En‘âm Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 165 âyetten oluşan, adını 136, 138, 139, 142. âyetlerde altı kez geçen ve “deve, sığır, koyun, keçi” gibi hayvanlar demek olan الْاَنْعَام el-en‘âm kelimesinden alan En‘âm sûresi, inişe göre 73, resmî sıralamada ise 6. sûredir. Bir defada toptan indiril-diği söylendiği gibi 6 veya 10 âyetinin Medine’de indirildiği de ifade edilmektedir.

En‘âm sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Mâide sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. En‘âm sûresi Mekkî bir sûre ol-masına rağmen, Medenî bir sûre olan Mâide sûresiyle “haram yiye-cekler” (Mâide 3; En‘âm 145), “peygamber kıssaları” (Mâide 12-26, 44-86; En‘âm 74-90), “çeşitli helaller veya haramlar” (Mâide 87-93; En‘âm 136-146, 151-153), “verilen sözün gereğinin yerine getiril-mesi” (Mâide 1, 7; En‘âm 152), “adaletten ayrılmamak gerektiği” (Mâide 8; En‘âm 152), “vahyin insanlara yol göstericliği” (Mâide 16; En‘âm 155) gibi konular her iki sûre arasındaki konu birlikteliği örnekleri arasında yer almaktadır.

En‘âm sûresi, Yüce Allah’a hamd ile başlamakta, onun mut-lak kudretine dair bilgiler ve müşriklerin mucize istekleri bağla-mında melek beklentisine verilen esaslı cevaplarla devam etmekte, önceki nesillerin peygamberlerle alay edişleri kınanmakta, akıbetle-rinin nasıl olduğu ibrete konu edinilmektedir.

12. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın rahmeti, mahlûkatı yoktan yarattığı, hiçbir şeye muhtaç olmadığı beyan edilerek, vahyin gön-deriliş gayesinin bütünüyle insanoğlu olduğu vurgulanmakta, ki-tap ehlinden insanların hakikatı bildikleri, ancak bunu itiraf etme-dikleri, Yüce Allah’a yalan iftira edenlerin en zalimler olduğu, mah-şerde korkunç bir akıbet yaşayacakları beyan edilmektedir.

25. âyetten itibaren, müşriklerin Hz. Peygamber’i alaycı bir şekilde dinledikleri, inkârları sebebiyle kalplerinin mühürlendiği, dünya hayatına itibar ettikleri için hakikati yalanladıkları, esasında bu halleriyle Hz. Peygamber’i değil de Yüce Allah’ın âyetlerini inkâr ettikleri vurgulanmaktadır. Bu bağlamda inkârda ısrarcı olanların Yüce Allah’ın âyetlerine itibar etmedikleri, çeşitli sıkıntılarla karşı-laşsalar da bundan ders çıkarmadıkları bildirilmektedir. Daha son-ra Hz. Peygamber’in müşriklerle iletişimi olarak onlara tevhid tebli-ğinde bulunduğu, bütün gaybı sadece Yüce Allah’ın bildiği, kudre-tinin eşsiz ve erişilmez olduğu, âyetlerle alay eden kişilerin bulun-duğu ortamı terk etmek gerektiği üzerinde durulmaktadır.

74. âyetten itibaren, Hz. İbrâhim’in kıssasına, bütün pey-gamberlerin hikmet ve kitap sahibi kılındıklarına, vahye iftiranın korkunç sonuçlarına, Yüce Allah’ın kâinat kitabındaki şaşılır dere-cedeki sanatına, müşriklerin cinlerle Allah arasındaki nesep bağı iftirasına ve Yüce Allah’ın mutlak hükümranlığına değinilmektedir. Sonrasında küfür ve sövmenin yasaklığına, istekleri karşılansa da müşriklerin inanmayacağına, insan ve cin şeytanlarına, çoğunluğa itaatin felaket olduğuna dair bilgiler verilmektedir.

