Mâide Suresi

Medine’de hicrî 7 veya 10. yılda indirilmiş olması muhtemel olan, 120 âyetten oluşan, adını 112 ve 114. âyetlerde geçen ve “(gök) sofrası” anlamına gelen مَآئِدَة mâideh kelimesinden alan Mâide sûresi, inişe göre 108, resmî sıralamada ise 5. sûredir.

Mâide sûresi, resmi sıralamada öncesinde bulunan Nisâ’ sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre “kitap ehliyle ilgili geniş bilgilerin verilmesi” (Nisâ’ 44-70, 153-156; Mâide 12-13, 18-26, 41-45, 51-66, 68-71, 77-86), “sözlerini bozan kitap ehline dair yaptırımların ortaya konulması” (Nisâ’ 154-156; Mâide 13), “kitap ehlinin dinde aşırıya gitmemesi gerektiği” (Nisâ’ 171; Mâide 77), “yahudi ve hrıstiyanların dost edinilmemesi zorunluluğu” (Nisâ’ 144; Mâide 51, 57), “hrıstiyanlar ve Hz. İsa ile ilgili malumatın zikredilmesi” (Nisâ’ 157-162, 171-172; Mâide 14-17, 46-50, 72-76, 110-118), “mutlak manada adaletin tesisi noktasında Allah için şahitlik edilmesi” (Nisâ’ 135; Mâide 8), “abdest ve teyemmümle ilgili bilgilerin verilmesi” (Nisâ’ 43; Mâide 6), “Yüce Allah’a ve Rasûlü’ne itaatin gerekliliği” (Nisâ’ 80; Mâide 92), “bütün mahlûkatın hükümranlığının Yüce Allah’a ait oluşu” (Nisâ’ 126, 131-132, 170; Mâide 120) vs. konular iki sûre arasındaki ortak mesajlar olarak belirlenebilir.

Mâide sûresinin ilk âyetlerinde, akitlerin gereğinin yerine getirilmesi, Yüce Allah’ın sembollerine saygı gösterilmesi, haram etler, kitap ehlinin kestiği hayvanların yenebilmesi, abdest ve teyemmümle ilgili bilgiler, şahitliğin yerine getirilmesi gerektiği, müminlere ödül, inkârcılara ise azap vaadi zikredilmektedir.

12. âyetten itibaren, İsrailoğullarıyla ilgili bilgilerle hrıstiyanların Hz. İsa’ya ilahlık yakıştırma içerikli bakışı ele alınmakta, yahudi ve hrıstiyanların kendilerini ayrıcalıklı görmeleri eleştirilmekte, İsrailoğullarının Hz. Mûsâ’yı bunaltmalarından söz edilmekte, iki âdemoğlunun kurban sunma kıssasına yer verilmekte, insan öldürmenin feci bir suç olduğu bildirilmektedir.

35. âyetten itibaren, takvâ vurgusu, mahşerde fidyenin geçerli olmaması, hırsızlara dünyada verilmesi gereken ceza hatırlatılmakta, tevbe ederlerse affedilecekleri bildirilmekte, Hz. Peygamber’in kitap ehlinin saptırma girişimlerine karşı dikkatli davranması gerektiği dile getirilmekte, Tevrât’taki bazı hükümlerin nelerden oluştuğuna değinilmekte, Hz. İsa’nın görev ve sorumluluklarına işaret edilmekte, sonrasında yahudi ve hrıstiyanların dost edinilmemesi gerektiğine dikkat çekilmekte, onların nasıl ikiyüzlü davrandıkları, ne türden korkunç hatalara sahip oldukları ifade edilmekte, teslisin küfür olduğu bildirilmekte, Hz. İsa ile Hz. Meryem’in insan oluşlarına dair özel açıklamalara yer verilmekte, kitap ehlinin kötüleri olduğu gibi iyilerinin de bulunduğuna dair bilgiler zikredilmektedir.

87. âyetten itibaren, temiz ve helal gıdaların yenmesi, yeminlerin keffareti, içki, kumar, dikili taşlar ve fal oklarının şeytanın işleri olduğu, av yapılmasıyla ilgili çeşitli hükümler, Kâbe’nin fonksiyonu, müminlerin soru sorma ahlakı, Yüce Allah’a rağmen haram konulmaması gerektiği, sorumlulukların şahsiliği, şahitliğin önemi ele alınmakta, mahşerde herkesin sorgulanacağı bildirilmektedir.

110. âyetten itibaren, Hz. İsa’nın durumu ile havarilerin iman itirafları, gökten sofra isteklerine yönelik ilahi nimetlendirme cevabı zikredilmekte, mahşerde Hz. İsa’nın sorgunlamasındaki sözlerine yer verilmekte ve mutlak hükümran olan Yüce Allah’ın kudretine dair verilen bilgi ile sûre sona erdirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 109-120. âyetlerinde mahşerde peygamberleri toplayıp sorgulayacağını, bu çerçevede Hz. İsa’ya da bazı hatırlatmaların yapılacağını, havârilerin sözlerini, bazı yersiz isteklerini, Allah’ın kudretinin erişilmezliğini, İsa (as)’ın mahşerde kavminin sapkınlığını ortaya koymak üzere sorgulanacağını, nihayet bütün kararların Allah’a aidiyetini dile getirmektedir.

a) Mahşerde Toplanma Ve Hz. İsa’nın Durumu

Yüce Allah, sûrenin 109-110. âyetlerinde peygamberleri mahşerde toplayıp “Size ne cevap verildi” dediği gün onların “Bizim hiçbir bilgimiz yok; muhakkak ki gizlilikleri hakkıyle bilen ancak sensin sen” demiş olacaklarını ifade etmekte, bu çerçevede Hz. İsa’ya yönelik bazı nimetlerini hatırlatacağını haber vermektedir. Bu bağlamda onu Rûhu’l-Kudüs’le destelediğini, beşikte ve erişkinlikte insanlara konuştuğunu, vahiy bilgileriyle kendisini desteklediğini, çamurdan kuş heykeline üfleyerek Allah’ın izniyle onun kuş olduğunu, alaca hastalığını ve körlüğü iyileştirdiğini, ölüleri dirilttiğini hatırlatmakta, İsrailoğullarının ona zarar vermesini de engellediğini, onların vahye “apaçık büyü” dediklerini hatırlatmaktadır.

ı. Bütün Peygamberlerin Sorgulanması

يَوْمَ يَجْمَعُ اللّٰهُ الرُّسُلَ فَيَقُولُ مَاذَآ اُجِبْتُمْ قَالُوا لَا عِلْمَ لَنَا اِنَّكَ اَنْتَ عَلَّامُ الْغُيُوبِ “Allah’ın elçileri toplayıp da ‘Size ne cevap verildi?’ dediği gün ‘Bizim hiçbir bilgimiz yok; şüphesiz ki gizlilikleri bilen ancak sensin sen’ demiş (olacaklar)dır.”

Âyetteki يَوْمَ yevme kelimesi “o gün, mahşer günü”; يَجْمَعُ yecme‘u fiili “toplayacaktır, topayacağı gün”; اللّٰهُ allahu kelimesi “Allah(ın)”; الرُّسُلَ er-rusüle kelimesi “elçileri”; فَيَقُولُ fe yekûlü fiili “ve (onlara şöyle) diyecek, soracak”; مَاذَآ اُجِبْتُمْ mâ zâ ücibtüm ifadesi “size ne cevap verildi”; قَالُوا kâlû fiili “(şöyle) demiş olacaklar”; لَا عِلْمَ lâ ‘ılme ifadesi “hiçbir bilgi yok”; لَنَا lenâ ifadesi “bizim için, bizim”; اِنَّكَ اَنْتَ inneke ente ifadesi “muhakkak ki sadece ve sadece sensin sen”; عَلَّامُ الْغُيُوبِ ‘allâmu’l-ğuyûbi tamlaması ise “gaybları, bilinemeyenleri çok iyi bilen” demektir.

Burada mahşerdeki sorgulanmada peygamberlere sorulacak soruya onların vereceği cevap gündeme getirilmektedir.

Mahşerde bütün insanların toplanmasıyla ilgili olarak Kehf 18/99’da şöyle buyrulmaktadır: “Sûr’a da üfürülmüş, böylece onları bütünüyle bir araya getirmiş (olacağız).” Âyetin verdiği mesaja göre mahşer günü Sûr denilen boruya üflenecek ve bütün insanlar bir araya getirilip toplanacaktır.

Kehf 18/47’de de ele alacağımız üzere, Yüce Allah bütün insanları âhirette toplayacağını, hiç kimseyi bundan istisna kılmayacağını beyan etmektedir. Mahşerde yaşanacak yedi aşamanın ilki “diriltilme”, ikincisi ise “toplanma”dır. İşte bu âyette dikkat çekilen husus budur. İnsanlar dünyada yaptıklarının hesabını vermek üzere mahşerdeki yargılama için diriltilecek ve Yüce Allah’ın huzuruna teker teker çıkartılacaklardır. Haşr ve cem‘ yani toplanma ilgili olarak Kur’ân’da oldukça fazla âyetin bulunduğunu beyan etmekle yetinelim.(1) Bu konuda müstakil olarak “Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Yedi Aşamada Âhiret” adıyla bir eser kaleme aldığımız için burada detaya girmek istemiyoruz.(2)

1. يَوْمَ يَجْمَعُ اللّٰهُ الرُّسُلَ فَيَقُولُ مَاذَآ اُجِبْتُمْ “Allah’ın elçileri toplayıp da ‘Size ne cevap verildi?’ dediği gün.” Yüce Allah bu sûrede İsrailoğullarıyla ilgili çeşitli bilgiler verirken onlara gönderilen pek çok peygamberden söz etmekte, onların kendilerini öldürmek dâhil, elçilere karşı takındıkları olumsuz tavrı ele almakta, pek çok âyette ise hrıstiyanların Hz. İsa ile ilgili son derece tehlikeli kanaatlerini dile getirmektedir. İşte bu ve benzer içerikleri de kapsayacak şekilde Yüce Allah ümmetlerin inkârcılarının mahşerde sorgulanırken rezil edileceklerini, bunun öncesinde her peygamberin sorgulanma esnasında ümmetlerinin onlara yönelik iftiralarının deşifre edileceğini bildirmektedir. Teker teker peygamber örneklerinden söz edilmesine karşılık, burada bütün peygamberlerin sorgulanacağı ve ümmetleri hakkındaki kanaatleri dile getirilmiş olacaktır.

Peygamberlerin mahşerde toplanacağıyla ilgili olarak İsrâ’ 17/71’de şöyle buyrulmaktadır: “Her insan topluluğunu imamıyla çağıracağımız o günde kimlerin amel defteri sağından verilirse, onlar en küçük bir haksızlığa uğramamış olarak amel defter(ler)ini kıraat edeceklerdir (anlayarak okuyacaklardır).” Benzer bir hakikata işaret etmekte olan Nisâ’ 4/41’de şu bilgiler zikredilmektedir: “Her ümmetten bir şahit getirdiğimiz ve seni de onlara şahit olarak gösterdiğimiz zaman (halleri) nice olacak!” Bu iki âyette geçen “imam” ve “şâhid” kelimelerinden maksat elbette ve öncelikle o ümmetlerin “peygamberleri”dir.

Bu çerçevede Nahl 16/84 ve 89’da da konu ele alınmaktadır. Önceki ümmetlere kendi peygamberleri şahit kılınacağı gibi bu ümmetin şahidi de Hz. Muhammed olacaktır. Konuyla ilgili olarak Bakara 2/143’te de şu ifadeler yer almaktadır: “İşte böylece sizin insanlığa şahitler olmanız, Rasûl’ün de size şahit olması için sizi orta/dengeli bir millet kıldık.” Burada da Hz. Peygamber’in son ümmete dünyada şahit yani örnek kılındığı, mahşerde ise inkârcılara aleyhte şahitlik edeceği beyan edilmek istenmektedir.

Nahl 16/89’da şöyle buyrulmaktadır: “O gün kendilerinden (aleyhlerine olmak üzere) her ümmete bir şahit göndereceğiz (getireceğiz). Seni de bunların üzerine şahit olarak getirmiş olacağız. Bu Kitab’ı sana, her şey için bir açıklama, müslümanlar için de bir hidâyet, rahmet kaynağı ve müjde olarak indirdik.” Yüce Allah mahşerde her ümmete kendi içlerinden ve aleyhlerinde olmak üzere bir şahit göndereceğini beyan etmekte, bu arada Hz. Peygamber’i de bu insanlara, yani öncelikle ilk muhataplar olan Mekkeli müşriklere, sonrasında ise bu son ümmet içinde tebliğ ettiği mesajlara itibar etmeyenlere aleyhte şahit olarak getireceğini haber vermektedir. Esasında İsrâ’ 17/71’de sözü edilen “ümmetlerin imamlarıyla çağrılması”nda da verilmek istenen mesaj aynıdır.

a) Âyette zikredilen يَوْمَ يَجْمَعُ اللّٰهُ الرُّسُلَ “Allah rasülleri/elçileri bir araya getireceği gün” beyanı gereği, bu bir araya getirilmenin aslında bir sorgulama amacına yönelik olduğu anlaşılmaktadır. Nitekim A‘râf 7/6-7’de bütün peygamberlerin de gönderildikleri kavimlerin de sorgulanacağı açıkça ifade edilmekte ve şöyle buyrulmaktadır: “Elbette kendilerine peygamber gönderilenleri de, peygamberleri de sorgulayacağız. Onlara (bütün olup bitenleri) tam bir bilgi ile mutlaka anlatacağız. Zaten biz, onlardan habersiz değildik.”

Ahzâb 33/7-8’de şöyle bir ifade yer almaktadır: “Hani biz peygamberlerden söz almıştık; senden, Nûh’tan, İbrahim’den, Mûsâ’dan ve Meryem oğlu İsâ’dan da. (Evet) biz onlardan pek sağlam bir söz aldık. (Allah) bu sözü, doğruları doğruluklarıyla sorumlu kılmak için aldı. Kâfirler için de çok acıklı bir azap hazırladı.”

Konuyla ilgili en çarpıcı örneklerden birisi de daha sonra yorumlayacağımız Mâide 5/116. âyettir: “Allah, ‘Ey Meryem oğlu İsa! İnsanlara, beni ve anamı, Allah’ın peşi sıra iki tanrı bilin, diye sen mi dedin?’ buyurduğu zaman o, ‘Hâşâ! Seni tenzih ederim; hakkım olmayan şeyi söylemek bana yakışmaz. Hem ben söyleseydim sen onu şüphesiz bilirdin. Sen benim içimdekini bilirsin, hâlbuki ben senin zâtında olanı bilmem. Gizlilikleri eksiksiz bilen yalnızca sensin’ demişti.”(3)

Konunun Hz. Peygamber ve ümmetiyle ilgili boyutu ise şu âyette geçmektedir: “Doğrusu o (Kur’an), senin için ve kavmin için bir şereftir. İleride ondan sorumlu tutulacaksınız.”(4) Âyetin sonundaki “sorgulanacaksınız” fiili, hem Hz. Peygamber’i hem de kavmini içermektedir.

Kur’ân’da peygamberlerin sorgulanmasının yanında, ayrıca meleklerin de sorgulanacağına dair ifadeler yer almaktadır. Bir örnek olarak şu âyeti zikredebiliriz:

Sebe’ 34/40-41’de şöyle buyrulmaktadır: “O gün (Allah), onların hepsini toplayacak; sonra meleklere ‘Size tapanlar bunlar mıydı?’ diyecek. (Melekler de), ‘Sen yücesin, bizim dostumuz onlar değil, sensin. Aksine onlar cinlere tapıyorlardı. Çoğu onlara inanmıştı’ diyecekler.” Benzer bir beyan Furkân 25/17-18’de de geçmektedir.

Peygamberlerin de sorgulanacağı konusunda Hz. Peygamber’den bize gelen rivayetler de vardır. Hz. Nûh’la ilgili rivâyet bu örneklerden biridir. Ebû Sa‘îd el-Hudrî, Nebî (as)’ın şöyle buyurduğunu bildirmiştir:

“Kıyâmet günü Nûh getirilecek ve ona, ‘Tebliğ görevini yerine getirdin mi?’ denilecek. ‘Evet, yâ Rabbî’ cevabını verince, bu kez ümmetine, ‘Size tebliğ etti mi?’ diye sorulunca onlar, ‘Bize herhangi bir uyarıcı gelmedi’ cevabını vereceklerdir. Bu defa Yüce Allah Hz. Nûh’a, ‘Senin şahitlerin kimler?’ diye sorunca o da, ‘Muhammed ve ümmeti’ diyecektir. İşte bu ifadelerden sonra Hz. Peygamber, ümmetine yönelerek, ‘Sizler getirileceksiniz ve şahitlik edeceksiniz’ demiş ve “İşte böylece sizi orta (mu‘tedil) bir ümmet yaptık…”(5) âyetini okumuştur.(6)

Bu rivâyette sözü edilen şahitliğin fiilen ve aynı zamanda yaşayanların şahitliği şeklinde değil de, bilgi sahibi olmak anlamında gerçekleşeceği anlaşılmaktadır. Bir anlamda onlara sanki şöyle denmiş olacaktır: “Siz, beraberinizdeki peygamberi duymak ve getirdiği gerçeği görmek istemediniz; ancak onun haberi kıyâmete kadar herkese ulaşmıştır.”

Şu husus çok kesindir ki, hem peygamberlerin hem de meleklerin sorgulanması, elbette onların cezalandırılması anlamında değil, sistemin sorgulama işlemiyle gerçekleştirileceği hakikatini vurgulamak içindir. Zira peygamberlerin ilâhî huzurda korkudan uzak olacakları âyet ile sabittir: “Benim huzurumda peygamberler korkmaz.”(7)

Melekler iradelerini kötülükten yana kullanamayacakları, yani günahları veya hataları olamayacağı için de herhangi bir şekilde cezalandırılmaları söz konusu değildir. Ancak cezalandırılmayacak olmak, sorgulanmamak demek değildir. Yüce Allah, bu şekilde aslında insanlara sorgulanacakları gerçeğini hatırlarından hiç çıkarmamalarını öğütlemektedir.

Ayrıca bu sorgulamanın nedeni şu şekilde de ifade edilebilir: “Sorgulama konumunda olan kudret sadece Yüce Allah’tır; O’nun dışındaki tüm varlıklar mahlûktur ve sorgulanmaya tabi tutulacaklardır.”(8)

b) فَيَقُولُ مَاذَآ اُجِبْتُمْ “(Allah) ‘Size ne cevap verildi’ diyecektir.” Yüce Allah mahşerde peygamberleri toplayacağını haber verdikten sonra, toplamasının amacını beyan etmekte ve kendilerine dünyada ne cevap verildiğini onlara soracağını bildirmektedir.

Bu sorunun sorulmasının amacı, elbette bilinmeyen bir şeyin bilinmesini sağlamak olamaz; çünkü Yüce Allah’ın bir şeyi sonradan öğrenmesi veya bilmesi diye bir şey kesinlikle söz konusu değildir. Öyleyse bu cümlede zikredilen ve mahşerde gündeme gelecek olan sorunun sorulma nedeni, peygamberlerin azgın ve inkârcı kavimlerinin azarlanması, rezil edilmeleridir. Nitekim Tekvîr 81/8-9’da ifade edildiği üzere, “diri diri gömülen kız çocuğa hangi günahı sebebiyle öldürüldüğünün sorulması”nın nedeni de onu öldürenlerin kınanması, azarlanması ve ayıplanmasıdır.

2. قَالُوا لَا عِلْمَ لَنَا اِنَّكَ اَنْتَ عَلَّامُ الْغُيُوبِ “(Onlar) ‘Bizim hiçbir bilgimiz yok; şüphesiz ki gizlilikleri bilen ancak sensin sen’ demiş (olacaklar)dır” Yüce Allah mahşerde peygamberleri toplayıp kendilerine dünyada ne cevap verildiğini sorduğunda peygamberlerin vereceği tek cevap burada hatırlatılmaktadır.

a)قَالُوا لَا عِلْمَ لَنَا “(Onlar) ‘Bizim hiçbir bilgimiz yok.” Yüce Allah mahşerde “size ne cevap verildi” sorusuna peygamberlerin “bizim hiçbir bilgimiz yok” şeklinde cevap vereceğini haber vermektedir. Burada geçen قَالُوا kâlû fiili her ne kadar geçmiş zaman kalıbında olsa da, bağlam gereği bunun gelecek zaman manasında olduğu açıktır; zaten önceki cümlede geçen يَجْمَعُ yecme‘u ve فَيَقُولُ fe yekûlü fiilleri de geniş zaman kalıbındadır.

ı. Konuyla ilgili olarak bazı hatırlatmalar yapmak gerekmektedir. Buna göre peygamberlerin “bizim bilgimiz yok” sözü elbette vefat ettikten sonraki dönemlere aittir. Onlar dünya hayatlarında sağken karşılarındaki insanların ne tür tepkiler verdiğini, kendileriyle nasıl bir iletişimde bulunduklarını elbette biliyorlardı. Bu nedenle “bilgimiz yok” sözleri vefatlarından sonrasına aittir. Eğer bu cevapları hayattayken yaşanılanlarla ilgili ise o zaman maksat, karşıdakilerin içlerinden neler geçirdiklerini bilmemeleri olarak anlaşılmalıdır.

Esasında durum açıktır: Peygamberler mahşerde ümmetlerinin durumu hakkında sorgulanacaklar ve onlar da vefatları sonrasında bu konuda bilgileri olmadığını beyan edeceklerdir. Nitekim daha sonra yorumlayacağımız Mâide 5/117’de de belirtildiği üzere Hz. İsa bunu şu şekilde dile getirecektir: “İçlerinde bulunduğum müddetçe onlar üzerine kontrolcü idim. Beni vefat ettirince artık onlar üzerine gözetleyici yalnız sen oldun. Sen her şeyi hakkıyle görensin.”

ıı. Bu cümleyi izahında İbn Abbâs’ın şöyle dediği rivayet edilmektedir: “Peygamberler Yüce Allah’ın sorusuna cevap olarak şöyle demiş olacaklardır: ‘Bizim hiçbir bilgimiz yoktur. Zira onların gizlediklerini de açıkça yaptıklarını da sen bilirsin. Biz ise, ancak onların açığa vurduklarını biliriz. Bu nedenle senin onlar hakkındaki ilmin, bizim onlar hakkındaki ilmimizden daha geçerli ve tamdır.’ Böylece, peygamberler kendilerinin hiçbir şey bilmediklerini söylemiş olacaklardır. Çünkü Yüce Allah’ın ilmine göre, onların ilimleri sanki ilim değil gibidir.”

