaat ettiklerini ve Rablerinden bağışlanma dileğinde bulunduklarını, nihayet varılacak makamın O’nun huzuru olduğunu bildiklerini beyan etmektedir.

Ardından, Yüce Allah’ın hiçbir cana kaldırmayacağı yükü yüklemeyeceği, herkesin lehinde veya aleyhinde olacak şekilde kazancının kendisine ait olduğu beyan edilerek onların şu dualarına yer verilmektedir: “Ey Rabbimiz! Unutursak veya hataya düşersek bizi sorumlu tutma. Ey Rabbimiz! Bizden öncekilere yüklediğin gibi bize de ağır bir yük yükleme! Ey Rabbimiz! Bize kendisine gücümüzün yetmediği şeyler yükleme! Bizi affet! Bizi bağışla! Bize acı! Sen bizim mevlâmızsın. Kâfirler topluluğuna karşı bize yardım et!”

Rabbimizden niyazımız, bizi kitabını doğru anlamada ve doğru yaşamada başarılı kılması, emrilerine ve yasaklarına karşı azami dikkati göstermede bizlere yardımcı olması, affına, bağışlamasına, rahmetine ve kafirlere karşı yardımına bizleri de kabul buyurmasıdır.