118. âyetten itibaren, Allah adına kesilen hayvanların yenebi-leceğine, hak-bâtıl, hidayet-dalâlet karşılaştırmasına ve cinlerin de insanların da mahşerde bir araya getirilip yargılanacağına değinil-mektedir.

136. âyetten itibaren, müşriklerin saçma algılarına göre ha-ram belirlemelerinin yanlışlığına, haramların belli olduğuna, put-perestlerin korkunç iftiralarına değinilmektedir.

151-153. âyetlerde 10 temel buyruk gündeme getirilmekte, ardından Kur’ân’a tâbi olmanın gerekliliğine, vaktinde fedakârlık yapmayanlara ölüm andaki imanlarının fayda vermeyeceğine dair uyarılara yer verilmekte, 159. âyette dinde ayrılığa düşenler kı-nanmakta ve sonrasında 161-163’te müslümanın duruşu özetlen-mekte, tevhid vurgusu yapılmakta ve imtihana tâbi tutulan insa-noğlunun değerine dikkat çekilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 145-150. âyetlerinde haram olan dört nesneyi, Yahudilere haram kılınan özel şeyleri, müşriklerin kaderciliğini, sağlam delillerin Allah’a aidiyetini ve yalancıların yoluna gidilmemesi gerektiğini ifade etmektedir.

a) Haram Etler ve Yahudilere Yönelik Özel Yasaklar

Yüce Allah, sûrenin 145-147. âyetlerinde vahiyde “leş, akıtılmış kan, domuz eti ve Allah’tan başkası adına adanarak kesilen hayvanlar”ın dışında haram bulunmadığını, mecburiyet dışında bunları yemenin kesinlikle haram kılındığını beyan etmekte, Yahudilere bütün tırnaklı hayvanları, sırtlarında yahut bağırsaklarında taşıdıkları ya da kemiğe karışan yağlar hariç olmak üzere, sığır ve koyunun iç yağlarını da yasakladığını bildirmekte, bu hükmü, zulümleri yüzünden onlara verdiğini ifade etmektedir.

Ardından, şu moral verici cümleye şu şekilde yer verilmektedir: “Eğer seni yalanlarlarsa de ki: Rabbiniz geniş bir rahmet sahibidir. Bununla beraber O’nun azabı, suçlular topluluğundan uzaklaştırılamaz.”