Bu konudaki bir başka yorum şu şekildedir: “Onlar şöyle demek istemişlerdir: ‘Bizim hiçbir bilgimiz yoktur. Bizim bildiğimiz, ancak onların bize, biz hayatta iken vermiş oldukları cevaplardır. Biz, vefat ettikten sonra, onların ne yaptıklarını bilemiyoruz. Ceza ve mükâfaat, insanın son anına göredir. Onların son anları ise bizce malum değildir.’ İşte bundan dolayı peygamberler, ‘Bizim hiçbir bilgimiz yok. Şüphesiz gaybları hakkıyla bilen sensin’ demişlerdir. Âyetteki bu son ifade de bu iki cevabın doğru olduğuna şehâdet etmektedir.”

Bu yaklaşımlardan oldukça farklı başka bir yorum ise şu şekildedir: “Peygamberler, Yüce Allah’ın cahil olmayan bir âlim, sefîh olmayan bir hakîm, zâlim olmayan bir âdil olduğunu bildikleri için, kendi sözlerinin hiçbir hayrı temin etmeyeceğini ve hiçbir şerri savuşturmayacağını anlamışlardı. Bundan dolayı susmanın ve işi ölmeyen, hep hayy ve kayyûm olanın adaletine havale etmenin edebe uygun olduğunu görmüşlerdir.”(9)

Burada zikredilen mesaj apaçık bir şekilde ortada iken, Kur’ân’ın bu âyetine açıkça aykırı olacak şekilde peygamberlerin öldükten sonra ümmetlerinin durumunu bildiğini veya onlara durumların her gün veya her akşam bildirildiğine dair sözler hak ve hakikat adına tamamen bir uydurmadır; peygamberlere de vahye de iftiradır.

b) اِنَّكَ اَنْتَ عَلَّامُ الْغُيُوبِ “(Onlar) ‘Muhakkak ki gizlilikleri hakkıyla bilen ancak sensin sen’ demiş (olacaklar)dır.” Bir kez de Mâide 5/116’da geçen bu ifadede Yüce Allah mahşerde topladığında peygamberlere soracağı soruya peygamberlerin vereceği cevabın ikinci cümlesini hatırlatmakta ve gaybları, gizlilikleri, gizemleri, hâsılı bilgiye konu her bir şeyi sadece ve sadece Yüce Allah’ın bildiğini dile getireceklerini haber vermektedir.

Âyette yer alan اِنَّكَ اَنْتَ inneke ente kullanımı bir “fasl zamiri” kullanım tekniğidir ve bu ifade cümleye hasr/kasr denen “vurgulu ifade” özelliği katmaktadır. Bu arada âyette yer alan عَلَّام ‘allâm kelimesi ise mübâlağa yani “abartı” kalıbında bir kelimedir ve Kur’ân’da dört kez(10) kullanılmaktadır. Bu kelime “en iyi bilen”, “her şeyi bilen” gibi kapsayıcı bir mana içermekte ve sadece Yüce Allah’ın gaybı yani insan idrakini aşan şeyleri bildiğini ortaya koymaktadır. Bu arada Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez bilgi sahibi olduğu konusunu daha önce yorumladığımız Mâide 5/97’de ele aldığımız için burada aynı konuyu tekrarlamayacağız.

ıı. Hz. İsa’ya Yönelik Bazı Hatırlatmalar

اِذْ قَالَ اللّٰهُ يَا ع۪يسَى ابْنَ مَرْيَمَ اذْكُرْ نِعْمَت۪ي عَلَيْكَ وَعَلٰى وَالِدَتِكَ اِذْ اَيَّدْتُكَ بِرُوحِ الْقُدُسِ تُكَلِّمُ النَّاسَ فِي الْمَهْدِ وَكَهْلًا وَاِذْ عَلَّمْتُكَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَالتَّوْرٰيةَ وَالْاِنْج۪يلَ وَاِذْ تَخْلُقُ مِنَ الطّ۪ينِ كَهَيْـَٔةِ الطَّيْرِ بِاِذْن۪ي فَتَنْفُخُ ف۪يهَا فَتَكُونُ طَيْرًا بِاِذْن۪ي وَتُبْرِئُ الْاَكْمَهَ وَالْاَبْرَصَ بِاِذْن۪ي وَاِذْ تُخْرِجُ الْمَوْتٰى بِاِذْن۪ي وَاِذْ كَفَفْتُ بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ عَنْكَ اِذْ جِئْتَهُمْ بِالْبَيِّنَاتِ فَقَالَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا مِنْهُمْ اِنْ هٰذَآ اِلَّا سِحْرٌ مُب۪ينٌ “Allah o zaman şöyle diyecektir: ‘Ey Meryem oğlu İsa! Sana ve annene (verdiğim) nimet(ler)imi hatırla! Hani seni Kutsal Ruh (Cebrail) ile desteklemiştim; sen beşikteyken de yetişkin çağında da insanlarla konuşuyordun. Sana Kitabı (okuyup yazmayı), hikmeti (doğru hüküm verme yeteneğini), Tevrat’ı ve İncil’i öğretmiştim. Benim iznimle çamurdan bir kuşun benzeri gibi (sûret) yapıyordun da ona üflüyordun; o da benim iznimle hemen bir kuş oluyordu. Benim iznimle körü ve alacalıyı iyileştiriyordun. Benim iznimle ölüleri (hayata) çıkarıyordun. Hani İsrailoğulları’nı (seni öldürmekten) engellemiştim. Kendilerine apaçık deliller getirdiğin zaman içlerinden kâfir olanlar “Bu, apaçık bir büyüden başka bir şey değildir!’ demişlerdi.”

Âyetteki اِذْ قَالَ iz kâle ifadesi “hani (şöyle) demişti”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; يَا ع۪يسَى ابْنَ مَرْيَمَ yâ ‘îse’bne meryeme hitabı “ey Meryem oğlu İsa”; اذْكُرْ üzkur emri “hatırla”; نِعْمَت۪ي nı‘metî tamlaması “benim nimetimi”; عَلَيْكَ ‘aleyke ifadesi “sana, senin üzerine (olan)”; وَعَلٰى وَالِدَتِكَ ve ‘alâ vâlidetike ifadesi “ve senin annene olan”; اِذْ اَيَّدْتُكَ iz eyyedtüke ifadesi “hani, seni desteklemiştim”; بِرُوحِ الْقُدُسِ bi rûhı’l-kudüsi ifadesi “Rûhu’l-Kudüs ile, Kutsal Ruh ile, Cebrâîl ile”; تُكَلِّمُ tükellimu fiili “konuşuyordun”; النَّاس en-nâse kelimesi “insanlarla”; فِي الْمَهْدِ fi’l-mehdi ifadesi “beşikte”; وَكَهْلًا ve kehlen ifadesi “ve erişkin iken”; وَاِذْ عَلَّمْتُكَ ve iz ‘allemtüke ifadesi “ve hani sana öğretmiştim”; الْكِتَاب el-kitâbe kelimesi “kitabı”; وَالْحِكْمَةَ ve’l-hıkmete sözcüğü “ve hikmeti”;وَالتَّوْرٰيةَ ve’t-tevrâte kelimesi “ve Tevrat’ı”; وَالْاِنْج۪يلَ ve’l-incîle sözcüğü “ve İncil’i”; وَاِذْ تَخْلُقُ ve iz tahlüku ifadesi “hani yapıyordun”; مِنَ الطّ۪ينِ mine’t-tîni ifadesi “çamurdan”; كَهَيْـَٔةِ الطَّيْرِ kehey’eti’t-tayri tamlaması “kuş şeklinde, kuş gibi”;بِاِذْن۪ي biiznî tamlaması “benim iznimle”; فَتَنْفُخُ fe tenfuhu fiili “üfürüyordun, üflüyordun”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “ona”;فَتَكُونُ fe tekûnu fiili “hemen oluyor(du)”;طَيْرًا tayran kelimesi “kuş”;بِاِذْن۪ي biiznî tamlaması “benim iznimle”; وَتُبْرِئُ ve tübriu fiili “ve iyileştiriyordun”; الْاَكْمَه el-ekmehe kelimesi “körü, görme engelliği”;وَالْاَبْرَصَ ve’l-ebrasa sözcüğü “ve alacalıyı”;بِاِذْن۪ي biiznî tamlaması “benim iznimle”;وَاِذْ تُخْرِجُ ve iz tuhricü ifadesi “hani çıkarıyordun”; الْمَوْتٰى el-mevtâ kelimesi “ölüyü”;بِاِذْن۪ي biiznî tamlaması “benim iznimle”; وَاِذْ كَفَفْتُ ve iz kefeftü ifadesi “hani men etmiştim, el çektirmiştim, uzaklaştırmıştım”; بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ benî isrâîle tamlaması “İsrailoğullarını”; عَنْكَ ‘anke ifadesi “senden”; اِذْ جِئْتَهُمْ iz ci’tehum ifadesi “hani sen onlara getirmiştin, getirdiğinde”; بِالْبَيِّنَاتِ bi’l-beyyinâti ifadesi “apaçık belgeleri”; فَقَالَ fe kâle fiili “(şöyle) demişti”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “inkar etmiş olanlar, kafir olanlar”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “içlerinden, onlardan”; اِنْ هٰذَا in hâzâ ifadesi “bu (şundan başka bir şey) değildir”; اِلَّا سِحْرٌ مُب۪ينٌ illâ sıhrun mübînun istisnası ise “apaçık bir büyüden başka (bir şey değildir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın Hz. İsa’ya yönelik olarak mahşerde hatırlatacağı birtakım hususlar, annesine ve özellikle kendisine ihsan ettiği bazı nimetler gündeme getirilmektedir.

1. اِذْ قَالَ اللّٰهُ يَا ع۪يسَى ابْنَ مَرْيَمَ اذْكُرْ نِعْمَت۪ي عَلَيْكَ وَعَلٰى وَالِدَتِكَ “Allah o zaman şöyle diyecektir: Ey Meryem oğlu İsa! Sana ve annene (verdiğim) nimet(ler)imi hatırla!” Yüce Allah önceki âyette bütün peygamberleri mahşerde bir araya toplayıp sapkınlığı tercih eden kavimleri azarlamak üzere kendilerine ümmetlerinin ne tür bir cevap verdiklerini soracağını ifade ettikten sonra, bu âyette de bu bağlamda Hz. İsa’ya yönelik mahşerdeki(11) bazı hitaplarını hatırlarmaktadır ki daha sonra yorumlayacağımız Mâide 5/116-118’de de bunun başka bir örneği zikredilmektedir.

Şüphe yok ki peygamberlerine yaptıkları iftiralar noktasında en çok kınamayı hak edenlerden birisi hrıstiyanlardır; çünkü onlar Hz. İsa’ya “Allah”, “Allah’ın oğlu” veya “üçün üçüncüsü” diyerek büyük bir ifrat içerisine girmişlerdi. İlahlık yakıştırdıkları Hz. İsa’nın aslında beşer bir peygamber olduğu ve kendisine Yüce Allah tarafından çeşitli nimetler verildiği dile getirilerek onu ilahlaştıranlar şiddetli bir şekilde kınanacak ve azarlanacaklardır. Bu yüzden Kur’ân vahyi indirildiği dönemde ve sonrasında buna benzer bir inanışa sahip olanlar da uyarılmakta, aynı hatayı yapmamaları gerektiğine dikkat çekilmekte, hrıstiyanların yanlışına başka kavimlerin de düşmemesi istenmektedir.

Âyetin başındaki اِذْ قَالَ iz kâle ifadesi geçmiş zaman kalıbında olsa da manası gelecek zaman olarak anlaşılmalıdır; çünkü burada aktarılan konuşma mahşer şartlarında yaşanacağı için bu durum sanki gerçekleşmiş gibi sunulmaktadır ki bu bir Kur’ân üslubudur. Gelecekte gerçekleşmesi kesin olan olaylar için geçmiş zaman kalıbı tercih edilebilir; bu sayede sözü edilen olaya iman çok daha güçlü bir hale getirilsin istenmektedir. Kaldı ki Yüce Allah için zaman kavramı söz konusu olmadığına göre, O’na nispet edilen zaman ifadeleri kulların yorumu ve anlaması için söz konusudur. Yüce Allah için geçmiş, an ve gelecek hepsi aynıdır; zira Allah Teâlâ zamanın hâkimidir, kullar gibi mahkümu değildir.

Yüce Allah âyetteki hitabında Hz. İsa’yı ilahlaştıranlara ders vererek onun ilah değil, bir beşerin oğlu olduğunu ifade etmekte, sıklıkla kendisine Meryem’in oğlu İsa Mesîh diye hitap etmektedir. Hem Hz. İsa’ya hem de annesi Hz. Meryem’e dünya hayatlarında verdiği nimetlerin hatırlanmasını istemektedir ki Hz. İsa’ya verilen nimetlerin bir kısmı zaten devam eden cümlelerinde zikredilmektedir.

Hz. Meryem’e olan nimetler bağlamında bazı âyetleri hatırlatabiliriz:

Âl-i İmrân 3/37: “Rabbi ona (Meryem’e) hüsnü kabul göstermişti; onu güzel bir bitki gibi yetiştirmiş ve Zekeriyya’yı da onun bakımı ile görevlendirmişti. Zekeriyya, onun yanına, mâbede her girişinde orada bir rızık bulurdu ve (bir keresinde) ‘Ey Meryem, bu sana nereden (geliyor)?’ demiş, o da ‘Bu, Allah tarafındandır’ cevabını vermişti. Muhakkak ki Allah, dilediğine/layık gördüğüne hesapsız rızık verir.”

Âl-i İmrân 3/42: “Hani melekler (şöyle) demişlerdi: Ey Meryem! Muhakkak ki Allah seni seçkin kıldı; seni tertemiz yarattı ve seni âlemlerin (bütün dünya) kadınlarına seçkin kıldı.”

Âl-i İmrân 3/45: “Melekler demişlerdi ki: Ey Meryem! Muhakkak ki Allah sana kendisinden bir kelime’yi müjdeliyor ki adı Meryem oğlu İsa Mesîh’tir; dünyada da ahirette de itibarlıdır ve (Allah’a) yakın kılınanlardandır.”

Meryem 19/24-26: “(Melek), aşağı tarafından ona şöyle seslenmişti: ‘Sakın üzülme! Rabbin muhakkak ki senin alt tarafında bir değer (ırmak) var etmiştir. Hurmanın gövdesini kendine doğru silkele ki, (ağaç) sana taze hurma döksün.’ Ye, iç. Gözün aydın olsun! Eğer herhangi bir insan görürsen, de ki: Ben, Rahmân için oruç adadım; artık bugün hiçbir insanla konuşmayacağım.”

Enbiyâ’ 21/91: “Namusunu (iffetle) korumuş olanı (Meryem’i de an). Biz ona ruhumuzdan üflemiş, onu ve oğlunu cümle âlem için bir âyet kılmıştık.”

Mü’minûn 23/50: “Meryem oğlunu ve annesini de (kudretimize) bir âyet (delil) kılmıştık. Onları, iskâna elverişli, suyu bulunan bir tepeye yerleştirmiştik.”

Bu son iki âyetteki özellikle ilgili olarak benzer içerikte Tahrîm 66/12’de de Hz. Meryem’in durumuna dikkat çekilmektedir. İşte bu âyetlerde verilen bilgiler Hz İsa’nın annesi Hz. Meryem’e Yüce Allah’ın verdiği nimetler kapsamında hatılması gereken örnekler olduğunu belirtmekte yarar vardır.

2. اِذْ اَيَّدْتُكَ بِرُوحِ الْقُدُسِ تُكَلِّمُ النَّاسَ فِي الْمَهْدِ وَكَهْلًا “Hani seni Kutsal Ruh (Cebrail) ile desteklemiştim; sen beşikteyken de yetişkin çağında da insanlarla konuşuyordun.” Yüce Allah âyetin bu kısmında Hz. İsa’ya ihsan ve ikram ettiği iki nimetini hatırlatmaktadır.

a) اِذْ اَيَّدْتُكَ بِرُوحِ الْقُدُسِ “Hani, seni Kutsal Ruh (Cebrâîl) ile desteklemiştim.” Yüce Allah, Hz. İsa’yı Rûhu’l-Kudüs ile yani “kutsal ruh” diye isimlendirilen Hz. Cebrâîl ile desteklediğini bildirmektedir. Bu konu Bakara 2/87 ve 253’te de ele alınmakta ve aynı içerikte bilgiler verilmektedir. Konuya dair açıklamalarımızı Bakara 2/87’de yapmıştık; burada kısa bazı hatırlatmalarla yetineceğiz.

Burada geçen رُوحِ الْقُدُسِ Rûhu’l-Kudüs ifadesi müfessirlerimiz tarafından “Hz. Cebrâîl” olarak tefsir edilmektedir(12) ki Nahl 16/102’de de geçen bu tamlama vahyi indiren melek olması itibariyle Hz. Cebrâîl’i ifade etse gerektir. Bu arada Şu‘arâ’ 26/193’te geçen er-rûhu’l-emîn tamlaması da Cebrâîl (as)’ı ifade etmektedir. Konunun vahiy ile ilişkilendirilmesi Mücâdele 58/22’de bütün müminlerin vahiy ile desteklenmesi anlamında konu bütünlüğü oluşturmaktadır. Burada Nisâ’ 4/171’de Hz. İsa’nın “Yüce Allah’tan bir ruh” olduğunun beyan edilmesi, onun Yüce Allah’ın yarattığı bir ruhtan beslendiğini göstermektedir. Konunun her boyutu vahye ve Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez kudretine çıkmaktadır.

Râzî’nin beyanına göre esasındaرُوح rûh kelimesinin “Hz. Cebrâîl,” الْقُدُس el-kudüs kelimesinin de Haşr 59/23’te geçen el-kuddûs sıfatı gibi Yüce Allah olduğunu, böylece رُوحِ الْقُدُسِ Rûhu’l-Kudüs tamlamasının “Allah’ın Cebrâîl’i” şeklinde bir mana verdiği ifade edilebilir ki buradaki maksat Cebrâîl (as)’ın şanının yüceltilmesidir.

Bazı âlimlerimiz bu ifadeden maksadın “İncîl” olduğunu beyan ederek, bunun vahiy olduğuna dikkat çekmek istemişlerdir(13) ki Nahl 16/2, Mü’min 40/15 ve Şûrâ 42/52 gibi âyetlerde de vahye rûh denilmesi bu manayı desteklemektedir. Bu arada bütün peygamberlere Cebrâîl (as)’ın gelmesi ve onlara vahiy getirmesi hepsinin ortak özelliği olması nedeniyle Hz. İsâ ile Hz. Cebrâîl’in daha farklı bir ayrıcalığının bulunması gerektiğinden hareketle, Hz. İsâ’nın doğumunda Cebrâîl (as)’ın Hz. Meryem’e üflemesi de akla gelebilir ki bu yöniyle Hz. İsâ diğer bütün peygamberlerden farklıdır. Gerçeği Yüce Allah bilir.

b) تُكَلِّمُ النَّاسَ فِي الْمَهْدِ وَكَهْلًا “(Bu sayede) sen beşikte iken de yetişkin çağında da insanlarla konuşuyordun.” Yüce Allah Hz. İsa’ya verdiği nimetler bağlamında onu Rûhu’l-Kudüs ile desteklediğini beyan ettikten sonra, bu destek sayesinde kendisinin beşikte ve yetişkinlikte konuştuğunu bildirmektedir. Âyette geçen الْمَهْد el-mehd kelimesi “beşik”, كَهْل kehl sözcüğü ise “yetişkin dönem”, “erişkin çağ” manasına gelmektedir ki bu kelimeyi “30 yaş civarı dönem” olarak yorumlayanlar da vardır;(14) hatta ihtiyarlık öncesi dönem manası da söz konusu edilmektedir.(15)

Yorumunu yapmakta olduğumuz cümlenin bir benzeri Âl-i İmrân 3/46’da, konu bağlamı ise Meryem 19/29’da da geçmektedir. Demek ki ele alınması gereken bu konu üç âyet üzerinden değerlendirilmeli, buna göre bir anlayışa ulaşılmalıdır. Bu meseleye dair geniş açıklamalarımızı Âl-i İmrân 3/46’da yaptığımız için burada tekrara düşmek istemiyoruz; ancak konu son derece önemli olması nedeniyle bazı hatırlatmaları özellikle yapmamız gerekmektedir.

Âl-i İmrân 3/46: “O, beşikte de yetişkinlik halinde de insanlara konuşacak ve sâlihlerden (olacak).”

Meryem 19/27-29: “Nihâyet çocuğunu (kucağında) taşıyarak kavmine getirdi. Dediler ki: ‘Ey Meryem! Sen, gerçekten çok iğrenç bir şey yaptın! Ey Hârûn’un kız kardeşi! Baban kötü bir insan değildi; annen de iffetsiz değildi (nasıl oldu da böyle bir ahlaksızlık yaptın).’ Bunun üzerine Meryem, çocuğu gösterdi. (Büsbütün kızan kavmi, ‘bu yaptığın yetmiyormuş gibi bir de bizimle dalga geçerek çocuğu gösteriyorsun’ dercesine), ‘Beşikteki bir bebek ile nasıl konuşalım?’ dediler.”

Burada kavminin iyice kızdığı ve bunun artık bardağı taşıran son damla olduğu anlaşılmaktadır. Oldukça kızgın bir üslup takındıkları tahmin edilen bu kavim Hz. Meryem’e çok sert bir çıkış yapmış ve “yaptığın yetmiyormuş gibi, bir de bizimle alay ederek bir çocukla konuşmamızı istemektesin” demek istemişlerdi.

Meryem 19/27-29’da da geçtiği üzere bu ifadenin iki farklı yorumu yapılabilir:

ı. İlk yoruma göre, Hz. Meryem çocuğu kucağında getirdiği gün onlarla konuşmama orucunda olduğu için kavmine beşikteki çocukla konuşmalarını işaret etmişti. “Beşikteki çocuk veya bebek nasıl konuşur?” sorusu bu noktada “mucize olarak” cevabıyla karşılanmaktadır. Burada geçen الْمَهْد el-mehd kelimesini bilinen manada “beşik” olarak kabul eder ve öyle anlarsak, o zaman maksat Hz. İsa’nın mucizevi bir şekilde beşikte konuştuğunu söylemek durumunda oluruz.

Hz. İsa eğer beşikte konuştuysa bunun muhtemel sebebi, annesine yönelik dayanılmaz boyuttaki suçlamalara ancak bu şekilde çok büyük bir mucize ile karşılık verilmesi ihtiyacıdır. Sıradan bir olay değil, son derece sıkıntılı bir ortam söz konusu olduğu için, verilecek cevabın da elbette sıra dışı olması gerekiyordu ki beşikteki konuşma bunun en güzel cevabını oluşturmuştur diyebiliriz.

Konuya mucize şeklinde bakınca soru sormanın da cevap beklemenin de hiçbir anlamı olmayacaktır. Annesinin hamile kalışı sıra dışı olduğu gibi, oğlunun beşikte konuşması da aynı şekilde sıra dışı bir olay olarak kabul edilmiş olur. Genelde müfessirlerimizin görüşü bu doğrultudadır.(16) Hatta bazı âlimlerimiz Hz. İsa’nın sadece bir kez beşikte konuştuğunu, normal konuşma çağına kadar bir daha konuşmadığını beyan etmişlerdir.(17)

Bu arada durum eğer Hz. Meryem çocuğu yani Hz. İsa’yı kavmine getirdiği günle ilgiliyse o zaman الْمَهْد el-mehd kelimesini “beşik” değil, “kucak” manasına almak gerekecektir.(18) Dahası, eğer Hz. İsa çok küçükken konuştuysa, onun da tıpkı Hz. Yahyâ gibi sabi yaşta muhakemeli bir çocuk olduğunu belirtmek de herhangi bir şekilde yanlış olmasa gerektir.

Bu görüş doğrultusunda düşündüğümüzde Hz. İsa’ya “Mehdi İsa” denmesinin bir sebebi de onun beşikte konuşmasından kaynaklanmış olabilir. Bu durumda, Meryem 19/29. âyette yer alan كَانَ kâne fiilinin “idi” manasında değil de “dır”, yani “o beşiktedir, beşikteki” manasına geldiği kabul edilmiş olur.

Bu açıklamaya göre Meryem 19/30-33. âyetlerdeki “geçmiş zaman” kalıbındaki cümlelerin “gelecek zaman” manasında yorumlanması da kaçınılmaz olmaktadır. “Allah bana şunu şunu verecektir” demek bir zorunluluktur. Çünkü söz konusu âyetlerde kendisine kitap verilmesi, peygamber olarak görevlendirilmesi, hayatta olduğu sürece ibadet yapması, zekât vermesi, annesine iyilik yapması vs. konular zikredilmektedir. Bütün bunlar beşikteki bir bebeğin yapacağı işler olmadığına göre, ilgili fiilleri “gelecek zaman”la ilişkili olarak yorumlamak gerekmektedir.

ıı. Meryem 19/27-29’dan oluşan pasajda anlatılan olayın aynı gün gerçekleşmesi şart değildir. Nitekim belli ki Hz. Meryem çocuğu eve getirmiş, onu beşiğe koymuştu. Bu durumda “bugün hiçbir insanla konuşmayacağım” sözü “bir süre konuşmama” manasına alınmış olur.(19) Söylenmek istenen şudur: “Bu konuyla ilgili sana biri bir şey sorduğunda (hangi gün olursa olsun) ona ‘bugün konuşmayacağım’ de ve cevap verme!” İnsanlarla karşılaşmadığı bir gün konuşmamasının bir anlamı olmayacağı için maksadın böyle olduğunda şüphe yoktur.

Çocuk doğmuş, eve getirilmiş, belli bir yaşa gelmiş de olabilir. Arada neler olduğunun zikredilmeme sebebi, o süreçte yaşananların bir ibret değeri taşımamasıdır. Nitekim Hz. Meryem’in hamile kalışı ile doğum zamanı arasında geçen yaklaşık dokuz aylık bir süreden hemen hemen hiç söz edilmemektedir.

Genç yaşta olan bir delikanlının konuşmasında herhangi bir sorun olmayacağı için âyetteki “beşikteki çocuk” sözlerine açıklık getirmek gerekmektedir. Bu ifade, Meryem 19/29. âyette yer alan كَانَ kâne fiilinin de işaretiyle “daha dün beşikte olan” manasına gelebilir. Bu noktada Âl-i İmrân 3/46 ve Mâide 5/110’daki cümlelerde كَانَ kâne olmaması nedeniyle söz konusu iki âyeti Meryem 19/29. âyetin ışığında anlamak gerektiğini belirtmeliyiz. Bu doğrultuda الْمَهْد el-mehd kelimesiyle ilgili olarak şöyle bir yaklaşımda da bulunmak mümkündür: “(Kıdemli yahudi din adamları sınıfı tarafından) daha dünkü süt bebesi olarak görüldüğü ilk gençlik döneminde de erişkin iken de insanlara hakkı konuşacak.”(20)

Bu arada hatırlatılmasında yarar gördüğümüz bir başka nokta ise yorumunu yapmakta olduğumuz Mâide 5/110’da yer almaktadır. Buna göre Yüce Allah Hz. İsa’nın beşikte ve yetişkin iken insanlara konuştuğu ifadesini onu Rûhu’l-Kudüs ile yani daha önce de belirttiğimiz üzere Hz. Cebrâîl veya bir yoruma göre İncîl ile desteklemesinden sonra getirmektedir. Buna göre anlaşılıyor ki Hz. İsa’nın bu konuşmaları onun peygamber olarak görevlendirilişinden sonraya denk gelmektedir. Aksi takdirde Cebrâîl (as) ile desteklenmesinin hiçbir anlamı kalmamaktadır; gerçeği Yüce Allah bilir.

Hz. Meryem’in kavmi, Hz. İsa hangi yaşta olursa olsun, onu “daha dünkü çocuk, dün beşikteki çocuk, ağzı süt kokan bir çocuk” vs. şeklindeki küçümseyici ifadelerle değerlendirmiş olabilirler. Toplumlarda durum hep böyledir. Eğer birileri kendilerinden yaşça küçük olan birinden beğenmedikleri herhangi bir şey duyarlarsa ilk tepkileri hep böyle olur. “Daha dün beşikteki çocuk” sözünde özellikle الْمَهْد el-mehd “beşik” kelimesini kullanmalarının sebebi de muhatabı çok daha fazla küçük gördüklerini beyan olabilir.

Kendilerini haklı, bilgili ve üstün gören bu toplumun söylemek istediği şudur: “İsa da kimmiş! Onu niye muhatap alacakmışız ki! Daha dün beşikteki bir çocukla niye konuşalım ki! Daha dün beşikteki bir çocukla biz nasıl konuşuruz! Sen ey Meryem, bizi dünkü bir bebekle mi muhatap ediyorsun! Biz bununla niye konuşalım k!” Bu cümlelerin hepsinde “Hz. İsa ile konuşmama, onu adamdan saymama, onu beğenmeme, onu küçümseme ve aşağılama” söz konusudur; yaksa beşikte olduğu için bir bebekle “konuşamama” söz konusu değildir.

Bu yoruma göre, Meryem 19/30-33. âyetlerde dile getirilen hususlar için âyetlerde geçtiği kalıpta “geçmiş zaman” manası verilmelidir. Yani “Ben, Allah’ın kuluyum; bana kitap vermiştir ve beni peygamberlerden kılmıştır... Hayatta olduğum sürece ibadet etmemi, zekât vermemi ve anneme iyilik yapmamı bana emretmiştir.” Bütün bu konuşmaların onun gençken peygamber olduğunu, olayın peygamberliğinden sonra gerçekleştiğini, ileride meydana gelecek şeylerin haber verilmesi değil, zaten gerçekleşmiş bir görevlendirmenin bir anlamda tebliğinin yapıldığı bu şekilde ifade edilmiş olur.

Bu arada hiçbir şekilde unutulmaması gereken bir nokta daha vardır. Hz. Meryem oğluna işaret ettiğine göre onun konuştuğunu biliyor olmalıdır. Aksi takdirde işaretinin hiçbir anlamı olmayacaktır. Belli ki Hz. İsa büyümüş ve konuşmalarıyla muhataplarına da seslenip tebliğini yapmıştı zaten. Durum bilindiği için Hz. Meryem ona işaret etmiş ve o da söylenmesi gerekenleri muhataplarına söylemişti. Konuşup konuşamadığı bilinmeyen bir çocuğa işaret etmenin bir anlamı olmasa gerektir. Belki de kavminin Hz. Meryem’e yönelik suçlamaları onun tebliğinden sonra depreşmiş olabilir. Yüce Allah doğrusunu en iyi bilendir.

Nihayet şunu beyan edelim: Hz. İsa eğer beşikte gerçekten konuştuysa ve bu Kur’ân’ın açık ifadesiyse buna iman ederiz; eğer böyle bir kesinlik yoksa konuyu yetişkin iken konuşma şeklinde kabul eder ve bunun nasıl olduğunu anlar, böyle yorumlamaya gayret ederiz.

Yüce Allah’tan hidayet ve istikamet dileriz; bizi bilerek veya bilmeyerek hata yapmaktan korumasını niyaz ederiz. Hata yaparsak bunun ötü niyet taşımadan yani gerçeği tam anlamıyla bilemeden yapıldığını beyan eder, Rabbimizden bizi de bütün kardeşlerimizi de rahmetiyle ve mağfiretiyle kucaklamasını en kalbî niyazımız olarak dileriz.

3. وَاِذْ عَلَّمْتُكَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَالتَّوْرٰيةَ وَالْاِنْج۪يلَ “Sana Kitabı (okuyup yazmayı), hikmeti (doğru hüküm verme yeteneğini), Tevrat’ı ve İncil’i öğretmiştim.” Yüce Allah Hz. İsa’ya verdiği nimetler bağlamında ona yaptığı öğretimi de mahşerdeki toplanmada dile getirecek, kendisini ilahi bilgilerden haberdar ettiğini, bu vesileyle bilgin bir insan olmasını sağladığını da hatırlatmış olacaktır.

Konuyla ilgili olarak Âl-i İmrân 3/48’da şöyle buyrulmaktadır: “(Melekler şöyle devam etmişlerdi:) (Allah) ona el-kitâb’ı (vahyi), el-hikmet’i (vahyi uygulama biçimini), (kısaca) Tevrat’ı ve İncil’i öğretecek.” Yüce Allah Hz. İsa’yı öğretime ve eğitime tâbi tuttuğunu bildirmektedir.

Yüce Allah Hz. İsa’ya el-Kitâb’ı, el-Hikmeti, et-Tevrât’ı ve el-İncîl’i öğreteceğini beyan etmektedir ki benzer bir öğretim durumu Hz. Peygamber’le ilgili olarak Bakara 2/129, 151, Âl-i İmrân 3/164 ve Cum‘a 62/2 gibi çeşitli âyetlerde de zikredilmektedir. Bir peygambere kitap ve hikmetin öğretilmesinin amacı, o peygamberin de ümmetine الْكِتَاب el-kitâb’ı ve الْحِكْمَة el-hıkmeh denilen şeyi öğretmesi, öncelikle ilahi mesajların mana ve mesajlarını muhataplarına iletmesi, ayrıca o mesajların hayata nasıl taşınması gerektiğini uygulamalı olarak göstermesidir. Bu açıdan bakıldığında “kitap” ve “hikmet”in ayrı ayrı şeyler olduğu sanılsa da esasında böyle bir ayrılık söz konusu değildir.

a) Âyette Hz. İsa’ya Yüce Allah’ın öğrettiği şeyler bağlamında ilk sırada الْكِتَاب el-kitâb ve الْحِكْمَة el-hıkmeh kelimeleri kullanılmaktadır ki burada geçen الْكِتَاب el-kitâb ile Meryem 19/30’da zikredilen aynı kitaptır. الْكِتَاب el-kitâb kelimesi ilahi vahyi ifade ederken, الْحِكْمَة el-hıkmeh ise o vahyin bir sıfatı olarak hayata nasıl tanışacağını göstermektedir. Yâsîn 36/2’de geçen el-hakîm sıfatı nasıl ki Kur’ân’ı nitelendiriyorsa bu tür âyetlerde geçen الْحِكْمَة el-hıkmeh kelimeleri de müstakil bir başka kaynağı değil, vahyin uygulamaya yönelik tarafını gösteren ve adına sünnet denen uygulamalardır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi yine pek çok peygamberin anıldığı En‘âm 6/83-89’da her bir peygambere kitap ve hikmet verildiği bildirilmektedir. Demek ki “kitap” vahyi karşılamakta, “hikmet” ise onun yorumlanma ve uygulanma şeklini içermektedir. Başka bir ifadeyle, hikmet, aktarılan ve öğretilen ilahi mesajların hayata taşınmasıdır diyebiliriz. Sanıldığı veya iddia edildiği gibi “kitap” bir kaynak, “sünnet” başka bir kaynak değildir; aksine “kitap” bir mesajın teorik beyanıdır; “hikmet” ise onun hayata taşınarak pratiğe dökülmesidir. Bu arada الْكِتَاب el-kitâb kelimesinden maksadın “yazmak” olduğunu söyleyen âlimler de vardır.(21)

b) Yüce Allah Hz. İsa’ya kitap ve hikmeti öğrettiğini beyan ettikten sonra, التَّوْرٰية وَالْاِنْج۪يل et-Tevrât’ı ve el-İncîl’i zikrederek esasında vahye dair bir açıklamada bulunmakta, genelde el-kitâb diyerek kastının Tevrât ve İncîl olduğunu âyetin devamında dile getirmiş olmaktadır. Yani Tevrat ve İncîl zaten “vahiy” manasında el-kitâb ve “anlayış, uygulama” anlamında el-hikmet kavramında bulundukları için, burada bir açıklama veya örneklendirmede bulunulduğunu söyleyebiliriz. Bazı âlimlerimiz de buradaki el-kitâb kelimesine “yazı yazma”, el-hikmet kelimesine ise “ahlakı güzelleştirme”, “sünnet” manası vererek daha sonra Tevrat ve İncîl’in zikredildiğini belirtmişlerdir.(22) Diğer bazıları ise bu iki kelimeden maksadın önceki peygamberlere verilen bütün kitaplar ve onların anlaşılması olduğunu belirtmişlerdir.(23) Kanaatimize göre bunlar birer zorlamadır; bizim tercihimiz ilk yaklaşımdan yanadır; gerçeği Yüce Allah bilir.

4. وَاِذْ تَخْلُقُ مِنَ الطّ۪ينِ كَهَيْـَٔةِ الطَّيْرِ بِاِذْن۪ي فَتَنْفُخُ ف۪يهَا فَتَكُونُ طَيْرًا بِاِذْن۪ي وَتُبْرِئُ الْاَكْمَهَ وَالْاَبْرَصَ بِاِذْن۪ي وَاِذْ تُخْرِجُ الْمَوْتٰى بِاِذْن۪ي “Benim iznimle çamurdan bir kuşun benzeri gibi (sûret) yapıyordun da ona üflüyordun; o da benim iznimle hemen bir kuş oluyordu. Benim iznimle körü ve alacalıyı iyileştiriyordun. Benim iznimle ölüleri (hayata) çıkarıyordun.” Yüce Allah mahşerdeki hatırlatmaları bağlamında Hz. İsa’ya dünyada verdiği nimetlerden bir kısmını daha zikretmektedir. Konu Âl-i İmrân 3/49’da da geçtiği ve gerekli izahlarımızı orada yaptığımız için burada çok önemli bazı hatırlatmalarla yetineceğiz.

a) وَاِذْ تَخْلُقُ مِنَ الطّ۪ينِ كَهَيْـَٔةِ الطَّيْرِ بِاِذْن۪ي فَتَنْفُخُ ف۪يهَا فَتَكُونُ طَيْرًا بِاِذْن۪ي “Benim iznimle çamurdan bir kuşun benzeri gibi (suret) yapıyordun da ona üflüyordun; hemen benim iznimle o bir kuş oluyordu.” Yüce Allah bu konuyu Âl-i İmrân 3/49’da Hz. İsa’nın bir sözü olarak şöyle dile getirmektedir: “Muhakkak ki ben size çamurdan bir kuşun benzeri gibi (suret) yaparım, hemen ona üflerim ve Allah’ın izni ile o da kuş oluverir.” Yüce Allah Hz. İsa’nın çamurdan kuşun benzeri gibi bir suret yaptığını, ona üflediğini ve onun da kuş olduğunu hatırlatmaktadır.

ı. Hz. İsa kuşa benzer bir şekilde çamurdan bir suret, heykel, şekil yapacağını beyan etmekte, sonrasında ona üfleyeceğini, nihayetinde onun da Yüce Allah’ın izniyle bir kuş olacağını bildirmektedir. Âl-i İmrân 3/49. âyette Hz. İsa’nın İsrailoğullarına peygamber olarak geldikten sonra, kendilerine bir âyet, yani delil, ibret, mucize getireceğini beyan ederek, bu delilin çamurdan meydana getirilen kuş şeklindeki bir maketin Yüce Allah’ın izniyle kuş olacağı ifade edilmektedir.

Bu olayın hakikatte neyi karşıladığı kolayca kavranabilecek bir şey değildir. Mesele peygamber eliyle gerçekleşen bir mucizeye dikkat çekmektir ki aslında buradaki hedef, mucizenin insan elinin ürünü değil, Yüce Allah’ın izninin, buyruğunun sonucu olduğunun gösterilmesidir. Allah izin vermezse kâinatta hiçbir şeyin gerçekleşemeyeceği bildirilmekte, bir kuş maketinin kuşa dönüşmesi de benzer bir hakikat içererek Hz. İsa eliyle muhataplarına gösterilecektir. Bunun Âl-i İmrân 3/49. âyette önceden haber verilmesi, olayın gerçekleşeceğini göstermektedir ki yorumunu yapmakta olduğumuz Mâide 5/110’da meselenin hayata geçirildiği beyan edilmektedir.

ıı. Âyette Hz. İsa’ya hitaben yer alan “sen çamurdan bir kuşun durumuna benzer (bir suret) yapıyordun, hemen ona üflüyordun” ifadesi, bir insanın elinden geleni yapmasını sembolize etmektedir. Hayatta da hep böyledir; insanlar ellerinden geleni yaparlar, sonucunu ilâhi takdire bırakırlar; ilahi planın işleyişi sayesinde meydana gelmesi gerekenler de olurlar, oluşurlar. Meselâ insanın yaratılışı bunun çok güzel bir örneğidir. Aslı topraktan, çamurdan olan ve doğrudan veya dolaylı olarak topraktan beslenen insanoğlunda erkek ve dişi üreme hücreleri yaratılır. Onlar ilk bakışta hiçbir şekilde insanı andırmamalarına rağmen Allah’ın izni manasında O’nun sistemi, kaderi, kanunları devreye girerek insanoğlu oluşum sürecine girer.

Hz. İsa’nın olayında da durum buna benzemektedir. Kuş şeklinde, suretinde hazırlanan ve çamurdan meydana getirilen şeye üflenince Yüce Allah’ın izniyle kuş meydana gelmiştir. Burada konu mutlak surette insan emeğine dikkat çekilmesi ve bütün bunların Allah’ın izniyle yani O’nun takdiri ve müdahalesiyle gerçekleşiyor olmasıdır. Hz. İsa ile ilgili bu olayın tam olarak pratik hayatta nasıl bir karşılık bulduğu çok önemli değildir; çünkü onun elinde gerçekleşen olayı şimdilerde bizim gözlemleme imkânımız bulunmamaktadır. Bunu Kur’ân haber verdiğine göre tereddütsüz iman eder, nasıllığını tam manasıyla çözme iddiasında bulunmayız. Sadece “buradaki ders acaba ne olabilir” sorusuna makul ve faydalı cevaplar aramakla yetiniriz.

ııı. Hz. İsa’nın yaptığı kuş şeklindeki nesneye üflemesinin nasıl anlaşılması gerektiği de elbette dikkat çekmektedir. Burada hatırlanabilecek şey, babasız bir şekilde var edilen Hz. İsa’nın yaratılışında da Hz. Cebrâîl’in Hz. Meryem’e üflemesi olayıdır ki Enbiyâ’ 21/91 ve Tahrîm 66/12’de nefehnâ fiilinin verdiği anlam budur. Biz şimdilerde Cebrâîl (as)’ın üflemesinin tam olarak neyi karşıladığını da bilemediğimiz gibi, Hz. İsa’nın çamurdan ürettiği o surete üflemesinin de hakikatini bilememekteyiz. Burada üzerinde durduğumuz nokta, peygamber bile olsa bir insanın herhangi bir konuda başarı elde edebilmesi için elinden gelen her fedakârlığı yapmasıdır ve sonrasında sonucu Allah’ın iznine, buyruğuna, sistemine, kaderine terk etmesidir.

b)وَتُبْرِئُ الْاَكْمَهَ وَالْاَبْرَصَ بِاِذْن۪ي “(Yine) benim iznimle körü ve alacalıyı iyileştiriyordun.” Yüce Allah bu konuyu Âl-i İmrân 3/49’da Hz. İsa’nın bir sözü olarak şöyle dile getirmektedir: “(Yine) Allah’ın izni ile körü ve alacalıyı iyileştirirm.” Yüce Allah Hz. İsa’ya verdiği bir başka nimetin ise doğuştan veya sonradan görme engelliler ile alaca hastalıklarını, cüzzamlıları iyileştirdiğini haber vermektedir. Bir kez de Âl-i İmrân 3/49’da geçen الْاَكْمَه el-ekmeh kelimesi “doğuştan görme engelli”, “sonradan oluşan görme engelli”, “geceleyin göremeyenler”, الْاَبْرَص el-ebras sözcüğü ise “alaca hastalığı olan”, “cüzamlı” gibi anlamlarda yorumlanmaktadır.(24)

c) وَاِذْ تُخْرِجُ الْمَوْتٰى بِاِذْن۪ي “(Yine) benim iznimle ölüleri (hayata) çıkarıyordun.” Yüce Allah bu konuyu Âl-i İmrân 3/49’da Hz. İsa’nın bir sözü olarak şöyle dile getirmektedir: “Allah’ın izni ile ölüleri dirilteceğim.” Hz. İsa’nın yaptığı hatırlatılan diğer bir sıra dışı olay “Yüce Allah’ın izni ile ölüleri diriltmesi” şeklinde dile getirilmektedir ki müfessirlerimiz bunu bilinen anlamda bedenen ölmüş kişilerin diriltilmesi olarak yorumlamışlardır.(25)

Oysa bu durum insanların bu hayatta birden fazla ölüm yaşamayacağı gerçeğiyle çelişeceği için, burada sözü edilen diriltilmenin ve ölüm halinin mecaz olduğunu söylemek gerekir. Buna göre Hz. İsa Yüce Allah’ın izni yani buyruğu doğrultusunda olmak üzere, kalbini, ruhunu, bilincini, aklını, iradesini manen öldürenleri tekrar diriltmesinden söz ediyor olmalıdır. Dühân 44/56’da belirtildiği gibi, dünyada yaşanan ilk ölüm hariç mahşerde ikinci bir ölüm yaşanmayacaktır. Bu nedenle, bir taraftan da reenkarnasyon denen yeniden bedenlenme inancına kapı aralamamak için burada zikredilen “ölülerin diriltilmesi” olayını mecazi bir şekilde yorumlama zorunluluğu vardır demek durumundayız.