ı. Dört Haram

قُلْ لَآ اَجِدُ ف۪ي مَآ اُو۫حِيَ اِلَيَّ مُحَرَّمًا عَلٰى طَاعِمٍ يَطْعَمُهُٓ اِلَّآ اَنْ يَكُونَ مَيْتَةً اَوْ دَمًا مَسْفُوحًا اَوْ لَحْمَ خِنْز۪يرٍ فَاِنَّهُ رِجْسٌ اَوْ فِسْقًا اُهِلَّ لِغَيْرِ اللّٰهِ بِه۪ فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ بَاغٍ وَلَا عَادٍ فَاِنَّ رَبَّكَ غَفُورٌ رَح۪يمٌ “De ki: ‘Bana vahyolunanda, leş veya akıtılmış kan veya domuz eti –ki bu pisliğin kendisidir– ya da günah işlenerek Allah’tan başkası adına kesilmiş bir hayvandan başka, onu yiyecek kimseye haram kılınmış bir şey bulamıyorum.’ (Ancak) azgınlık yapmayacak ve sınırı aşmayacak şekilde kim (bunlardan yemek) zorunda kalırsa, (bilsin ki) Rabbin ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; لَآ اَجِدُ lâ ecidü fiili “bulamıyorum”; ف۪ي مَآ اُو۫حِيَ fî mâ ûhıye ifadesi “vahyedilende, vahyedilen şeyde”; اِلَيَّ ileyye ifadesi “bana”;مُحَرَّمًا muharramen kelimesi “haram kılınmış olarak”; عَلٰى طَاعِمٍ ‘alâ tâ‘ımin ifadesi “yiyene”; يَطْعَمُهُ yat‘amuhû ifadesi “onu yiyeceği (şeyde)”; اِلَّآ اَنْ يَكُونَ illâ en yekûne istisnası “(şunların) olması müstesna”; مَيْتَة meyteten kelimesi “leş, ölü”;اَوْ دَمًا مَسْفُوحًا ev demen mesfûhan tamlaması “veya akıtılmış kan”;اَوْ لَحْمَ خِنْز۪يرٍ ev lahme hınzîrin tamlaması “veya domuz eti”;فَاِنَّهُ fe innehû ifadesi “muhakkak ki o”; رِجْس ricsün kelimesi “pis(tir)”; اَوْ فِسْقًا ev fıskan sözcüğü “veya murdar (hayvan)”; اُهِلَّ ühille edilgen fiili “kesildi(ler)”; لِغَيْرِ اللّٰهِ li ğayrillâhi ifadesi “Allah’tan başkası için”; بِه bihî ifadesi “onu, kendisini”; فَمَنِ اضْطُرَّ fe men üdturra ifadesi “mecbur kalan kişi”; غَيْرَ بَاغٍ ğayra bâğin ifadesi “arzu ve iştah duymayarak”; وَلَا عَادٍ ve lâ ‘âdin ifadesi “ve ihtiyaç sınırını aşmamak üzere”; فَاِنَّ رَبَّكَ fe inne rabbeke ifadesi “muhakkak ki senin Rabbin”; غَفُور ğafûrun sıfatı “çok bağışlayan(dır)”; رَح۪يم rahîmun sıfatı ise “çok merhamet eden(dir)” demektir.

Burada hangi şeylerin haram kılındığıyla ilgili olarak dört şey gündeme getirilmektedir.

1. قُلْ لَآ اَجِدُ ف۪ي مَآ اُو۫حِيَ اِلَيَّ مُحَرَّمًا عَلٰى طَاعِمٍ يَطْعَمُهُٓ اِلَّآ اَنْ يَكُونَ مَيْتَةً اَوْ دَمًا مَسْفُوحًا اَوْ لَحْمَ خِنْز۪يرٍ فَاِنَّهُ رِجْسٌ اَوْ فِسْقًا اُهِلَّ لِغَيْرِ اللّٰهِ بِه۪ “De ki: Bana vahyolunanda, leş veya akıtılmış kan veya domuz eti –ki bu pisliğin kendisidir– ya da günah işlenerek Allah’tan başkası adına kesilmiş bir hayvandan başka, onu yiyecek kimseye haram kılınmış bir şey bulamıyorum.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e neleri haram kıldığını ilan etmesini emretmektedir. Bu çerçevede haram kılınanlar مَيْتَة meyteh yani kendiliğinden ölmüş hayvana ait “leş”, دَمًا مَسْفُوحًا dem-i mesfûh yani “akıtılmış kan”, لَحْمَ خِنْز۪يرٍ lahm-ı hınzîr yani “domuz eti” ki bu pis ve iğrençtir, فِسْق fısk yani “Allah’tan başkası adına kesilen ve pis hükmüne giren hayvan”lardır.

Dinde haram kılma yetkisinin sadece Yüce Allah’ta olduğu konusunu A‘râf 7/33’te ele alacağız. Yüce Allah bu âyette yiyecekler ve etler anlamında neleri haram kıldığını Hz. Peygamber’in duyurması için dört şey ifade etmekte ve yorumunu yapmakta olduğumuz En‘âm 6/145’te, ayrıca Bakara 2/173, Mâide 5/3 ve Nahl 16/115’te bunları açıkça saymaktadır. Bakara 2/173 ile Nahl 16/115’te haram kılınan bu dört şeyle ilgili olarak cümlenin başında hasr/kasr yani “vurgu” manası veren اِنَّمَا innemâ edatı kullanılmışken, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette لَا lâ ve اِلَّا illâ edatlarıyla aynı “vurgulu mana” ortaya konulmuş olmaktadır. Nihayet Mâide 5/3’te ise “leş” hükmüne giren hayvanlarla ilgili bir detay verilmektedir.