Âyete getirdiğimiz bu yorumun bir delili En‘âm 6/122’de şu şekilde yer almaktadır: “(Ruhen ve manen) ölü iken (vahiy ve hidayetle) dirilttiğimiz ve kendisine insanlar arasında yürüyebileceği bir ışık verdiğimiz kimse, karanlıklar içinde kalıp ondan hiç çıkamayacak durumdaki kimse gibi olur mu? İşte yaptıkları şeyler kâfirlere böyle süslü gösterilmiştir.”

Burada zikredilen الْمَوْتٰى el-mevtâ ve başka âyetlerde geçen مَيْت meyt “ölü” kelimelerinin ruhunu öldürmüş kişiler, kâfirler, manen ölüler manasında kullanıldığı unutulmamalıdır. Bu bağlamda En‘âm 6/36, Nahl 16/21, Neml 27/80, Rûm 30/52, Fâtır 35/19, 22 ve Yâsîn 36/70 gibi âyetleri örnek olarak sayabiliriz.(26)

Eğer yorumunu yapmakta olduğumuz cümledeki maksadı bu şekilde mecaz bir ifade olarak yorumlarsak, bu defa önceki cümlede geçen iki hastalıkla ilgili olarak da bunların ruhen hastalıklı olmak ve gerçeklere karşı kör davranmak şeklinde olabileceğini belirtebiliriz. Bu durumda Hz. İsa’nın kavminde bu anlamda köklü bir değişim ve diriliş gerçekleştireceği beyan edilmiş olmaktadır diyebiliriz.

Gerçeği Yüce Allah bilmektedir. Haddini aşmaktan ve bilerek hata yapmaktan Allah’a sığınırız.

5. وَاِذْ كَفَفْتُ بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ عَنْكَ اِذْ جِئْتَهُمْ بِالْبَيِّنَاتِ فَقَالَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا مِنْهُمْ اِنْ هٰذَآ اِلَّا سِحْرٌ مُب۪ينٌ “Hani İsrailoğulları’nı (seni öldürmekten) engellemiştim. Kendilerine apaçık deliller getirdiğin zaman içlerinden kâfir olanlar “Bu, apaçık bir büyüden başka bir şey değildir!’ demişlerdi.” Yüce Allah mahşerdeki hatırlatmaları bağlamında Hz. İsa’ya dünyada verdiği diğer bir nimetini hatırlatmaktadır.

a) وَاِذْ كَفَفْتُ بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ عَنْكَ “Hani, İsrailoğullarını (seni öldürmekten) engellemiştim.” Yüce Allah Hz. İsa’ya verdiği nimetlerin bir bölümünü önceki cümlelerde ifade ettikten sonra, asıl en önemli nimetlerinden birisinin de onu öldürmek isteyen İsrailoğullarının(27) elinden kendisini kurtarması olduğunu bildirmektedir ki bu konuda da Âl-i İmrân 3/54, 55, Nisâ’ 4/157 ve 158’de bilgiler verilmektedir. Bu kalıpta Kur’ân’da sadece bu âyette geçen كَفَفْتُ kefeftü fiili “engellemek”, “mani olmak”, “savmak”, “geçiştirmek”, “defetmek”, “ellerinden kurtarmak” gibi anlamlar içermektedir.

b) اِذْ جِئْتَهُمْ بِالْبَيِّنَاتِ فَقَالَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا مِنْهُمْ اِنْ هٰذَآ اِلَّا سِحْرٌ مُب۪ينٌ “Kendilerine apaçık deliller getirdiğin zaman içlerinden inkâr edenler, ‘Bu, apaçık bir büyüden başka bir şey değildir’ demişlerdi.” Âyette hatırlatılan bu olay, Hz. İsa’nın İsralioğullarına getirip tebliğ ettiği, risaletin temel ilkelerinden oluşan, dahası birtakım sıra dışı olayları da kapsayan hakikatın apaçık belgelerine karşı onların giriştiği alaycı ve düşmanca tavır hatırlatılmaktadır.

Hz. İsa kendilerine الْبَيِّنَات el-beyyinât denilen hakikatin apaçık belgelerini getirdiğinde onu hırpalamak istemişler, kendisiyle alay etmişler ve nihayet hakikate karşı “bunlar apaçık büyüden, sihirden başka bir şey değildir” diyerek onu öldürmeye dahi teşebbüs etmişlerdi. Ancak Yüce Allah ilahi iradesinin açık müdahalesiyle Hz. İsa’ya yardım etmiş ve İsrailoğullarının kötü niyetli ve düşmanca tutumlarıyla kendisine zarar vermelerini engellemiştir.

b) Havârilen Durumu, İstekleri ve Aldıkları Cevaplar

Yüce Allah, sûrenin 111-115. âyetlerinde havârîlere, “Bana ve peygamberime iman edin” diye vahyettiğini, onların da “İman ettik, bizim Allah’a teslim olmuş kimseler (müslümanlar) olduğumuza sen de şahit ol” dediklerini dile getirmekte, bu arada havarilerin Hz. İsa’ya yönelik şöyle bir talepte bulunduklarını haber vermektedir: “Ey Meryem oğlu İsa, Rabbin bize gökten donatılmış bir sofra indirebilir mi?”

Hz. İsa’nın da onlara karşı “İman etmiş kimseler iseniz Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun” cevabını verdiği, sonrasında havarilerin “Ondan yiyelim, kalplerimiz mutmain olsun, bize doğru söylediğini (kesin olarak) bilelim ve ona gözleriyle görmüş şahitler olalım istiyoruz” diyerek isteklerinin gerekçelerini dile getirdikleri ifade edilmektedir.

Ardından, Hz. İsa’nın şöyle dua ettiği hatırlatılmaktadır: “Ey Allah’ım! Ey Rabbimiz! Bize, hem bizim için, hem de öncekilerimiz ve sonrakilerimiz için bir bayram ve senden bir âyet (delil) olacak şekilde gökten bir sofra indir! Bizi (bununla) rızıklandır; zaten sen, rızık verenlerin en hayırlısısın.” Bu duaya karşılık Yüce Allah’ın da şöyle buyurduğu ifade edilmektedir: “Ben onu size şüphesiz indirebilirim; ama bundan sonra içinizden kim inkâr ederse, âlemlerde hiç kimseye etmediğim azabı ona ederim!”

ı. Havilere Yönelik İlahi Buyruk

وَاِذْ اَوْحَيْتُ اِلَى الْحَوَارِيّ۪نَ اَنْ اٰمِنُوا ب۪ي وَبِرَسُول۪ي قَالُوٓا اٰمَنَّا وَاشْهَدْ بِاَنَّنَا مُسْلِمُونَ “Hani havarilere ‘Bana ve elçime iman edin!’ diye vahyetmiştim (bildirmiştim). Onlar da ‘İman ettik, bizim Allah’a teslim olmuş kişiler (Müslümanlar) olduğumuza sen de şahit ol!’ demişlerdi.”

Âyetteki وَاِذْ اَوْحَيْتُ ve iz evhaytü ifadesi “hani vahyetmiştim, ilham etmiştim, bildirmiştim”; اِلَى الْحَوَارِيّ۪نَ ile’l-havâriyyîne ifadesi “havârîlere”; اَنْ اٰمِنُوا en âminû emri “iman edin, inanın, güvenin (diye)”; ب۪ي bî ifadesi “bana”; وَبِرَسُول۪ي ve birasûlî ifadesi “ve benim rasülüme, benim elçime”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; اٰمَنَّا âmennâ fiili “iman ettik, güvendik”; وَاشْهَدْ veşhed duası “ve şahit ol”; بِاَنَّنَا biennenâ ifadesi “muhakkak ki biz”; مُسْلِمُونَ müslimûne kelimesi ise “Müslümanlar(ız)” demektir.

Burada havarilere yönelik dile getirilen bir buyruk ile onların verdiği olumlu cevap gündeme getirilmektedir.

1.وَاِذْ اَوْحَيْتُ اِلَى الْحَوَارِيّ۪نَ اَنْ اٰمِنُوا ب۪ي وَبِرَسُول۪ي “Hani havarilere ‘Bana ve elçime iman edin!’ diye vahyetmiştim (bildirmiştim).” Yüce Allah Hz. İsa’ya verdiği nimetlerini hatırlattıktan ve İsrailoğullarının kendisine yaptığı düşmanlığı ifade ettikten sonra, Hz İsa’nın beraberindeki havarilere yönelik de hem Yüce Allah’a hem de Elçisi’ne yani Hz. İsa’ya inanıp güvenmelerini emrettiğini bildirmektedir.

Burada geçen اَوْحَيْتُ evhaytü fiili bilinen manada “hakiki vahiy” değil de, kelimenin anlam dünyasında yer alan “ilham etmek”, “bildirmek” manasında yorumlanmalıdır. Bu ilham veya vahiy hem Hz. İsa ve/veya diğer peygamberlerin ilettiği mesajlarda olabilir; hem de kalplerine böyle bir bilgi aktarılmış olabilir.(28) Bu arada yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de geçtiği üzere, Kur’ân’da beş kez(29) yer alan الْحَوَارِيُّون el-havâriyyû(î)ne kelimeleri, “beyaz giyenler”, “beyazlara bürünenler”, “tasdik edenler”, “samimi ve ihlası olanlar”, “tertemiz kişiler”(30) gibi manalara gelmektedir.

Havârilere emredilen husus bağlamında âyette اٰمِنُوا âminû kelimesi zikredilmektedir ki buradaki maksat öncelikle “inanmak”, beraberinde ise “güvenmek”tir. Yüce Allah muhataplarına ilettiği buyrukların başında yer alan “iman” kelimesi “inanılması gereken değerlere inanmak, inanılan değerlere güvenmek, kendini güvende hissetmek ve çevresine de güven vermek”tir. “Mümin” de “inanılması gereken bütün değerlere inanan, inandığı değerlere güvenen, bu sayede kendisini güvende hisseden ve çevresine güven veren kişi”dir. İşte Yüce Allah’ın “iman edin” emrinin kapsamında bu dört hususun yer aldığı gözden kaçırılmamalıdır.

2. قَالُوٓا اٰمَنَّا وَاشْهَدْ بِاَنَّنَا مُسْلِمُونَ “Onlar da ‘İman ettik, bizim Allah’a teslim olmuş kişiler (Müslümanlar) olduğumuza sen de şahit ol!’ demişlerdi.” Yüce Allah’ın emrettiği şekilde davranan havârîler iman emrini kabul ettiklerini beyan ederek, burada kendilerinin bütün ilahi buyruklara teslim olduklarına Yüce Allah’ın şahit olmasını niyaz ettikleri bildirilmektedir.

Âyette dua cümlesi olarak geçen وَاشْهَدْ بِاَنَّنَا مُسْلِمُونَ “Şahit ol ki bizler müslümanlarız” ifadesinin bir benzeri yine havârilerin sözü olarak Âl-i İmrân 3/52’de de geçmektedir. Havâriler bu sözleriyle müslüman olduklarını, yani Yüce Allah’a teslim olduklarını ilan ve itiraf etmişlerdi. Yüce Allah ilahi bilgilerin muhatabı olup prensipleri gönülden kabul edenlere önceki dönemlerde ve onlara hitap eden kitaplarda(31) da bu son vahiy olan Kur’ân’da da “Müslümanlar” ismini verdiğini beyan etmektedir. Müslüman isminin kişiyi tanımlamada en önemli ve yeterli bir şeref olduğu mesajı ise en güzel manasında Fussılet 41/33’te dile getirilmektedir.

İslâm’ın ilk peygamberlerden itibaren evrensel manada tek din oluşuyla ilgili olarak Şûrâ 42/13’te şöyle buyrulmaktadır: “Dini ayakta tutun ve onda ayrılığa düşmeyin diye Nûh’a tavsiye ettiğini, sana vahyettiğimizi, İbrahim’e, Mûsâ’ya ve İsâ’ya tavsiye ettiğimizi Allah size de din kıldı. (Fakat) kendilerini çağırdığın bu (din, Allah’a) ortak koşanlara ağır geldi. Allah dilediğini kendisine (peygamber olarak) seçer ve kendisine yöneleni de doğru yola iletir.” Yüce Allah son ümmete din olarak neleri esas belirlediyse bunların daha önceki peygamberlere de şeriat olarak belirlenen şeyler olduğunu ve bunun gerekçelerini beyan etmektedir.

Yüce Allah’ın ilk peygamberden son peygambere kadar gönderdiği bütün mesajların ortak adı “islâm”dır. Âl-i İmrân 3/19, 85, Enbiyâ’ 21/92 ve Mü’minûn 23/52 gibi âyetlerde dikkat çekilen husus da budur. Önceki ümmetlerin inanırlarına da Yüce Allah tarafından “müslüman” adı verildiği Hacc 22/78’de ifade edilmektedir. Fussılet 41/33’te de Müslüman olmanın evrensel manada kurtuluş vesilesi olduğuyla ilgili olarak şöyle buyrulmaktadır: “(İnsanları) Allah’a davet eden, salih amel işleyen (iyi işler yapan) ve ‘Ben müslümanlardanım’ diyenden daha güzel sözlü kim olabilir ki!?” Yüce Allah Âl-i İmrân 3/52 ve Mâide 5/111’de Hz. İsa’ya iman eden havârilerin Müslüman olduklarını ilan ettiklerini beyan etmektedir.

Firavun’a karşı mücadelede Hz. Mûsâ’nın yanında yer alan büyücülerin dile getirdiği duadaki beyanları A‘râf 7/126’da zikredildiği üzere “Müslümanlar olarak vefat ettirilmek” şeklinde ifade edilmektedir. Ayrıca Firavun’un ölümü esnasında dile getirdiği, ancak iddiasını ispata zamanı kalmadığı için kendisinden kabul edilmeyen itirafında dile getirdiği beyanı da “Ben de müslümanlardanım” şeklinde Yûnus 10/90’da ifade edilmektedir.

İşte bütün bu âyetlerde verilmek istenen mesaj ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyette yer alan havarilerin ilan ve itirafı onların da Müslüman olduklarının apaçık bir ispatıdır.

ıı. Havârilerin Sofra İstekleri ve Gerekçeleri

اِذْ قَالَ الْحَوَارِيُّونَ يَا ع۪يسَى ابْنَ مَرْيَمَ هَلْ يَسْتَط۪يعُ رَبُّكَ اَنْ يُنَزِّلَ عَلَيْنَا مَآئِدَةً مِنَ السَّمَآءِ قَالَ اتَّقُوا اللّٰهَ اِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِن۪ينَ قَالُوا نُر۪يدُ اَنْ نَاْكُلَ مِنْهَا وَتَطْمَئِنَّ قُلُوبُنَا وَنَعْلَمَ اَنْ قَدْ صَدَقْتَنَا وَنَكُونَ عَلَيْهَا مِنَ الشَّاهِد۪ينَ “Hani havariler ‘Ey Meryem oğlu İsa, Rabbin bize gökten bir sofra indirebilir mi?’ diye sormuşlardı. O (İsa) da ‘İman etmiş kişilerseniz Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun.’ cevabını vermişti. Onlar ‘Ondan yemeyi, kalplerimizin huzur bulmasını, bize doğru söylediğini (kesin olarak) bilmemizi ve ona şahitler olmamızı istiyoruz.’ demişlerdi.”

Buradaki اِذْ قَالَ iz kâle ifadesi “hani (şöyle) demişti”; الْحَوَارِيُّونَ el-havâriyyûne kelimesi “havariler”; يَا ع۪يسَى ابْنَ مَرْيَمَ yâ ‘îse’bne meryeme hitabı “ey Meryem oğlu İsa”; هَلْ يَسْتَط۪يعُ hel yestetî‘u sorusu “gücü yeter mi”; رَبُّكَ rabbuke tamlaması “senin Rabbinin”; اَنْ يُنَزِّلَ en yünezzile ifadesi “indirmeye, göndermeye”; عَلَيْنَا ‘aleynâ ifadesi “bize, bizim üzerimize”; مَآئِدَةً mâideten kelimesi “herhangi bir sofra”; مِنَ السَّمَآءِ mine’s-semâi ifadesi “gökten”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; اتَّقُوا ıttekû emri “takvâlı, duyarlı olun”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a karşı”; اِنْ كُنْتُمْ in küntüm fiili “eğer (şöyle) iseniz”; مُؤْمِن۪ينَ mü’minîne kelimesi “müminler(seniz), inananlar (iseniz)”; قَالُوا kâlû fiili “(şöyle) demişlerdi”; نُر۪يدُ nürîdü fiili “istiyoruz”; اَنْ نَاْكُلَ en ne’küle ifadesi “yememizi”; مِنْهَا minhâ ifadesi “ondan”; وَتَطْمَئِنَّ ve tatmeinne fiili “ve tatmin olmasını, mutmain olmasını, rahatlamasını”; قُلُوبُنَا kulûbünâ tamlaması “bizim kalplerimiz(in)”; وَنَعْلَمَ ve na‘leme fiili “ve bilmek (istiyoruz)”; اَنْ قَدْ صَدَقْتَنَا en kad sadaktenâ ifadesi “senin bize karşı doğru, sadık olduğunu”; وَنَكُونَ ve nekûne fiili “ve olmamızı (istiyoruz); عَلَيْهَا ‘aleyhâ ifadesi “ona, onunla ilgili”; مِنَ الشَّاهِد۪ينَ mine’ş-şâhidîne ifadesi ise “şahitlerden, (gözleriyle görenlerden)” demektir.

Burada havarilerin Hz. İsa’ya hitaben Yüce Allah’ın kendilerine bir sofra indirip indirmeyeceği, bu isteğin gerekçesi gündeme getirilmektedir.

1. اِذْ قَالَ الْحَوَارِيُّونَ يَا ع۪يسَى ابْنَ مَرْيَمَ هَلْ يَسْتَط۪يعُ رَبُّكَ اَنْ يُنَزِّلَ عَلَيْنَا مَآئِدَةً مِنَ السَّمَآءِ قَالَ اتَّقُوا اللّٰهَ اِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِن۪ينَ “Hani havariler ‘Ey Meryem oğlu İsa, Rabbin bize gökten bir sofra indirebilir mi?’ diye sormuşlardı. O (İsa) da ‘İman etmiş kişilerseniz Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun.’ cevabını vermişti.” Yüce Allah önceki âyette havarilerle ilgili emrine onların verdiği olumlu ve teslimiyetçi cevabın peşinden bu âyette yine havarilerle ilgili bir başka noktaya değinmektedir.

a)اِذْ قَالَ الْحَوَارِيُّونَ يَا ع۪يسَى ابْنَ مَرْيَمَ هَلْ يَسْتَط۪يعُ رَبُّكَ اَنْ يُنَزِّلَ عَلَيْنَا مَآئِدَةً مِنَ السَّمَآءِ “Hani, havârîler ‘Ey Meryem oğlu İsa, Rabbin bize gökten donatılmış bir sofra indirebilir mi?’ diye sormuşlardı.” Havariler Hz. İsa’ya seslenerek Yüce Allah’ın kendilerine gökten bir sofra indirmeye kadir olup olmadığını sormuşlardı. Sûreye adını veren ve 114. âyette de geçen مَآئِدَة mâideh kelimesi, “sahibine verilmiş bir bağış” manasında “ikram edilmiş sofra” manasında kullanılır olmuştur.

ı. Esasında önceki âyette de geçtiği üzere, imanlı insanlar olmaları bakımından havarilerin bu sorudaki maksatları Yüce Allah’ın kudretinden şüphede olduklarını göstermez. Bu durumda imanlarının daha da güçlenmesi için böyle bir soru sordukları veya Hz. İbrâhim’in ölülerin diriltilmesiyle ilgili olarak sorduğu sorudaki “kalbim mutmain olsun” sözüne benzetilebileceği düşünülebilir. Âyette geçen يَسْتَط۪يعُ yestetî‘u fiili bilinen manada “güç yetirmek” manasında değil de “hikmetine uyar mı” şeklinde de yorumlanabilir. Dahası, daha başka âlimler bu ifadeyi bir dua gibi kabul ederek “Yüce Allah bu duayı kabul eder mi, buna rıza gösterir mi?” şeklinde de anlamışlardır.

ıı. İmâm Kisâî âyetteki يَسْتَط۪يعُ رَبُّكَ yestetî‘u rabbuke ifadesini تَسْتَط۪يعُ رَبَّكَ testetî‘u rabbeke şeklinde okuyarak mananın Hz. İsa’ya yönelik olduğunu ve “Rabbinden isteyebilir misin” şeklinde anlaşılması gerektiği ortaya koymuştur.(32) Rasûlüllâh’ın âyeti bu şekilde okuduğu şeklinde bir rivayetin Hz. Ayşe’ye ve Mu‘âz b. Cebel’e nispet edildiği de ifade edilmektedir. Bu kıraat, havarilerin Hz. İsa’nın gücü ve kudreti hususunda şüphe etmiş olmalarını gerektirir. Önceki yaygın kıraat ise onların Yüce Allah’ın kudreti hususunda şüphe etmiş olmalarını gerektirir. Şüphesiz ki burada naklettiğimiz ikinci kıraat ilkinden daha uygundur.(33)

ııı. Yaygın kıraatin kabul edilmesi durumunda âyetin nasıl anlaşılması gerektiğiyle ilgili olarak Râzî şu ihtimalleri zikretmektedir:

- “Yüce Allah, onları iman edip müslüman olmakla nitelendirmemiş, aksine onların bu iki şeyi yani imanı ve İslâm’ı iddia edip öne sürdüklerini nakletmiş, sonra da buna yine onlardan bir nakil olarak, ‘Rabbin bizim üstümüze gökten bir softa indirebilir mi?’ dediklerini ilâve etmiştir. Bu da, onların, şüpheye düşüp bu hususta tereddüd ettiklerini gösterir. Çünkü böyle bir söz, imanı mükemmel olan bir kimseden çıkmaz. Hem onlar, bir sonraki âyette ‘senin, bize hakikaten doğru söylediğini bilelim’ demişlerdir ki bu da onların kalplerinde bir hastalığın bulunduğuna delâlet eder. Hz. İsa’nın onlara, ‘Eğer inanmış kimselerseniz, Allah’a karşı takvâlı olun’ demesi de onların iman hususunda kâmil olmadıklarına delâlet eder.”

- “Havâriler mümin idiler; ancak ne var ki bu mucizeyi, kalpleri iyice mutmain olsun diye talep etmişlerdi. Bu tıpkı Hz. İbrahim’in ‘Fakat kalbim mutmain olsun diye’(34) demesi gibidir. Zira bu tür mucizeleri görüp müşahede etmek, hiç şüphe yok ki gönüllerde bir güven meydana getirir. İşte bu sebepten dolayı havariler ‘kalplerimiz yatışsın’(35) demiş­lerdi.”

- “Bu sözden maksat, bunun hikmet açısından caiz olup olmadığını sormaktır. Bu böyledir, zira Yüce Allah’ın fiilleri çeşitli hikmet şekillerini görüp gözetmeye dayanınca, bu çeşitli hikmet türlerinden herhangi birisinin gerçekleşmediği yerde fiil imkânsız olur. Çünkü hikmet bakımından ters olan birşey, kudret bakımından da ters gibi olur. Bu cevap, Mutezilenin görüşüne göredir…”

- “Süddî, âyetteki ifadenin ‘Şayet, ondan bunu istersen, Rabbin sana icabet eder mi?’ anlamına geldiğini söylemiştir.”

- “Âyette geçen رَبُّكَ rabbuke ifadesiyle kast edilen muhatap belki de Hz. Cebrâîl’dir. Çünkü Cebrâîl (a.s) da Hz. İsa’yı eğitmiş ve ona çeşitli yardımlarda bulunmuştur. İşte bu sebepten dolayı, Yüce Allah, Mâide 5/110. âyetin baş kısımlarında ‘Hani ben seni Cebrail ile desteklemiştim’ buyurmuştur. Yani, ‘Sen, Cebrail’in seni eğitip, sana çeşitli ikramlarda bulunduğunu iddia ediyorsun. Bu nedenle, o, sana gökten bir sofra indirebilir mi?’ demektir.”

- “Onların bu sorudan maksatları, bu hususta şüphe etmiş olmalarından ileri gelmemiştir. Aksine, onların bundan maksatları, Yüce Allah’nın bunu yapabilmesinin son derece açık ve net olduğunu kabul edip ortaya koymaktır. Bu tıpkı bir kimsenin, bir fakirin, âcizin elinden tutup da ‘Hükümdar bu gibileri doyurmaya muktedir değil midir?’ demesine benzer. Onun bu sorudan maksadı, bunun çok açık ve sarih olduğunu, aklı olan hiç kimsenin bu hususta şüphe etmesinin caiz olmayacağını ortaya koymaktır.”(36)

Bütün bu bilgiler bir yana, âyetin devam eden cümlesi ve bir sonraki âyet bu isteğin takvâ’ya uygun bir istek olmadığını ortaya koymaktadır. Bu yüzden de Mâide 5/115’teki dolaylı ifadelerden de anlaşıldığı kadarıyla bu istek de zaten kabul edilmemiştir. Her nasıl anlaşılırsa anlaşılsın, havarilerin bu isteği bir olağanüstülük manası içerdiği için Hz. İsa kendilerine verdiği cevapta onları takvâlı yani duyarlı olmaya davet etmiştir ki devam eden cümlede bu konuya değinilmektedir.

b) قَالَ اتَّقُوا اللّٰهَ اِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِن۪ينَ “O (İsa) da ‘İman etmiş kimseler iseniz Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun’ cevabını vermişti.” Hz. İsa kendisinden böyle bir istekte bulunan havarilerinin bu isteklerini uygun bulmamış ve bunu iman ve teslimiyetle bağdaştırmamış olacak ki kendilerini takvâ’ya davet etmiş, dahası gerçekten inanıyorlarsa Yüce Allah’a karşı takvâlı yani sorumlu, sorumluluğunun bilincinde ve duyarlı davranmaları gerektiğini bildirmiş olmaktadır.

Hz. İsa, bu ifadesiyle bir anlamda havarilere şunu demek istemiştir: “Mucizeyi tayin etme hususunda Yüce Allah’a karşı takvâlı, duyarlı olun. Zira sizin bu yaptığınız, işi yokuşa sürme ve tahakkümdür; bu ise Rabbin huzurunda kul tarafından yapılmış büyük bir suçtur. Hem bu, daha önce gösterilen birçok mucizeden sonra yeniden bir mucize talep etmek demektir ki bu da büyük bir suçtur.”(37) Hz. İsa’nın söz konusu isteği beğenmediği, bu yüzden karşısındakileri takvâya davet ettiği bir sonraki âyette havarilerin dile getirdiği ifadelerden de anlaşılmaktadır.

2. قَالُوا نُر۪يدُ اَنْ نَاْكُلَ مِنْهَا وَتَطْمَئِنَّ قُلُوبُنَا وَنَعْلَمَ اَنْ قَدْ صَدَقْتَنَا وَنَكُونَ عَلَيْهَا مِنَ الشَّاهِد۪ينَ “Onlar ‘Ondan yemeyi, kalplerimizin huzur bulmasını, bize doğru söylediğini (kesin olarak) bilmemizi ve ona şahitler olmamızı istiyoruz.’ demişlerdi.” Yüce Allah önce havarilerin gök sofrası isteklerini, ardından Hz. İsa’nın kendilerine verdiği cevabı zikrettikten sonra, bu defa havârilen aslında isteklerindeki amaçlarını dile getirmekte ve bazı gerekçelerinin bulunduğunu göstermektedir.

Havâriler gerekçeleri bağlamında önce sofradan yemek istediklerini dile getirmiş, beraberinde kalplerinin mutmain olmasını istediklerini ifade etmişler, ardından bu sayede Hz. İsa’nın kendilerine getirip tebliğ ettiği şeylerin yani hak ve hakikat adına söylediklerinin doğru olduğunu benimseyip tasdik etmeyi, nihayetinde de bütün bu gerçeklere şahitlik etmeyi arzuladıklarını ifade etmişlerdi.

Havarilerin bu sözlerinde insani taraflar yer almaktadır; bu çerçevede ilahi ikram olarak gönderilen bir sofradan yemek anlaşılabilen bir istektir. İsteklerinin yerine getirildiğini görmek de insani bir duygudur; bu da anlaşılabilidir; nitekim Hz. İbrâhim’de de bunu görmekteyiz. Fakat diğerinde sıkıntı vardır. Çünkü “bunlar olsun ki senin doğru söylediğini bilelim” ifadesi gayba imanla, peygambere iman ve teslimiyetle hiçbir şekilde bağdaştırılamaz.

Âyette geçen نَعْلَمَ na‘leme “bilelim” fiili bazı kıraatlarda يُعْلَمَ yu‘leme “bilinsin” şeklinde edilgen okunmakta, böylece “doğruluğunu bilelim” manasından ziyade “doğruluğun bilinsin” anlamı devreye girmektedir. Hatta söz konusu نَعْلَمَ na‘leme fiiline “göstermek”, “ortaya çıkarmak”, “görünür kılmak” gibi anlamlar verilirse o zaman sözünü ettiğimiz sakınca bütünüyle ortadan kalkmış olur.(38)

Esasında son yorum hariç, diğerlerine göre bu türden ifadeler “mucize görürsek inanırız” diyenlerin sözlerine ve isteklerine benzemektedir ki mucizeleri görenlerin inanmadıkları ve bu yüzden de helak edildikleri bilinmektedir. İşte daha önce yorumladığımız Mâide 5/110. âyette sayılan pek çok sıra dışı olayları görmelerine rağmen, yeni bir mucize beklentisi doğru bir istek olarak görülmemelidir. Zaten daha sonra yorumlayacağımız Mâide 5/115’te de bu isteğin yerine getirilmediği işareten anlaşılmaktadır.

ııı. Hz. İsa’nın Duası ve İlâhi Uyarı

قَالَ ع۪يسَى ابْنُ مَرْيَمَ اللّٰهُمَّ رَبَّنَآ اَنْزِلْ عَلَيْنَا مَآئِدَةً مِنَ السَّمَآءِ تَكُونُ لَنَا ع۪يدًا لِاَوَّلِنَا وَاٰخِرِنَا وَاٰيَةً مِنْكَ وَارْزُقْنَا وَاَنْتَ خَيْرُ الرَّازِق۪ينَ قَالَ اللّٰهُ اِنّ۪ي مُنَزِّلُهَا عَلَيْكُمْ فَمَنْ يَكْفُرْ بَعْدُ مِنْكُمْ فَاِنّ۪يٓ اُعَذِّبُهُ عَذَابًا لَآ اُعَذِّبُهُٓ اَحَدًا مِنَ الْعَالَم۪ينَ “Meryem oğlu İsa şöyle dua etmişti: ‘Allah’ım! Rabbimiz! Bize hem bizim için hem de öncekilerimiz ve sonrakilerimiz için bir bayram ve senden bir delil olacak şekilde gökten bir sofra indir! Bizi rızıklandır! Sen rızık verenlerin en hayırlısısın.’ Allah da şöyle demişti: Şüphesiz ki ben onu size indirebilirim; (ama) bundan sonra içinizden kim inkâr ederse, âlemlerde kimseye etmediğim azabı ona ederim!”

Buradaki قَالَ kâle fiili “(şöyle) dedi”; ع۪يسَى ابْنُ مَرْيَمَ ‘îsebnu meryeme tamlaması “Meryem oğlu İsa”; اللّٰهُمَّ allahumme hitabı “ey Allah’ım”; رَبَّنَا rabbenâ hitabı “ey Rabbimiz”; اَنْزِلْ enzil duası “indir, gönder”; عَلَيْنَا ‘aleynâ ifadesi “bize, üzerimize”; مَآئِدَةً mâideten kelimesi “bir sofra”; مِنَ السَّمَآءِ mine’s-semâi ifadesi “gökten”; تَكُونُ tekûnu fiili “olsun (diye)”; لَنَا lenâ ifadesi “bizim için, bize”; ع۪يدًا ‘îden kelimesi “bayram”; لِاَوَّلِنَا lievvelinâ tamlaması “bizim öncekilerimize”; وَاٰخِرِنَا ve âhırinâ ifadesi “ve bizim sonrakilerimize”; وَاٰيَةً ve âyeten kelimesi “ve bir ayet, bir delil olsun”; مِنْكَ minke ifadesi “senden”; وَارْزُقْنَا verzuknâ duası “bize rızık ver, bizi rızıklandır”; وَاَنْتَ ve ente zamiri “ve sen”; خَيْرُ الرَّازِق۪ينَ hayru’r-râzıkîne tamlaması “rızık verenlerin en hayırlısı(sın)”; قَالَ kâle fiili “(şöyle) demişti”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; مُنَزِّلُهَا münezzilühâ tamlaması “onu indiriciyim, indireceğim”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size”; فَمَنْ يَكْفُرْ fe men yekfur ifadesi “her kim inkar ederse, nankörlük ederse”; بَعْدُ ba‘dü kelimesi “artık, bundan sonra”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “içinizden, sizden”; فَاِنّ۪يٓ fe innî ifadesi “muhakkak ki ben”; اُعَذِّبُهُ u‘azzibuhû ifadesi “ona azap ederim, azap edeceğim”; عَذَابًا ‘azâben kelimesi “(şöyle) bir azap şeklinde ki”; لَآ اُعَذِّبُهُٓ lâ u‘azzibuhû ifadesi “öyle bir azap etmemiş olacağım”; اَحَدًا ehaden kelimesi “hiç kimseye”; مِنَ الْعَالَم۪ينَ mine’l-‘âlemîne ifadesi ise “âlemlerden, insanlardan” demektir.

Burada Hz. İsa’nın sofra indirilmesiyle ilgili duası ve Yüce Allah’ın buna karşı dile getirdiği sözler, yaptığı uyarılar gündeme getirilmektedir.

1. قَالَ ع۪يسَى ابْنُ مَرْيَمَ اللّٰهُمَّ رَبَّنَآ اَنْزِلْ عَلَيْنَا مَآئِدَةً مِنَ السَّمَآءِ تَكُونُ لَنَا ع۪يدًا لِاَوَّلِنَا وَاٰخِرِنَا وَاٰيَةً مِنْكَ وَارْزُقْنَا وَاَنْتَ خَيْرُ الرَّازِق۪ينَ “Meryem oğlu İsa şöyle dua etmişti: Allah’ım! Rabbimiz! Bize hem bizim için hem de öncekilerimiz ve sonrakilerimiz için bir bayram ve senden bir delil olacak şekilde gökten bir sofra indir! Bizi rızıklandır! Sen rızık verenlerin en hayırlısısın.” Yüce Allah havarilen istekleri, Hz. İsa’nın onlara cevabı, ardından da havarilerin gökten sofra istemelerindeki gerekçeleri hakkında bilgi verdikten sonra, bu âyette konuyla ilgili olarak Hz. İsa’nın duasını zikretmektedir.

Hz. İsa’nın dua etmesinin amacı, havarilerin kararlılıklarını görmesi, gerekçelerinin de çok sıkıntılı olmadığını düşünmesi olabilir. Hatta kendisine iman edenlerin sayısı çok az olduğu için mevcutları kaybetmeme duygusu ile inançlarındaki zaafların tedavi edilebilir olduğuna kanaat getirmesi de olabilir. Dahası, önceki âyette geçen نَعْلَمَ na‘leme fiili eğer yu‘leme şeklinde “bilinsin” manasında edilgen üçüncü tekil kalıpta okunursa veya söz konusu fiile “gösterelim”, “ortaya çıkaralım”, “görünür kılalım” şeklinde anlam verilirse zaten sorun kalmamaktadır. Buna göre Hz. İsa havarilerin gerekçelerini makul gördüğü için söz konusu duayı yapmış olabilir. Aksi takdirde, önceki iki âyette verilen bilgiler çerçevesinde bakıldığında Hz. İsa’nın böyle bir dua yapmaması beklenirdi. Demek ki mesele genelde tercih edilen ve yaygın olarak benimsenmiş olan yorumlardan daha farklı bir mahiyet arz etmektedir.

a) قَالَ ع۪يسَى ابْنُ مَرْيَمَ اللّٰهُمَّ رَبَّنَآ اَنْزِلْ عَلَيْنَا مَآئِدَةً مِنَ السَّمَآءِ “Meryem oğlu İsa şöyle dua etmişti: Allah’ım! Rabbimiz! Bize gökten bir sofra indir!” Yüce Allah Meryem oğlu İsa’nın yaptığı duaya değinmekte ve bizlere de bir dua âdâbı öğretmektedir. Bu bağlamda duada Yüce Allah’ın yüceliğine vurgu yapıp, O’nun rabblığını yani kullarını sahipleniciliğini, koruyup kollayıcılığını dile getirmek, ardından da duada istenecek şeyleri ifade etmek gerektiği anlaşılmaktadır.

Kur’ân’da beş kez(39) geçen اللّٰهُمَّ allâhumme hitabı “ey Allah’ım”, “ya Rabbi” manasına gelmektedir. Bu ifadede bulunan mîm harfi yâ “ey” ünlemine karşılıktır. Bu nedenle hem mîm harfi hem de yâ ünlemi bir cümlede gelmeyeceği için yâ ünlemi düşürülmüştür.(40) Bu arada âyette geçen اَنْزِلْ enzil kelimesi istenen makamın “yüceliği”ne bir göndermedir. Yüce Allah’tan bir şeyler istemek, O’nun da o şeyi indirmesi, gönderen makamın yüceliğine bir işarettir.

b) تَكُونُ لَنَا ع۪يدًا لِاَوَّلِنَا وَاٰخِرِنَا وَاٰيَةً مِنْكَ “(O) hem bizim için, hem de öncekilerimiz ve sonrakilerimiz için bir bayram ve senden bir âyet (delil) olsun.” Yüce Allah Hz. İsa’nın havarilerin istekleri bağlamında dile getirdikleri beklentilerini kendisine arz ederken, bunun kendileri için ne anlam ifade edeceğini bildiğini, bunu duasının bir parçası olarak zikrettiğini beyan etmektedir. Burada geçen ع۪يد ‘îd sözcüğü “bayram” manasına gelmekte, beraberinde bir sevinç ve huzur kaynağı gibi bir anlam açılımı da içermektedir. Çünkü bayramların anlam alanında huzur ve sevinç daima vardır.

Âyette yer alan لِاَوَّلِنَا وَاٰخِرِنَا ifadesi “öncekilerimiz ve sonrakilerimiz” şeklinde tercüme edilse de böyle bir şeyin imkânı yoktur. Bir imkân sunulduğunda bunu görmeyenler için bunun bayram veya sevinç vesilesi olması düşünülemez. Bu nedenle, sözü edilen ifade “öncekilerimiz ve sonrakilerimiz” manasında hem o sofraya şahit ve sahip olan ilk muhataplar hem de sofranın indirilmesini bayram edinen sonraki insanlar kast ediliyor olmalıdır. Buna göre ilgili ifade “ilkimizden sonuncumuza kadar” manasını vermektedir; sofranın bayram olması ise sürekli tekrarlanan bir ziyafet halindeki sürekliliği ifade etse gerektir.(41)

Hz. İsa’nın duasında yer verdiği وَاٰيَةً مِنْكَ “senden bir ayet” ifadesi ise Yüce Allah’ın ihsan ve ikram edeceği sofranın sıra dışı bir mahiyet arz edeceğini, bu sebeple de lütfedilen bu nimet sofrasının Yüce Allah’ın varlığına, birliğine, kudretine, Hz. İsa’nın da risaletinin gerçekliğine dair kuvvetli bir âyet, yani işaret ve delil olacağını bildirmektedir.

c) وَارْزُقْنَا وَاَنْتَ خَيْرُ الرَّازِق۪ينَ “Bizi (bununla) rızıklandır; zaten sen, rızık verenlerin en hayırlısısın.” Hz. İsa, duasının sonunda istediği sofra vesilesiyle sunulacak nimetlerle rızıklandırılmayı dile getirmekte, gerekçesini ise Yüce Allah’ın tek ve gerçek rızık verici oluşuyla ilişkilendirmektedir. Bu cümle, şeklen başka rızık vericilerin olduğunu gösterse de bu tür ifadeler onların verdiği rızıkların asıl sahibinin Yüce Allah olduğu gerçeğiyle anlaşılmalıdır. Bu nedenle, âyetin sonundaki ifadenin “sen tek ve gerçek rızık vericisin” şeklinde anlaşılıp yorumlanması gerekmektedir.

Bu âyeti yorumlarken Râzî’nin yaptığı çok nefis bir yorumu burada mutlak surette aktarmakta yarar görmekteiz. Çünkü ümmetin isteği ile peygamberin isteğinin karşılaştırılmasında öğrenebileceğimiz nice hususların olduğu şu şekilde beyan edilmektedir:

“Âyetteki bu sıralama hakkında bir düşün! Zira havariler, gökten gelecek bir sofra isterlerken onu isteme hususunda birçok sebep zikretmişler, bunun başında da önce ‘yeme’ sebe­bini getirerek ‘istiyoruz ki biz de ondan yiyelim’ demişler, dinî ve manevî sebepleri geriye bırakmışlardır. Ama Hz. İsâ, bu sofrayı isteyip sebeplerini sıralarken, önce dinî sebepleri söyleyip yeme sebebini sonraya almış, sözünün sonunda ‘Bizi rızıklandır’ demiştir. İşte bunu iyice düşündüğünde, bir kısmının ruhanî, bir kısmının da maddeye meyilli olmaları bakımından ruhların derece derece oluşları gözünün önüne serilir. Sonra Hz. İsâ’nın dini son derece saf, ruhu da alabildiğine aydınlık olduğu için, ‘Bizi rızıklandır’ diyerek, rızıktan bahsedince, o sözle kalmamış, rızıktan rızık verene geçerek ‘Sen rızık verenlerin en hayırlısısın’ demiştir…”(42)

2. قَالَ اللّٰهُ اِنّ۪ي مُنَزِّلُهَا عَلَيْكُمْ فَمَنْ يَكْفُرْ بَعْدُ مِنْكُمْ فَاِنّ۪يٓ اُعَذِّبُهُ عَذَابًا لَآ اُعَذِّبُهُٓ اَحَدًا مِنَ الْعَالَم۪ينَ “Allah da şöyle demişti: Şüphesiz ki ben onu size indirebilirim; (ama) bundan sonra içinizden kim inkâr ederse, âlemlerde kimseye etmediğim azabı ona ederim!” Yüce Allah Hz. İsa’nın duasında dile getirdiği hususları aktardıktan sonra, bu defa muhataplarına hem cevap vermekte, hem de çok önemli bir uyarıda bulunduğunu bildirmektedir.

Bu çerçevede Yüce Allah onların istediği sofrayı indirebileceğini ifade etmekte, ancak buna rağmen eğer içlerinden nankörlük edenler çıkarsa, artık onlara âlemde hiç kimseye yapmadığı azabı yapacağını haber vermektedir. Bu sofranın indirildiğini söyleyenler âlimlerin çoğunluğudur ve onlar sofranın içeriğine varıncaya kadar detay vermekte, son derece enteresan bilgiler zikretmektedirler.(43) Bu kabule göre âyette geçenاِنّ۪ي مُنَزِّلُهَا عَلَيْكُمْ ifadesi “muhakkak ki ben onu indireceğim” şeklinde anlaşılmış olmaktadır.

Ancak Hasan el-Basrî ve Mücâhid gibi bazı âlimler ise böyle bir sofranın indirilmediğini, bunun bir misal ve tehdit kabilinden bir beyan olduğunu, çünkü âyetin sonundaki azap tehdidini duyunca havarilerin sofra isteklerinden vazgeçtiğini ifade etmişlerdir.(44) Bu tercihe göre, âyette geçenاِنّ۪ي مُنَزِّلُهَا عَلَيْكُمْ ifadesi “muhakkak ki ben onu indireceğim” şeklinde değil de “onu indirebilirim” şeklinde yorumlanmak durumundadır.

“Gökten sofra istenmesi” ve “sofranın indirilmesi” meselesi hakkında yapılan bir değerlendirme şöyledir:

“Hz. İsa'nın duası konusuna gelince, bu, Hz. İsa’nın duasında yer alan günlük yiyecek isteğinin bir yansıması olabilir. Çünkü dinî terminolojide insana gelen her fayda, ‘gökten gönderilmiş’ yani, Allah tarafından gönderilmiş sayılır, bu fayda insanın kendi çabasıyla ortaya çıkmış olsa bile. Ancak, diğer taraftan, havarilerin ‘sofra’yı isteme şekilleri -ve özellikle onların bir sonraki ayette verilen açıklamaları- daha çok Allah’tan imanlarını ‘kabul ettiği’ni gösterecek bir mucize istediklerine işaret ediyor gibidir. İnnî münezziluhâ (lafzen ‘Ben onu gönderiyorum’) ibaresindeki münezzil gramer kalıbı, sürekli tekrarlanan bir bağışa işaret eder.”

“Allah’ın süreklilik arz eden bu maddî ve manevî rızık vericiliğinin vurgulanması, O’nun, bu açık hakikati -insanın kendi kendine yeterli ve bağımsız olduğunu küstahça varsayarak- inkâr edenlere lânetinin şiddetini açıklamaktadır: Ayrıca Allah’ın varlığının ‘delil’i olarak bir mucize gösterilmesi talebinin kınandığına işaret eder.”(45) 

c) Hz. İsa’nın Sorgulanması ve Sonuç

Yüce Allah, sûrenin 116-120. âyetlerinde Hz. İsa’ya seslenrek insanlara, “Beni ve anamı, Allah’ın peşi sıra iki ilah edinin’ diye sen mi dedin” buyurduğu zaman, Hz. İsa’nın, “Hâşâ! Seni tenzih ederim; hakkım olmayan şeyi söylemek bana yakışmaz. Hem ben söyleseydim sen onu şüphesiz bilirdin. Sen benim içimdekini bilirsin, hâlbuki ben senin zâtında olanı bilmem. Muhakkak ki gizlilikleri hakkıyle bilen ancak sensin sen” demiş olacağını bildirmektedir.

Ardından, Hz. İsa’nın sözlerine devam ederek şu cevapları dile getirdiği bildirilmektedir: “Ben onlara, sadece ve sadece senin bana emrettiğini (şu beyanı) söyledim: ‘Benim de Rabbim, sizin de Rabbiniz olan Allah’a kulluk edin!’ İçlerinde bulunduğum sürece durumlarına şahittim. Beni vefat ettirince artık onlar üzerine gözetleyici yalnız sen oldun. Sen her şeye şahitsin. Eğer onlara azap edersen muhakkak ki onlar senin kullarındır (dilediğini yaparsın). Eğer onları bağışlarsan muhakkak ki sensin sadece ve sadece sen el-‘azîz (izzet sahibi) ve el-hakîm (hikmet sahibi) olan.”

Sûrenin sonunda ise, Yüce Allah’ın şu evrensel bildirisine yer verilmekte ve mutaplar bilinçlendirilmek istenmektedir: “(Bu konuşmadan sonra) Allah şöyle buyurmuş (olacak)tır: Bu(gün), doğrulara, doğruluklarının fayda vereceği gündür. Onlara, içinde ebedî kalacakları, altlarından ırmaklar akan cennetler vardır. Allah kendilerinden razı, onlar da O’ndan (Allah’tan) memnun olmuşlardır. İşte bu, büyük kurtuluştur. Göklerin, yerin ve içindekilerin hükümranlığı sadece Allah’a aittir. O, her şeye gücü yetendir.”

ı. Hz. İsa’nın Kavmine Tevhid Çağrısında Bulunduğu

وَاِذْ قَالَ اللّٰهُ يَا ع۪يسَى ابْنَ مَرْيَمَ ءَاَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُون۪ي وَاُمِّيَ اِلٰهَيْنِ مِنْ دُونِ اللّٰهِ قَالَ سُبْحَانَكَ مَا يَكُونُ ل۪يٓ اَنْ اَقُولَ مَا لَيْسَ ل۪ي بِحَقّ اِنْ كُنْتُ قُلْتُهُ فَقَدْ عَلِمْتَهُ تَعْلَمُ مَا ف۪ي نَفْس۪ي وَلَآ اَعْلَمُ مَا ف۪ي نَفْسِكَ اِنَّكَ اَنْتَ عَلَّامُ الْغُيُوبِ “Hani Allah ‘Ey Meryem oğlu İsa! İnsanlara ‘Beni ve annemi, Allah’ın peşi sıra iki ilah edinin!’ diye sen mi dedin?’ dediği zaman, (İsa) ‘(Haşa)! Sen yücesin. Hakkım olmayan şeyi söylemek bana yakışmaz. Ben onu söyleseydim sen onu elbette bilirdin. Sen bendekini bilirsin, (oysa) ben sende olanı bilemem. Şüphesiz ki gizlilikleri bilen ancak sensin sen.’ demiş (olacak)tır.”

Âyetteki وَاِذْ قَالَ ve iz kâle ifadesi “ve hani (şöyle) demişti”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; يَا ع۪يسَى ابْنَ مَرْيَمَ yâ ‘îse’bne meryeme hitabı “ey Meryem oğlu İsa”; ءَاَنْتَ e ente sorusu “sen mi”; قُلْتَ külte fiili “(şöyle) dedin”; لِلنَّاسِ li’n-nâsi ifadesi “insanlara”; اتَّخِذُون۪ي ittehızûnî emri “beni (şöyle) edinin, benimseyin”; وَاُمِّيَ ve ümmiye ifadesi “ve benim annemi”; اِلٰهَيْنِ ilâheyni tamlaması “iki ilah, iki tanrı”; مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi ifadesi “Allah’ın peşi sıra”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; سُبْحَانَكَ sübhâneke ifadesi “seni her eksiklikten tenzih ederim”; مَا يَكُونُ mâ yekûnu fiili “olmaz, olamaz, mümkün değildir, asla söz konusu olamaz”; ل۪ي lî ifadesi “benim için”; اَنْ اَقُولَ en ekûle “(şöyle) bir şey demem, söylemem”; مَا لَيْسَ mâ leyse ifadesi “olmayan şeyi”; ل۪ي lî ifadesi “benim için”; بِحَقّ bi hakkın ifadesi “uygun, doğru (olmayan şeyi)”; اِنْ كُنْتُ in küntü fiili “eğer (şöyle) olsaydım”; قُلْتُهُ kultühû ifadesi “onu söylemiş (olsaydım)”; فَقَدْ عَلِمْتَهُ fe kad ‘alimtehû ifadesi “muhakkak ki son onu bilirdin”; تَعْلَمُ ta‘lemu fiili “sen bilirsin”; مَا ف۪ي نَفْس۪ي mâ fî nefsî ifadesi “bende, benim nefsimde olan şeyi”; وَلَآ اَعْلَمُ ve lâ a‘lemu fiili “ben ise bilemem”; مَا ف۪ي نَفْسِكَ mâ fî nefsike ifadesi “senin zatında olan şeyi”; اِنَّكَ اَنْتَ inneke ente ifadesi “muhakkak ki sadece ve sadece sensin sen”; عَلَّامُ الْغُيُوبِ ‘allâmu’l-ğuyûbi tamlaması ise “gaybları, bilinemeyenleri çok iyi bilen” demektir.

Burada Hz. İsa’nın mahşerde kavminin önünde sorgulanması, kavminin onu ilah edinmesinin yanlışlığı, onların tavırlarının Hz. İsa’nın sözleriyle ilişkili olmadığı gibi konular gündeme getirilmektedir.

1. وَاِذْ قَالَ اللّٰهُ يَا ع۪يسَى ابْنَ مَرْيَمَ ءَاَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُون۪ي وَاُمِّيَ اِلٰهَيْنِ مِنْ دُونِ اللّٰهِ “Hani Allah ‘Ey Meryem oğlu İsa! İnsanlara ‘Beni ve annemi, Allah’ın peşi sıra iki ilah edinin!’ diye sen mi dedin?’ dediği zaman.” Yüce Allah daha önce yorumladığımız Mâide 5/109’da bütün peygamberleri toplayıp kavimlerinin onlara verdiği cevaplarla ilgili olarak kendilerini sorgulayacağını ve sonrasında Hz. İsa’ya ve annesine olan nimetleri konusunu ele aldıktan sonra, yine mahşerde olmak üzere bu defa Hz. İsa’yı kavminin önünde sorgulayacağını haber vermektedir.(46) Burada sözü edilen konuşma ve sorgulamanın mahşerde olacağının en önemli delili Mâide 5/118 ve 119. âyetlerdeki ifadelerdir ki bu âyetlerde azaptan, bağışlanmadan ve sadıkların sadakatinin kendilerine yarar sağlayacağı o kıyamet gününden söz edilmektedir.

Yüce Allah Hz. İsa’nın muhataplarının kendisini “Allah”, “Allah’ın oğlu” ve “üçün üçüncüsü” şeklinde ilahlaştırmasını sorgulayacağını ifade ederken, mahşerde de kendisine يَا ع۪يسَى ابْنَ مَرْيَمَ “ey Meryem’in oğlu İsa” şeklinde hitap ederek onun beşer bir peygamber olduğuna bir kez daha dikkat çekeceğini göstermektedir. Esasında Yüce Allah eşsiz ve erişilmez bilgisi gereği, her şeyi bildiği için O’nun birisine soru sorması, bilgilenmek amacına yönelik olamaz. Maksat ya muhatabın yanlış bilgisini düzeltmek veya ona yanlış bilgisini itiraf ettirip doğruyu ortaya koymak ya da yanlış bilgi ile hareket ederek hataya düşenleri uyarmaktır. Burada da durum aynıdır; çünkü Yüce Allah Hz. İsa’nın kavmine sözünü ettiği türden herhangi bir şey söylemediğini gayet iyi bilmektedir.

Hz. İsa sanki o buna benzer sözler söylemiş gibi iddia edip kendisine ilahlık yakıştıranların korkunç bir yalan ve iftira içerisinde oldukları ortaya konulsun diye mahşerde soru Hz. İsa’ya sorularak onu ilahlaştıranlar kınanacak, ayıplanacak, rezil edilecek, söylediklerinin ve yaptıklarının bir iftira olduğu peygamberin de bulunduğu bir ortamda gözler önüne serilecektir. Bu vesileyle, başta Hz. İsa olmak üzere bütün peygamberlerin bu türden sözler söylemekten münezzeh oldukları da bir kez daha ortaya konulmuş olmaktadır.(47) Bu soru Tekvîr 81/8-9’da diri diri gömülen kız çocuğuna sorulacak olan “hangi günahı sebebiyle öldürüldüğü” sorusunda da söz konusudur. Maksat kız çocuğundan bilgi almak değil, aksine onu öldürenlerin ne kadar kötü bir fiil gerçekleştirdiklerini ortaya koymaktır.

Bir peygamberin kavmine şirk içerikli bir şey söylemesi hiçbir şekilde mümkün değildir. Çünkü Nahl 16/36’da da belirtildiği gibi, bütün peygamberlerin gönderiliş amacı “tek olan Yüce Allah’a kulluk ve tâğût denilen azgınlardan kaçınılmasını sağlamak, yani puta tapıcılığı önlemek”tir. Hz. İsa için de durum aynıdır ve o da kavmine sadece Yüce Allah’a kulluk etmeleri gerektiğini tebliğ etmiştir ki bir sonraki cümlede yer alan “Ben onlara, ‘ancak bana emrettiğini söyledim: Benim de Rabbim, sizin de Rabbiniz olan Allah’a kulluk edin’ dedim” şeklindeki ifadelerde onun bu sözlerine dikkat çekilmektedir. Benzer beyanlar Âl-i İmrân 3/50-51, Mâide 5/72, 117, Meryem 19/36 ve Zuhruf 43/63’te de yer almaktadır.

Hz. İsa’nın da başka peygamberlerin de ümmetlerine yönelik davetleri bağlamında Âl-i İmrân 3/79-80’de şu bilgiler verilmektedir: “Hiçbir insanın, Allah’ın kendisine Kitap, hikmet ve peygamberlik vermesinden sonra (kalkıp) insanlara ‘Allah’ın peşi sıra bana kullar olun!’ demesi mümkün değildir. Bilakis (şöyle demeleri gerekir): Ders çalışmakta ve (başkalarına da) öğretmekte olduğunuz el-Kitâb uyarınca rabbâniyyîn (Rabbe hâlis kullar) olunuz. (Hiçbir peygamber) size ‘Melekleri ve peygamberleri rabler edinin’ diye de emretmez. Sizler müslüman olduktan sonra (peygamberler hiç) size kâfirliği emreder(ler) mi?”

Konu bu kadar açıktır ve Hz. İsa’nın اتَّخِذُون۪ي وَاُمِّيَ اِلٰهَيْنِ مِنْ دُونِ اللّٰهِ “Beni ve annemi Allah’ın peşi sıra iki ilah edinin” şeklinde bir söz söylemesi hiçbir şekilde mümkün değildir. Çünkü daha önce yorumladığımız Mâide 5/72’de onun şirkle ilgili şöyle bir uyarısı yer almaktadır: “Andolsun ki ‘Allah, Meryem oğlu Mesîh’tir’ diyenler kesinlikle kâfir olmuşlardır. (Hâlbuki) Mesîh ‘Ey İsrailoğulları! Benim Rabbim ve sizin Rabbiniz olan Allah’a kulluk ediniz’ demişti. (Biliniz ki) kim Allah’a ortak koşarsa muhakkak Allah ona cenneti haram kılmış (olacak)tır; onun yeri ateştir ve zalimler için hiçbir yardımcı yoktur.”

Âyette zikredilen مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi ifadesi “Allah’tan başka” manasının yanında دُون dûn ekimesinin anlamından da hareketle “Allah’ın peşi sıra”, “Allah’ın dûnunda, aşağısında, astında, peşi sıra” gibi anlamlar da vermektedir. Çünkü şirkin bulunduğu bir ortamda baştaki bir kudrete ortak isnadı söz konusu edilmektedir. “Allah’tan başka” ifadesi şirkle ilgili konularda yanlış anlaşılabileceği için tercümeyi “Allah’ın peşi sıra” şeklinde vermek çok daha doğrudur. Zaten hristiyanlar Hz. İsa’yı bir üçlünün parçası olarak görmekle şirke düşmüşlerdi; Yüce Allah da mahşerde onların bu yanlışının Hz. İsa’dan değil, kendi yanlış değerlendirmelerinden kaynaklandığını sorgulayarak ortaya koyacağını haber vermektedir.

2. قَالَ سُبْحَانَكَ مَا يَكُونُ ل۪يٓ اَنْ اَقُولَ مَا لَيْسَ ل۪ي بِحَقّ اِنْ كُنْتُ قُلْتُهُ فَقَدْ عَلِمْتَهُ تَعْلَمُ مَا ف۪ي نَفْس۪ي وَلَآ اَعْلَمُ مَا ف۪ي نَفْسِكَ “(İsa) ‘(Haşa)! Sen yücesin. Hakkım olmayan şeyi söylemek bana yakışmaz. Ben onu söyleseydim sen onu elbette bilirdin. Sen bendekini bilirsin, (oysa) ben sende olanı bilemem.” Yüce Allah Hz. İsa’ya sorduğu soruya onun verdiği cevabı ele almakta, bir peygamber âdâbının nasıl olduğunu öğretmek istemektedir.

a) قَالَ سُبْحَانَكَ مَا يَكُونُ ل۪يٓ اَنْ اَقُولَ مَا لَيْسَ ل۪ي بِحَقّ “(İsa) ‘(Haşa)! Sen yücesin. Hakkım olmayan şeyi söylemek bana yakışmaz.’ demişti.” Hz. İsa Yüce Allah’ı her türlü eksiklikten uzak ve münezzeh tuttuğunu beyan ettikten sonra, kendisi için doğru ve mümkün olmayan, söylemeye hakkı bulunmayan bir şeyi söylemesinin kesinlikle söz konusu olamayacağını ifade etmiş olacaktır.

Kur’ân’da 41 kez(48) geçen سُبْحَان sübhâne kelimesi genel kabul olarak, “tenzih ederiz”, “şanı ne yücedir!”, “yücelikte eşsiz, sınırsız” veya “varlığın kendisi adına hareket ettiği Rabbimizin şanı ne yücedir”(49) ya da “yüceler yücesi”(50) şeklinde tercüme edilebilir. İşte Hz. İsa önce bu beyanı dile getirecek, sonra da kendisi için doğru ve mümkün olamayacak herhangi bir şeyi söylemesinin imkânsız olduğunu Yüce Allah’ın ve onu ilahlaştıran sapkın kavminin önünde dile getirip itiraf edecek, istismar edenleri ayıplayarak peygamberlerin kavimleri hakkındaki şahitliği meselesine de böylece bir örnek oluşturacaktır.

b) اِنْ كُنْتُ قُلْتُهُ فَقَدْ عَلِمْتَهُ تَعْلَمُ مَا ف۪ي نَفْس۪ي وَلَآ اَعْلَمُ مَا ف۪ي نَفْسِكَ “Ben onu söyleseydim sen onu elbette bilirdin. Sen bendekini bilirsin, (oysa) ben sende olanı bilemem.” Hz. İsa sözlerine devam ederek Yüce Allah’ın kendisine sorduğu “Beni ve anamı, Allah’ın peşi sıra iki ilah edinin’ diye sen mi dedin?” şeklindeki soruya dair beyanı kesinlikle söylemediğini ifade edecektir. Zaten söylemiş olsaydı bunu Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez bilgisiyle bilmiş olacağını ifade edecek, gerekçeyi de Yüce Allah’ın onda bulunan her şeyi bilmesi, kendisinin ise Yüce Allah’ın zatındakileri bilmesinin mümkün olmaması şeklinde belirleyecektir. Hz. İsa Yüce Allah’ın sorgulamasında Allah Teâlâ’nın onun içini dışını bildiğini, oysa kendisinin Yüce Allah’ın bilgisine hiçbir şekilde vâkıf olamadağını beyan etmiş olacaktır. Nihayetinde bu tutum, bir Müslümanın da dünya hayatında takınması gereken bir davranış ve duyarlılık biçimidir.

“Yüce Allah, Hz. İsa’nın اتَّخِذُون۪ي وَاُمِّيَ اِلٰهَيْنِ مِنْ دُونِ اللّٰهِ “Beni ve annemi Allah’ın peşi sıra iki ilah edinin” şeklindeki sözü söylemediğini beyan buyurunca, bu sözün ondan sadır olup olmadığı hususunu beyan etmeye başlamıştır. Hz. İsa, ‘Ben bunu demedim, söylemedim’ diyerek cevap vermemiştir. Çünkü böyle bir söz, kendisini tezkiye etme ve temize çıkarma yerine geçmiş olur, bu mânaya gelirdi. Hâlbuki bu makam, huşu ve tevazu makamıdır. Yine Hz. İsa ‘Ben onu söylemedim’ diye cevap vermemiş; aksine bunu, Yüce Allah’ın her şeyi kuşatan ilmine havale etmiştir. İşte bu sebeple Hz. İsa ‘Eğer onu söyledimse elbet bunu bilmişsindir’ demiştir ki bu ifade, gerek edep, gerekse Yüce Allah’ın huzurunda mütevazılığını, alçak gönüllülüğünü ortaya koyma ve bütün işleri Yüce Allah’a havale etme hususunda mübalağa ifade eden bir sözdür.”(51)

3.اِنَّكَ اَنْتَ عَلَّامُ الْغُيُوبِ “Şüphesiz ki gizlilikleri bilen ancak sensin sen.’ demiş (olacak)tır.” Bir kez de daha önce yorumladığımız Mâide 5/109’da geçen bu ifadede Yüce Allah mahşerde Hz. İsa’yı sorgularken onun dile getireceği bir beyan olarak bu ifadeyi tekrar hatırlatmaktadır. Âyette yer alan اِنَّكَ اَنْتَ inneke ente kullanımı bir “fasl zamiri” kullanım tekniğidir ve bu ifade cümleye hasr/kasr denen “vurgulu ifade” özelliği katmaktadır. Bu arada âyette yer alan عَلَّام ‘allâm kelimesi ise mübâlağa yani “abartı” kalıbında bir kelimedir ve Kur’ân’da dört kez(52) kullanılmaktadır. Bu kelime “en iyi bilen”, “her şeyi bilen” gibi kapsayıcı bir mana içermekte ve sadece Yüce Allah’ın gaybı yani insan idrakini aşan şeyleri bildiğini ortaya koymaktadır.

ıı. Hz. İsa’nın Vefatı ve Yüce Allah’ın Bilgisine Vurgu

مَا قُلْتُ لَهُمْ اِلَّا مَآ اَمَرْتَن۪ي بِه۪ٓ اَنِ اعْبُدُوا اللّٰهَ رَبّ۪ي وَرَبَّكُمْ وَكُنْتُ عَلَيْهِمْ شَه۪يدًا مَا دُمْتُ ف۪يهِمْ فَلَمَّا تَوَفَّيْتَن۪ي كُنْتَ اَنْتَ الرَّق۪يبَ عَلَيْهِمْ وَاَنْتَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ شَه۪يدٌ اِنْ تُعَذِّبْهُمْ فَاِنَّهُمْ عِبَادُكَ وَاِنْ تَغْفِرْ لَهُمْ فَاِنَّكَ اَنْتَ الْعَز۪يزُ الْحَك۪يمُ “Ben onlara, yalnızca senin bana emrettiğin (şu esası) söyledim: ‘Benim de Rabbim, sizin de Rabbiniz olan Allah’a kulluk edin!’ İçlerinde olduğum sürece kendilerine şahittim. Beni vefat ettirince artık onlar üzerine gözetleyici yalnız sen oldun. Sen her şeye şahitsin. Onlara azap edersen şüphesiz ki onlar, senin kullarındır (dilediğini yaparsın). Onları bağışlarsan şüphesiz ki el-‘azîz (izzet sahibi) ve el-hakîm (hikmet sahibi) olan yalnızca sensin.”

Buradaki مَا قُلْتُ mâ kültü fiili “(şundan başka bir şey) demedim”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlara”; اِلَّا مَآ اَمَرْتَن۪ي illâ mâ emertenî istisnası “senin bana emrettiğinden başka bir şeyden başkasını”; بِه bihî ifadesi “onu”; اَنِ اعْبُدُوا enı‘büdû emri “kulluk edin diye”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; رَبّ۪ي rabbî tamlaması “benim Rabbim olan”; وَرَبَّكُمْ ve rabbeküm tamlaması “ve sizin de Rabbiniz olan”; وَكُنْتُ ve küntü fiili “ve ben (şöyle) idim”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara, onlarla ilgili, onlar üzerine, onların durumuna”; شَه۪يدًا şehîden ifadesi “şahit (idim)”; مَا دُمْتُ mâ dümtü ifadesi “devam ettiğim, bulunduğumuz sürece”; ف۪يهِمْ fîhim ifadesi “onların içlerinde, aralarında”; فَلَمَّا تَوَفَّيْتَن۪ي fe lemmâ teveffeytenî ifadesi “ne zamanki beni vefat ettirdin”; كُنْتَ اَنْتَ künte ente ifadesi “sadece sen oldun”; الرَّق۪يبَ er-rakîbe kelimesi “gözetleyici”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onları”; وَاَنْتَ ve ente zamiri “sensin”; عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ ‘alâ külli şey’in ifadesi “her şeye”; شَه۪يدٌ şehîdün kelimesi “şahit(sin), şahit olansın”; اِنْ تُعَذِّبْهُمْ in tu‘azzibhum ifadesi “eğer onlara azap edersen”; فَاِنَّهُمْ fe innehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; عِبَادُكَ ‘ıbâdüke tamlaması “senin kulların(dır)”; وَاِنْ تَغْفِرْ ve in tağfir fiili “ve eğer bağışlarsan, affedersen”; لَهُمْ lehum ifadesi “onları”; فَاِنَّكَ اَنْتَ fe inneke ente ifadesi “muhakkak ki sadece ve sadece sensin; الْعَز۪يزُ el-‘azîzü kelimesi “güçlü olan(sın)”; الْحَك۪يمُ el-hakîmu kelimesi ise “hikmet sahibi olan(sın)” demektir.

Burada Hz. İsa’nın mahşerdeki yargılamada kavmiyle ilgili kendisine sorulacak sorulara vereceği cevap ve dile getireceği bir talebi gündeme getirilmektedir.

1. مَا قُلْتُ لَهُمْ اِلَّا مَآ اَمَرْتَن۪ي بِه۪ٓ اَنِ اعْبُدُوا اللّٰهَ رَبّ۪ي وَرَبَّكُمْ وَكُنْتُ عَلَيْهِمْ شَه۪يدًا مَا دُمْتُ ف۪يهِمْ فَلَمَّا تَوَفَّيْتَن۪ي كُنْتَ اَنْتَ الرَّق۪يبَ عَلَيْهِمْ وَاَنْتَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ شَه۪يدٌ “Ben onlara, yalnızca senin bana emrettiğin (şu esası) söyledim: ‘Benim de Rabbim, sizin de Rabbiniz olan Allah’a kulluk edin!’ İçlerinde olduğum sürece kendilerine şahittim. Beni vefat ettirince artık onlar üzerine gözetleyici yalnız sen oldun. Sen her şeye şahitsin.” Hz. İsa Yüce Allah’ın kendisine sorduğu soruya cevap bağlamında çeşitli beyanlarda bulunmuş olacaktır. Bunları çeşitli alt başlıklarda ele almak istiyoruz.

a) مَا قُلْتُ لَهُمْ اِلَّا مَآ اَمَرْتَن۪ي بِه۪ٓ اَنِ اعْبُدُوا اللّٰهَ رَبّ۪ي وَرَبَّكُمْ “Ben onlara, yalnızca senin bana emrettiğin (şu esası) söyledim: Benim de Rabbim, sizin de Rabbiniz olan Allah’a kulluk edin!” Hz. İsa mahşerdeki sorgulanmasında Yüce Allah’ın kendisine soracağını bildirdiği اتَّخِذُون۪ي وَاُمِّيَ اِلٰهَيْنِ مِنْ دُونِ اللّٰهِ “Beni ve annemi Allah’ın peşi sıra iki ilah edinin” şeklindeki sözü söylemediğini beyan ettikten sonra, kavmine neyi ifade ettiğini işte bu âyette dile getirmektedir. Buna göre bir peygamberin ümmetine söylemekle yükümlü olduğu şey onları tevhide davet etmektir. Tevhîd, tek Allah inancına sahip olmanın adıdır. İşte bu sebeple Hz. İsa da kavmine tebliğde bulunurken Yüce Allah’ın kendisine emrettiği şeyi yani tevhidi benimsemeleri gerektiğini onlara tebliğ ettiğini ve bunu da اَنِ اعْبُدُوا اللّٰهَ رَبّ۪ي وَرَبَّكُمْ “Benim de Rabbim, sizin de Rabbiniz olan Allah’a kulluk edin” cümlesiyle dile getirdiğini bildirmiş olacaktır.

Bu beyanın bir benzeri aynı konu içeriğinde olmak üzere daha önce yorumladığımız Mâide 5/72’de de şöyle geçmektedir: “Andolsun ki ‘Allah, Meryem oğlu Mesîh’tir’ diyenler kesinlikle kâfir olmuşlardır. (Hâlbuki) Mesîh ‘Ey İsrailoğulları! Benim Rabbim ve sizin Rabbiniz olan Allah’a kulluk ediniz’ demişti. (Biliniz ki) kim Allah’a ortak koşarsa muhakkak Allah ona cenneti haram kılmış (olacak)tır; onun yeri ateştir ve zalimler için hiçbir yardımcı yoktur.” Ayrıca Âl-i İmrân 3/50-51’de de Hz. İsa’nın tebliğiyle ilgili olarak şöyle bir beyana yer verilmektedir: “Önümdeki (bana ulaşan) Tevrat’ı doğrulayıcı olarak ve size haram kılınan bazı şeyleri de helâl kılmam için (gönderildim). Size Rabbinizden (nice) âyet(ler, deliller) getirdim. O halde Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun ve bana da itaat edin. Muhakkak ki Allah, benim de Rabbim’dir, sizin de Rabbinizdir. Öyle ise O’na kulluk ediniz. İşte dosdoğru yol budur.” Benzeri Meryem 19/36 ve Zuhruf 43/64’te de geçen bu cümlede özellikle tevhid vurgusu yer almaktadır.

Bütün bu âyetleri birlikte okuduğumuzda, Hz. İsa’nın kavmine yönelik tebliğinde tevhidi esas aldığı ve şirk içerikli her bir kabulün ve davranışın küfrü getireceğini, sahiplerini ise cehennemlik kılacağını söylediği görülmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen مَا قُلْتُ لَهُمْ اِلَّا مَآ اَمَرْتَن۪ي بِه۪ٓ “Ben onlara sadece ve sadece senin bana emrettiğin şeyi söyledim” ifadesi مَا mâ ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımı gereği hasr/kasr denen “vurgulu” bir mana içermekte ve Hz. İsa’nın bırakalım şirk ve küfür çağrıştıracak herhangi bir sözü söylemeyi, tevhid dairesi dışına çıkabilecek hiçbir şeyi kesinlikle söylemediğini ortaya koymaktadır.

b) وَكُنْتُ عَلَيْهِمْ شَه۪يدًا مَا دُمْتُ ف۪يهِمْ “İçlerinde olduğum sürece kendilerine şahittim.” Hz. İsa kendisini ilah kabul eden veya ilahlıkla ilgili bir çeşit bağı olduğunu sananlara karşı sadece ve sadece tevhidi dile getirdiğini beyan ettikten sonra, bu defa kavminin azgınlığı, sapkınlığı, şirke bulaşan yapısıyla ilgili olarak aralarında bulunduğu sürece durumlarını bildiğini, onların hallerine vâkıf olduğunu, düşüncelerine olmasa da davranışlarına şahitliğini mahşerdeki sorgulamada kavminin de bulunduğu bir ortamda beyan edecektir. Bununla ilgili olarak, aslında bu cümlede zımnen Hz. İsa’nın şunu söylemek istediği de düşünülebilir: “Eğer onların kabullerinde ve davranışlarında küfür ve/veya şirk gibi hususlar görseydim onlara müdahale ederdim; onları bu büyük yanlıştan engellerdim; ancak ben aralarındayken onların böyle bir yanlış davranışına şahit olmadım.”(53)

c) فَلَمَّا تَوَفَّيْتَن۪ي كُنْتَ اَنْتَ الرَّق۪يبَ عَلَيْهِمْ “Beni vefat ettirince artık onlar üzerine gözetleyici yalnız sen oldun.” Hz. İsa müşrik kavminin durumuyla ilgili olarak içlerinde bulunduğu sürece durumlarına şahitlik ettiğini beyan ettikten sonra, Yüce Allah onu vefat ettirince artık o müşrik toplumun gözetleyicisinin sadece ve sadece Allah olduğunu ifade etmiş olacaktır. Âyetteki كُنْتَ اَنْتَ künte ente kullanımı cümleye te’kid yani pekiştirilmiş bir anlam katmakta ve başkasının değil, sadece ve sadece Yüce Allah’ın onların durumlarını gözettiğini, onların hallerine vâkıf olduğunu, nihayetinde kendisi vefat ettirildiği için ondan sonraki durumlarını bilmediğini ifade etmiş olmaktadır.

Âyette geçen تَوَفَّيْتَ teveffeyte fiili “vefat ettirmek” anlamına geldiği için, bu âyet Hz. İsa’nın da tıpkı diğer bütün önceki insanlar gibi vefat ettirildiğinin apaçık bir delilidir. Bunu daha başka şekillerde yorumlamak doğru değildir. Hz. İsa’nın vefatı konusunu Âl-i İmrân 3/55 ve Nisâ’ 4/157-158’de oldukça geniş bir şekilde ele aldığımız için burada aynı bilgileri tekrarlamak istemiyoruz. Şu kadarını söyleyelim: Hz. Muhammed’in öldüğü bu dünyada başkasının sağ kaldığını düşünmek konuyu anlamamaktan veya başka kabulleri vahyin önüne geçirmekten başka bir şey değildir.

d) وَاَنْتَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ شَه۪يدٌ “Sen her şeye şahitsin.” Hz. İsa, mahşerdeki sorgulanmasında kavminin durumuyla ilgili olarak vereceği bilgilerin bu aşamasında kendisi içlerindeyken durumlarını bildiğini, ancak vefatından sonra artık kavmini gözetleyenin Yüce Allah olduğunu ifade ettikten sonra, âyetin sonunda Yüce Allah’ın her şeye hakkıyla şahit olduğunu, her şeyi hakkıyla bildiğini beyan etmiş olacaktır.

En etkili şahit elbette Yüce Allah’tır. Yüce Allah’ın her şeye şahit olduğuyla ilgili olarak Kur’ân’da çeşitli bilgiler yer almaktadır.(54) En‘âm 6/19’da dile getirildiği üzere, şahidi olduğu konularda muhataplar bunun aleyhte bir nokta olduğunu bilmelidirler. Nisâ’ 4/79 ve Feth 48/28’de de belirtildiği üzere Yüce Allah kullarının durumunu ortaya koymakta şahit olarak yeterlidir ve bu şahitlik aynı zamanda hesap görücülük manasında çok önemli bir uyarıdır.

Kur’ân’da 35 kez geçen شَه۪يد şehîd kelimesi, ayrıca 7 kez geçen şâhid sözcüğü, 20 kez geçen şühedâ’ ve 23 kez geçen şehâdet gibi kelimeler ve daha farklı kalıptaki kelimeler aynı kökten gelmekte, çeşitli varlıklar için “şâhit olmak, şahit” gibi anlamlar içermektedir. Meryem 19/37’de meşhed ve Hûd 11/103’te meşhûd kalıbında “şahit tutulan gün” ve “insanların huzurunda, şahit olunan yer” anlamında kıyâmet için kullanılmaktadır. Buna karşılık, şehîd kelimesi de “Allah yolunda öldürülenler” için söz konusu edilmektedir.(55) Oysa Türkçede kullandığımız “şehit” kelimesinin Arapçadaki karşılığı bu değildir ve Kur’ân’da şehîd kelimeleri “şehit” anlamında hiç kullanılmamaktadır; daha çok “şâhit” veya “gerçeğe şehadet eden” anlamı söz konusu edilmektedir.

2. اِنْ تُعَذِّبْهُمْ فَاِنَّهُمْ عِبَادُكَ وَاِنْ تَغْفِرْ لَهُمْ فَاِنَّكَ اَنْتَ الْعَز۪يزُ الْحَك۪يمُ “Onlara azap edersen şüphesiz ki onlar, senin kullarındır (dilediğini yaparsın). Onları bağışlarsan şüphesiz ki el-‘azîz (izzet sahibi) ve el-hakîm (hikmet sahibi) olan yalnızca sensin.” Hz. İsa kavmiyle ilgili yaşayacağı sorgulamanın sonunda Yüce Allah’a hitaben bir dua sadedinde olmak üzere çok özel ve önemli bir niyazda bulunmaktadır, diyebiliriz.

a) Hz. İsa, şirk içerisinde olan kavminin durumunun artık ortaya çıktığını, hak ettikleri için kendilerine azap ederse bunun kendi vereceği bir kararın sonucunda gerçekleşeceğini, nihayetinde kendilerine azap edilecek kişilerin Yüce Allah’ın kulları olduğunu ifade edecektir. Yüce Allah’ın kararına hiç kimsenin hiçbir şekilde müdahalede bulunması söz konusu olamaz; o dilerse hak eden kullarını bağışlamayıp onlara azap edebilir. Ancak dilemesi halinde de kendilerini elbette bağışlayabilir ki bu durumda da hiç kimsenin hiçbir şekilde müdahalesinden söz edilemez.

b) İster azap etmesi, isterse mağfiret edip bağışlaması durumunda olsun, Yüce Allah vereceği kararı الْعَز۪يز el-‘azîz sıfatı gereği üstün ve alt edilemez gücü gereği uygulayacaktır. الْحَك۪يم el-hakîm sıfatı gereği olarak da her ne karar verirse bu kararının da hikmetsiz olmayacağı ortaya konulmak istenmektedir. Hz. İsa’nın bu ifadelerinde ümmetinin hatalarına rağmen bağışlanması için üstü kapalı da olsa bir istekte bulunduğu söylenebilir.

c) Konunun bu aşamasında Hz. İsa’nın bu sözlerinden hareketle, peygamberlerin dünya hayatlarında ümmetleriyle olan ilişkisine kısaca değinmekte yarar vardır. Hz. İsa’nın bu durumu tıpkı Hz. İbrâhim’in duasında olduğu gibi kabul edilebilir. Konuyla ilgili olarak İbrâhim 14/36’da şöyle buyrulmaktadır: “Ey Rabbim, onlar (putlar) insanlardan birçoğunu saptırdılar. Şimdi kim bana uyarsa o bendendir. Kim de bana karşı gelirse, artık sen gerçekten çok bağışlayansın; çok merhamet edensin.” Hz. İbrahim bu cümlesinde şu noktaya dikkat çekmektedir: “Bana âsi olan, bana itaat etmeyip Allah’ı birlemeyene gelince artık ona karşı ne yapacağını sen bilirsin. Çünkü sen hatalı olanları çok bağışlayansın ve çok merhametlisin.”

Bir peygamber ümmetinin kurtuluşu ve istikameti için dua edeceğine göre, burada sözü edilen husus Hz. İbrâhim’in de ümmetinin inkârcılarının tevbe etmesini istemesidir. Eğer tevbe ederlerse Yüce Allah’ın onları bağışlayacağını ve merhamet göstereceğini bildiğini Yüce Allah’a ifade etmektedir. Böylece muhataplarına da bu konuda çok önemli bir yol göstermekte, Allah’ın rahmetinden ümit kesmemek gerektiğini öğretmektedir.(56)

Konuyla ilgili olarak Câsiye 45/14’te de şöyle buyrulmaktadır: “İman edenlere söyle: Allah’ın (ceza) günlerinin geleceğini ummayanları bağışlasınlar! Sonuçta (Allah) her topluma yaptıklarının karşılığını verecektir.” Burada da duaya devam edilmesi gerektiğine değinilmekte, ancak elbette bunun dünya hayatı boyunca olduğu anlaşılmaktadır. Zira kafir ve müşrik olarak ölenler için dua edilemeyeceği Tevbe 9/113’te beyan edilmektedir.

d) Hz. Nûh’un kavmiyle ilgili yaptığı duada onların tuzaklarının boşa çıkartılmasıyla ilgili bilgideki durum dâhil,(57) bütün peygamberler ümmetlerinin iyiliğini istemişler, onların da hak yolun yolcusu olmalarını arzu etmişlerdi. Ancak her türlü tebliğe ve her türlü çabaya rağmen, inkârda ısrar edip(58) peygamberlere ve müminlere düşmanlıktan geri durmayan, onlara hayatı zindan eden, azgınlığa şartlanmış kişilerin helaki de kaçınılmaz bir durum halini alabilmiştir.(59)

e) En‘âm 6/90. âyet gereği önceki peygamberlerin izinden giden Hz. Peygamber de şefkat ve merhametiyle örnek ve önder bir şahsiyettir. Nitekim Yüce Allah’ın dinini tebliğ için gittiği Taif’te hakarete maruz kalmış, yüzü gözü yaralanmış, Uhud’da dişi kırılmış, miğferi parçalanmış, yüzüne batmıştı. Durum böyle olmasına rağmen, kavmi için beddua etmemiş, aksine ellerini kaldırmış ve Yüce Allah’a şöyle yalvarmıştır. “Allah’ım, kavmime hidayet et! Çünkü onlar bilmiyorlar.”(60)

Hz. Peygamber ümmetinin kusurlarını affederek, onları incitmeden, şefkat ve merhametle kucaklamış ve ümmetine olan düşkünlüğünü şu ifadeleriyle dile getirmiştir: “Benim sizinle olan misalim, ateş yakan bir adam misali gibidir ki hemen kelebekler o ateşin içine düşmeye başlarlar; adam da bunları ateşe düşmekten alıkor. Ben de ateşten korumak için sizin eteğinizden tutuyorum. Hâlbuki siz elimden kaçıyorsunuz.”(61) Bu ifade onun ümmetine olan merhametini ve şefkatini açıkça ortaya koymaktadır.

Ayrıca yine Hz. Peygamber’in “Merhamet etmeyene merhamet olunmaz”(62) hadisi, ilahi rahmete ve bağışlanmaya ulaşabilmenin tek yolunun insana ve tüm yaratıklara şefkat ve merhametten geçtiğini ortaya koymayı amaçlamaktadır. İşin sonunda şu hakikati hatırlatarak yorumumuzu bitirelim: Hz. Peygamber “Ben lanet edici olarak değil, rahmet edici olarak gönderildim”5 buyurarak peygamberlerin ahlakını bir anlamda özetlemiştir.

ııı. Ödüller ve İlahi Hükümranlık

قَالَ اللّٰهُ هٰذَا يَوْمُ يَنْفَعُ الصَّادِق۪ينَ صِدْقُهُمْ لَهُمْ جَنَّاتٌ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ خَالِد۪ينَ ف۪يهَآ اَبَدًا رَضِيَ اللّٰهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ ذٰلِكَ الْفَوْزُ الْعَظ۪يمُ لِلّٰهِ مُلْكُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَمَا ف۪يهِنَّ وَهُوَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪ير “Allah şöyle demiş (olacak)tır: ‘Bu(gün), doğrulara, doğruluklarının yarar sağlayacağı gündür. Onlara, içinde ebedî kalacakları, altlarından ırmaklar akan cennetler vardır. Allah kendilerinden razı olmuştur; onlar da O’ndan memnun olmuşlardır. İşte bu, büyük kurtuluştur.’ Göklerin, yerin ve içindekilerin otoritesi yalnızca Allah’a aittir. O, her şeye gücü yetendir.”

Buradaki قَالَ kâle fiili “(şöyle) demişti, (şöyle) demiş olacak, diyecek”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; هٰذَا hâzâ kelimesi “işte bu”; يَوْمُ yevmu kelimesi “(şöyle) bir gündür”; يَنْفَعُ yenefe‘u fiili “fayda vercektir”; الصَّادِق۪ينَ es-sâdikîne kelimesi “sadık olanlara, doğru olanlara”; صِدْقُهُمْ sıdkuhum tamlaması “onların sadakati(nin), doğruluğu(nun)”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için vardır, onlar için olacaktır”; جَنَّاتcennâtün kelimesi “cennetler, bahçeler”; تَجْر۪ي tecrî fiili “akar, akacaktır”; مِنْ تَحْتِهَا min tahtihâ ifadesi “onların altlarından, alt taraflarından”; الْاَنْهَار el-enhâru kelimesi “nehirler”; خَالِد۪ينَ hâlidîne kelimesi “kalıcılar olarak”; ف۪يهَآ fîhâ ifadesi “orada, onlarda”; اَبَدًا ebeden kelimesi “ebedi olarak”; رَضِيَ radıye fiili “razı oldu, razı olacak”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; عَنْهُمْ ‘anhum ifadesi “onlardan”; وَرَضُوا ve radû fiili “ve onlar da memnun oldu, memnun olacak”; عَنْهُ ‘anhu ifadesi “O’ndan”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “işte bu”; الْفَوْزُ الْعَظ۪يمُ el-fevzü’l-‘azîmu tamlaması “büyük kurtuluş(tur)”; لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “sadece ve sadece Allah’a aittir”; مُلْكُ السَّمٰوَاتِ mülkü’s-semâvâti tamlaması “göklerin hükümranlığı, otoritesi”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı ifadesi “ve yerin (otoritesi)”; وَمَا ف۪يهِنَّ ve mâ fîhinne ifadesi “ve onların içindekilerin de”; وَهُوَ ve huve zamiri “O”; عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ ‘alâ külli şey’in ifadesi “her şeye”; قَد۪ير kadîrun kelimesi ise “gücü yeten(dir)” demektir.

Burada dünya hayatında ilahi prensiplere karşı sadakat gösterenlerin mahşerdeki ödülleri ve Yüce Allah’ın mutlak hükümranlığı gündeme getirilmektedir.

1. قَالَ اللّٰهُ هٰذَا يَوْمُ يَنْفَعُ الصَّادِق۪ينَ صِدْقُهُمْ لَهُمْ جَنَّاتٌ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ خَالِد۪ينَ ف۪يهَآ اَبَدًا رَضِيَ اللّٰهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ ذٰلِكَ الْفَوْزُ الْعَظ۪يمُ “Allah şöyle demiş (olacak)tır: Bu(gün), doğrulara, doğruluklarının yarar sağlayacağı gündür. Onlara, içinde ebedî kalacakları, altlarından ırmaklar akan cennetler vardır. Allah kendilerinden razı, onlar da O’ndan memnun olmuşlardır. İşte bu, büyük kurtuluştur.” Yüce Allah Hz. İsa ve kavmi başta olmak üzere bütün insanlar hakkında yapıp ettiklerinin mahşer boyutuyla ilgili bilgi vermeye devam etmektedir.

a)قَالَ اللّٰهُ هٰذَا يَوْمُ يَنْفَعُ الصَّادِق۪ينَ صِدْقُهُمْ “Allah şöyle demiş (olacak)tır: Bu(gün), doğrulara, doğruluklarının yarar sağlayacağı gündür.” Âyetin başında geçen قَالَ kâle fiili her ne kadar geçmiş zaman kalıbında getirilmiş olsa da konu gelecekle ilgili olduğu için bir Kur’ân üslübu olarak bu fiile gelecek manası verilmelidir. Bu yüzden biz de tercümede “buyurmuş (olacak)tır” demeyi uygun bulduk.

Yüce Allah sûrenin daha önce ele aldığımız Mâide 5/109. âyetten itibaren devam eden pasajın özetini oluşturmakta ve çeşitli sorgulamaların yapılacağı işte o mahşer gününde vahye ve risalete dünya hayatında sadakat gösterenlerin bu sadakatlarının kendilerine yarar sağlayacağını müjdelemektedir. Sûrenin ilk âyetinden itibaren ele alınan bütün düzenleyici ve hayatı inşa edici esaslar başta olmak üzere, vahyin bütününde dile getirilen prensipler muhataplarından sadakat beklemektir. Bu nedenle, kim fıtratının ve vicdanın sesine kulak verirse Yüce Allah’ın belirlediği ilkelere uygun yaşayarak mahşerde bunun karşılığını ödül olarak almış olacaktır.

Ahzâb 33/8’de şöyle buyrulmaktadır: “(Allah bu sözü) doğruları doğruluklarından sorgulasın diye (almıştı).” Yüce Allah peygamberlerden söz alışının gerekçesini dile getirmekte ve başta peygamberler olmak üzere bütün sadıkların sadakatinin sorgulanacağını haber vermektedir. A‘râf 7/6’da da beyan edildiği gibi ümmetler de peygamberler de sorgulanacaktır. Dahası, Mâide 5/109’da bütün peygamberlerin bir araya toplanacağı gün kendilerine “size ne cavap verildi” diye sorulacağı ve onların da “(bizden sonrakilerle ilgili olarak) bizim bilgimiz yok; her türlü gaybları en iyi bilen sensin” şeklinde cevap verecekleri ifade edilmektedir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de bu konulara değinilmekte, dünya hayatında hak ve hakikatlara sadakat gösterenlere mahşer şartlarında bu davranışlarının fayda sağlayacağı müjdelenmektedir.

b)لَهُمْ جَنَّاتٌ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ خَالِد۪ينَ ف۪يهَآ اَبَدًا “Onlara, içinde ebedî kalacakları, altlarından ırmaklar akan cennetler vardır.” Yüce Allah dünya hayatında vahye değer verip onu hayatına taşıyan kişilere dünyada gösterdikleri bu sadakatin yarar sağlayacağını beyan ettikten sonra, bu defa söz konusu yararın ne olduğunu dile getirmekte ve vaad edilen ödülün, içinde ebedi kalacakları cennetler olacağını müjdelemektedir. Mahşerde cennetlerin altlarından ırmaklar akacağını bildiren pek çok âyetin(63) Kur’ân’da yer aldığını hatırlatmak gerekmektedir. Bu arada cennetin ebedi olduğu da çeşitli âyetlerde(64) zikredilmektedir.

“Ebed” kavramıyla ilgili olarak Bakara 2/95’te bilgi verdiğimiz için burada aynı bilgileri tekrarlamayacağız. Rabbimizden niyazımız bizi de ebedi cennetlik kullarının arasına katmasıdır.

c) رَضِيَ اللّٰهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ “Allah kendilerinden razı olmuştur; onlar da O’ndan memnun olmuşlardır.” Bu cümle Mâide 5/119, Tevbe 9/100, Mücâdele 58/22 ve Beyyine 98/8’de geçmektedir. Yüce Allah övdüğü bu iman erlerine, yani kulluk sözleşmesine sadakat gösteren yiğitlere cennet nimetleri vereceğini beyan ettikten sonra, ayrıca kendilerinden razı olduğunu, onların da kendilerine verilen ödüllerden memnun olacaklarını ifade etmektedir. Âyetin önceki cümlesinde dile getirilen ödüllerden çok daha önemlisi, cennete girenlerden Yüce Allah’ın razı oluşu, onların da Yüce Allah’tan memnuniyetleridir. Bu durum özellikle vurgulanarak, bir anlamda detaya girilmekte, cennet hayatı ve ödülleri bütün güzellikleriyle insanlara hatırlatılmış olmaktadır.

d) ذٰلِكَ الْفَوْزُ الْعَظ۪يمُ “İşte bu, büyük kurtuluştur.” Bu ve benzer ifadeler Kur’ân’da 16 kez(65) geçmekte ve “büyük başarı ve kurtuluş” manasına gelmektedir. Buna benzer bir ifade el-fevzü’l-mübînu şeklinde ve “apaçık başarı” manasında iki âyette(66) geçmektedir. Ayrıca Burûc 85/11’de ise “büyük kurtuluş” manasında el-fevzü’l-kebîru şeklinde yer almaktadır. Yüce Allah kulluk görevlerine sadakat gösteren, peygamberlerine tâbi olarak bu hayatı yaşayan kişilerin içlerinde ebedi kalacakları cennetlere konulacağını ve Allah’ın onlardan razı, onların da kendilerine verilen minetlerden memnun olacağını beyan edince, işte bunun en büyük başarı ve kurtuluş olduğunu belirtmektedir. Bu ifade en büyük lütuf, kurtuluş, saadet, bahtiyarlık, zafer, başarı ve ihsan manasında da yorumlanabilir.

2. لِلّٰهِ مُلْكُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَمَا ف۪يهِنَّ وَهُوَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪ير “Göklerin, yerin ve içindekilerin otoritesi yalnızca Allah’a aittir. O, her şeye gücü yetendir.” Yüce Allah sûrenin sonunda mutlak hükümranlığın sadece kendisine ait olduğunu vurgulamaktadır.

a)لِلّٰهِ مُلْكُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَمَا ف۪يهِنَّ “Göklerin, yerin ve içindekilerin otoritesi yalnızca Allah’a aittir.” Yüce Allah göklerde, yerde ve ikisinde her ne varsa hepsinin hükümranlığının sadece ve sadece kendisine ait olduğunu bildirmekte, dilediğini yapabileceğini, sonuçta her şeye gücünün yeteceğini beyan etmektedir. İlahlaştırılmak istenen Hz. İsa ve annesi de dâhil olmak üzere, kâinattaki bütün mahlûkatın Yüce Allah’ın yaratıkları olduğu ve O’na aidiyeti müşrikler dâhil herkesin kabul ettiği bir husustur.(67)

Âyettekiلِلّٰهِ lillâhi ifadesinin مُلْك mülk kelimesinden önce getirilmesi cümleye vurgu kazandırmaktadır. مُلْك mülk, “hükümranlık, hâkimiyet, iktidar, egemenlik, otorite” anlamlarıyla Yüce Allah’ın mutlak hükümranlık alanını beyan eder; bu yapısıyla söz konusu kelime bütün yaratılmışları kapsamına alır. Âl-i İmrân 3/26-27’de bu kavram daha açık ifadelerle ve neleri kapsadığını ortaya koyacak şekilde bizlere öğretilmektedir.

“Göklerin ve yerin mülkü sadece Allah’ındır” anlamındaki bütün âyetlerde(68) verilmek istenen mesaj ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyet ve benzerlerindeki mesaj aynıdır. Mülkü elinde veya kudretinde bulundurmak, aynı zamanda melekûtu da kudret elinde bulundurmak demektir. Bu bağlamda “göklerin ve yerin melekûtu” da,(69) “bütün yaratılmışların melekûtu” da sadece Yüce Allah’ın kudretindedir.(70) “Mülkün mâliki olmak” hem bu dünyada hem de mahşerde sadece Yüce Allah’ın bir sıfatıdır. Âyetlerde yer alan “takdîm-te’hîr” metodu ile elde edilen ve hasr-kasr denen vurgulu ifadeler O’nun bu konuda tek ve erişilmez olduğunun delilidir.

b) وَهُوَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪ير “O, her şeye gücü yetendir.” Kur’ân’da “O her bir şeye gücü yetendir” anlamında pek çok vardır.(71) Bu tür ifadelerdeki عَلٰ ‘alâ edatı kudretin otoritesini, yüceliğini ve baskınlığını ifade ederken, كُلِّ شَيْءٍ külli şey’in tamlaması her bir şeyi, yani yaratılmış her bir varlığı veya olayı içermektedir. قَد۪ير kadîr sıfatı ise قادر kâdir sıfatının daha bir ileri anlamını vermekte ve kudretin erişilmez yapısını zihinlere kazımayı amaçlamaktadır.

Dipnotlar

• 1 - Âl-i İmran 3/12; Nisâ 4/87, 140, 172; Mâide 5/109; En‘âm 6/12, 22, 51, 72, 128; Yûnus 10/28, 45; Hûd 11/103; Hicr 15/25; İsrâ 17/97; Meryem 19/65, 85-86; Tâhâ 20/59, 124-125; Mü’minûn 23/79; Furkân 25/17; Neml 27/83; Sebe’ 34/26, 40; Sâffât 37/22; Fussılet 41/19; Şûrâ 42/7, 15; Câsiye 45/26; Teğâbün 64/9; Mülk 67/24; Murselât 77/38;… 2 - Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Yedi Aşamada Âhiret, İstanbul, Düşün yayınları, 2015.
  • Âl-i İmrân 3/12 Nisâ 4/87 Nisâ 4/140 Nisâ 4/172 Mâide 5/109 En‘âm 6/12 En‘âm 6/22 En‘âm 6/51 En‘âm 6/72 En‘âm 6/128 Yûnus 10/28 Yûnus 10/45 Hûd 11/103 Hicr 15/25 İsrâ 17/97 Meryem 19/65 Meryem 19/86 Tâhâ 20/59 Tâhâ 20/125 Mü'minûn 23/79 Furkân 25/17 Neml 27/83 Sebe' 34/26 Sebe' 34/40 Sâffât 37/22 Fussilet 41/19 Şûrâ 42/7 Şûrâ 42/15 Câsiye 45/26 Teğâbun 64/9 Mülk 67/24 Mürselât 77/38
• 3 - Mâide 5/116. 4 - Zuhruf 43/44.
  • Mâide 5/116 Zuhruf 43/44
• 5 - Bakara 2/143. 6 - Buhârî, İ‘tisâm bi’s-Sünneh, 19. Başka bir rivâyette bu konuda Hz. Nûh’un kavminin ilgili soruya, “Bize herhangi bir peygamber gelmedi” cevabını verdiği, Yüce Allah Hz. Nûh’a, “Senin şahitlerin kimler?” diye sorunca onun, “Muhammed ve ümmeti” dediği, bunun üzerine Hz. Peygamber’in, “Onun, görevini tebliğ ettiğine biz şahitlik ederiz” sözünü ifade ettiği nakledilmektedir (Buhârî, Enbiyâ, 3).
  • Bakara 2/143
• 7 - Neml 27/10.
  • Neml 27/10
• 8 - Konuyla ilgili detaylı bilgi için bk. Okuyan, Kur’ân’a Göre Yedi Aşamada âhiret, Sorgulanma bölümü.
• 9 - Râzî, age., XII, 122-123.
• 10 - Mâide 5/109, 116; Tevbe 9/78; Sebe’ 34/48.
  • Mâide 5/109 Mâide 5/116 Tevbe 9/78 Sebe' 34/48
• 11 - Semerkandî, age., I, 427; Taberî, age., VII, 127.
• 12 - Semerkandî, age., I, 71, 427; Taberî, age., I, 404; Zemahşerî, age., I, 163.
• 13 - Taberî, age., I, 404; Zemahşerî, age., I, 163.
• 14 - Yazır, age., II, 364. 15 - Taberî, age., III, 271.
• 16 - Semerkandî, age., II, 392; Taberî, age., XVI, 79; Zemahşerî, age., III, 14. 17 - Zemahşerî, age., III, 14; Râzî, age., VIII, 52. 18 - Taberî, age., XVI, 79.
• 19 - Esed, age., s. 612.
• 20 - İslâmoğlu, age., s. 113’te 1. not.
• 21 - Semerkandî, age., I, 427; Râzî, age., XII, 125.
• 22 - Taberî, age., III, 274; Râzî, age., VIII, 54. 23 - Semerkandî, age., I, 214.
• 24 - Semerkandî, age., I, 215; Taberî, age., III, 276-277; Zemahşerî, age., I, 358.
• 25 - Semerkandî, age., I, 215; Taberî, age., III, 278; Zemahşerî, age., I, 358.
• 26 - Râzî, age., XII, 171.
• 27 - Semerkandî, age., I, 427; Taberî, age., VII, 127; Zemahşerî, age., I, 676.
• 28 - Semerkandî, age., I, 429; Taberî, age., VII, 128. 29 - Âl-i İmrân 3/52; Mâide 5/111, 112; Saff 61/14. 30 - Semerkandî, age., I, 217; Taberî, age., III, 288; Zemahşerî, age., I, 359; Râzî, age., VIII, 63.
  • Âl-i İmrân 3/52 Mâide 5/111 Mâide 5/112 Saff 61/14
• 31 - Semerkandî, age., II, 406; Zemahşerî, age., III, 169.
• 32 - Semerkandî, age., I, 429; Taberî, age., VII, 129-130; Zemahşerî, age., I, 678. 33 - Râzî, age., XII, 129.
• 34 - Bakara 2/260. 35 - Mâide 5/113.
  • Bakara 2/260 Mâide 5/113
• 36 - Râzî, age., XII, 129-130.
• 37 - Râzî, age., XII, 130.
• 38 - Zemahşerî, age., I, 678.
• 39 - Âl-i İmrân 3/26; Mâide 5/114; Enfâl 8/32; Yûnus 10/10; Zümer 39/46. 40 - Taberî, age., III, 220; Zemahşerî, age., I, 344.
  • Âl-i İmrân 3/26 Mâide 5/114 Enfâl 8/32 Yûnus 10/10 Zümer 39/46
• 41 - Esed, age., s. 220.
• 42 - Râzî, age., XII, 131.
• 43 - Semerkandî, age., I, 430-431; Taberî, age., VII, 135-136; Zemahşerî, age., I, 679; Râzî, age., XII, 133.
• 44 - Semerkandî, age., I, 430; Taberî, age., VII, 135.
• 45 - Esed, age., s. 219-220’de 137-138. notlar.
• 46 - Semerkandî, age., I, 431; Taberî, age., VII, 136; Râzî, age., XII, 134.
• 47 - Semerkandî, age., I, 431; Taberî, age., VII, 136; Râzî, age., XII, 134.
• 48 - Bakara 2/32, 116; Âl-i İmrân 3/191; Nisâ’ 4/171; Mâide 5/116; En‘âm 6/100; A‘râf 7/143; Tevbe 9/31; Yûnus 10/10, 18, 68; Yûsuf 12/108; Nahl 16/1, 57; İsrâ’ 17/1, 43, 93, 108; Meryem 19/35; Enbiyâ’ 21/22, 26, 87; Mü’minûn 23/91; Nûr 24/16; Furkân 25/18; Neml 27/8; Kasas 28/68; Rûm 30/17, 40; Sebe’ 34/41; Yâsîn 36/36, 83; Sâffât 37/159, 180; Zümer 39/4, 67; Zuhruf 43/13, 82; Tûr 52/43; Haşr 59/23; Kalem 68/29. 49 - Bu tercüme için bk. İslâmoğlu, age., s. 1158. 50 - Mustafa Öztürk, age., s. 792.
  • Bakara 2/32 Bakara 2/116 Âl-i İmrân 3/191 Nisâ 4/171 Mâide 5/116 En‘âm 6/100 A‘râf 7/143 Tevbe 9/31 Yûnus 10/10 Yûnus 10/18 Yûnus 10/68 Yûsuf 12/108 Nahl 16/1 Nahl 16/57 İsrâ 17/1 İsrâ 17/43 İsrâ 17/93 İsrâ 17/108 Meryem 19/35 Enbiyâ 21/22 Enbiyâ 21/26 Enbiyâ 21/87 Mü'minûn 23/91 Nûr 24/16 Furkân 25/18 Neml 27/8 Kasas 28/68 Rûm 30/17 Rûm 30/40 Sebe' 34/41 Yâsîn 36/36 Yâsîn 36/83 Sâffât 37/159 Sâffât 37/180 Zümer 39/4 Zümer 39/67 Zuhruf 43/13 Zuhruf 43/82 Tûr 52/43 Haşr 59/23 Kalem 68/29
• 51 - Râzî, age., XII, 134.
• 52 - Mâide 5/109, 116; Tevbe 9/78; Sebe’ 34/48.
  • Mâide 5/109 Mâide 5/116 Tevbe 9/78 Sebe' 34/48
• 53 - Zemahşerî, age., I, 681.
• 54 - Âl-i İmrân 3/98; Nisâ’ 4/33; Mâide 5/117; Yûnus 10/46; Hacc 22/17; Sebe’ 34/47; Ahzâb 33/55; Fussılet 41/53; Mücâdele 58/6; Burûc 85/9.
  • Âl-i İmrân 3/98 Nisâ 4/33 Mâide 5/117 Yûnus 10/46 Hacc 22/17 Sebe' 34/47 Ahzâb 33/55 Fussilet 41/53 Mücâdele 58/6 Burûc 85/9
• 55 - Ebu’l-Ferec Abdurrahman İbnu’l-Cevzî, Nüzhetü’l-A‘yuni’n-Nevâzır fî ‘İlmi’l-Vucûh ve’n-Nezâir, thk. Muhammed Abdülkerîm Kazım er-Râdî, Beyrut, 1984, s. 377-378.
• 56 - Yûsuf 12/87; Zümer 39/53.
  • Yûsuf 12/87 Zümer 39/53
• 57 - Nûh 71/24. 58 - Nûh 71/4-9. 59 - Nûh 71/25. 60 - Buhari, Enbiyâ’, 54; Müslim, Cihâd, 105.
  • Nûh 71/24 Nûh 71/9 Nûh 71/25
• 61 - Buhârî, Rikâk, 26; Müslim, Fedâil, 17-19 62 - Müslim, Birr ve Sıla, 23.
• 63 - 5 Müslim, Birr, 87. 64 - [63] Bakara 2/25; Âl-i İmrân 3/15, 136, 195, 198; Nisâ’ 4/13, 57, 122; Mâide 5/12, 85, 119; A‘râf 7/43; Tevbe 9/72, 89, 100; Yûnus 10/9; Ra‘d 13/35; İbrâhim 14/23; Nahl 16/31; Kehf 18/31; Tâhâ 20/76; Hacc 22/14, 23; Furkân 25/10; ‘Ankebût 29/58; Zümer 39/20; Muhammed 47/12, 15; Feth 48/5, 17; Hadîd 57/12; Mücâdele 58/22; Saff 61/12; Teğâbun 64/9; Talâk 65/11; Tahrîm 66/8; Burûc 85/11; Beyyine 98/8.
  • Münâfikûn 63/25 Âl-i İmrân 3/15 Âl-i İmrân 3/136 Âl-i İmrân 3/195 Âl-i İmrân 3/198 Nisâ 4/13 Nisâ 4/57 Nisâ 4/122 Mâide 5/12 Mâide 5/85 Mâide 5/119 A‘râf 7/43 Tevbe 9/72 Tevbe 9/89 Tevbe 9/100 Yûnus 10/9 Ra‘d 13/35 İbrâhîm 14/23 Nahl 16/31 Kehf 18/31 Tâhâ 20/76 Hacc 22/14 Hacc 22/23 Furkân 25/10 ‘Ankebût 29/58 Zümer 39/20 Muhammed 47/12 Muhammed 47/15 Fetih 48/5 Fetih 48/17 Hadîd 57/12 Mücâdele 58/22 Saff 61/12 Teğâbun 64/9 Talâk 65/11 Tahrîm 66/8 Burûc 85/11 Beyyine 98/8
• 65 - [64] Bakara 2/25, 82; Âl-i İmrân 3/15, 107, 136, 198; Nisâ’ 4/13, 57, 122; Mâide 5/85, 119; A‘râf 7/42; Tevbe 9/22, 72, 89, 100; Yûnus 10/26; Hûd 11/23, 108; Ra‘d 13/35; İbrâhim 14/23; Kehf 18/108; Tâhâ 20/76; Enbiyâ’ 21/102; Mü’minûn 23/11; Furkân 25/15, 16, 76; ‘Ankebût 29/58; Lomân 31/9; Zümer 39/73; Zuhruf 43/71; Ahkâf 46/14; Feth 48/5; Kâf 50/34; Hadîd 57/12; Mücâdile 58/22; Teğâbun 64/9; Talâk 65/11; Beyyine 98/8. 66 - [65] Nisâ’ 4/13, 73; Mâide 5/119; Tevbe 9/72, 89, 100, 111; Yûnus 10/64; Ahzâb 33/71; Sâffât 37/60; Mü’min 40/9; Dühân 44/57; Feth 48/5; Hadîd 57/12; Saff 61/12; Teğâbun 64/9.
  • Teğâbun 64/25 Teğâbun 64/82 Âl-i İmrân 3/15 Âl-i İmrân 3/107 Âl-i İmrân 3/136 Âl-i İmrân 3/198 Nisâ 4/13 Nisâ 4/57 Nisâ 4/122 Mâide 5/85 Mâide 5/119 A‘râf 7/42 Tevbe 9/22 Tevbe 9/72 Tevbe 9/89 Tevbe 9/100 Yûnus 10/26 Hûd 11/23 Hûd 11/108 Ra‘d 13/35 İbrâhîm 14/23 Kehf 18/108 Tâhâ 20/76 Enbiyâ 21/102 Mü'minûn 23/11 Furkân 25/15 Furkân 25/16 Furkân 25/76 ‘Ankebût 29/58 Lokmân 31/9 Zümer 39/73 Zuhruf 43/71 Ahkâf 46/14 Fetih 48/5 Kâf 50/34 Hadîd 57/12 Mücâdele 58/22 Teğâbun 64/9 Talâk 65/11 Beyyine 98/8 Talâk 65/13 Talâk 65/73 Mâide 5/119 Tevbe 9/72 Tevbe 9/89 Tevbe 9/100 Tevbe 9/111 Yûnus 10/64 Ahzâb 33/71 Sâffât 37/60 Mü'min 40/9 Duhân 44/57 Fetih 48/5 Hadîd 57/12 Saff 61/12 Teğâbun 64/9
• 67 - [66] En‘âm 6/16; Câsiye 45/30.
  • Tahrîm 66/16 Câsiye 45/30
• 68 - [67] Mü’minûn 23/84-89. 69 - [68] Bakara 2/107; Âl-i İmrân 3/189; Mâide 5/17, 18, 40, 120; A‘râf 7/158; Tevbe 9/116; Nûr 24/42; Furkan 25/2; Sâd 38/10; Zümer 39/44; Şûrâ 42/49; Zuhruf 43/85; Câsiye 45/27; Feth 48/14; Hadîd 57/2, 5. 70 - [69] En‘âm 6/75; A‘râf 7/185.
  • Mülk 67/89 Kalem 68/107 Âl-i İmrân 3/189 Mâide 5/17 Mâide 5/18 Mâide 5/40 Mâide 5/120 A‘râf 7/158 Tevbe 9/116 Nûr 24/42 Furkân 25/2 Sâd 38/10 Zümer 39/44 Şûrâ 42/49 Zuhruf 43/85 Câsiye 45/27 Fetih 48/14 Hadîd 57/2 Hadîd 57/5 Hâkka 69/75 A‘râf 7/185
• 71 - [70] Mü’minûn 23/88; Yâsîn 36/83.
  • Me‘âric 70/88 Yâsîn 36/83