Mâide 5/3’te belirttiğimiz üzere, Türkçede “bismil olmayarak ölen hayvanlar” manasına gelen مَيْتَة meyteh kelimesinin açılımı olarak el-munhanıkah yani “boğulmuş olan”, el-mevkûzeh yani “taş vs. şeylerle vurulurak öldürülmüş olan”, el-müteraddiyeh yani “yukarıdan (yüksekten) düşmüş olan”; en-netîhah yani “boynuzlanmış olan”, ayrıca “canavarların parçalayıp öldürdüğü hayvanlar” sayılmaktadır. Bunlara ilave olarak “putlar adına kesilen hayvanlar” ile “fal oklarıyla kısmet aramak” da haram kılınmıştır. En‘âm 6/121’de “üzerine Allah’ın adı anılmadan kesilen hayvanlar”ın yenmesi de haramdır. İşte Kur’ân’da sayılan “haram etler” bunlardan ibarettir. Elbette bu kapsamda içecekler zikredilmemektedir ki Kur’ân’da verilen bilgilere göre(1) sarhoşluk veren içki de haramlar arasında yer almaktadır. Bunların dışında faiz,(2) rüşvet,(3) haksızlık ederek(4) ve bâtıl yollarla(5) mal-servet elde etmek, zulümle, çalarak, çırparak vs. yollarla sahip olunan her şey de aynı şekilde haram kapsamında yer almaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede yer alan لَآ اَجِدُ ف۪ي مَآ اُو۫حِيَ اِلَيَّ مُحَرَّمًا “Bana vahyedilende (Kur’ân’da) haram kılınmış şeyler olarak (başka bir şey) bulamıyorum” ifadesi, bunca açıklığına rağmen din adına yeni haramlar üretmede insanların nasıl birbirleriyle adeta yarışırcasına hareket ettikleri bilinmektedir. Yüce Allah Mekkeli müşriklerin kendi algılarına göre ve Allah’a da iftira ederek haram saydıklarını reddetmekte ve Hz. Peygamber’den de nelerin haram kılındığını muhataplarına ve insanlığa tebliğ etmesini istemektedir.

Bu âyet, bir sonraki âyette de dile getirildiği üzere Yahudilerin kendilerince ilave ettikleri yeni haramlık iddialarının reddedilmesi içindir. Esasında Kur’ân’da zikredilen şeyler Yüce Allah’ın haram kıldığı yiyeceklerdir; bunun dışında yeni ilavelerde bulunmak son derece sakıncalıdır ve hatta Yüce Allah’a iftiradır ki bundan özenle ve özellikle kaçınmak gerekmektedir.

İbn Abbâs’tan nakledilen bir rivayete göre “câhiliye Arapları bazı şeyleri yer, bazılarını ise terk ederlermiş. Yüce Allah Hz. Peygamber’i görevlendirmiş ve kitabını da indirmiş, helalini helal, haramını da haram kılmıştır. O’nun helal kıldığı helaldir; haram kıldığı ise haramdır; hakkında bir şey demedikleri ise bağışlanmıştır. Bunu beyandan sonra yorumunu yapmakta olduğumuz âyeti okumuştur.”(6)

2.فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ بَاغٍ وَلَا عَادٍ فَاِنَّ رَبَّكَ غَفُورٌ رَح۪يمٌ “(Ancak) azgınlık yapmayacak ve sınırı aşmayacak şekilde kim (bunlardan yemek) zorunda kalırsa, (bilsin ki) Rabbin ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).” Daha önce yorumladığımız En‘âm 6/119’da اضْطُرِرْتُمْ udturirtüm şeklinde mazî edilgen kalıpta “Kendisine mecbur bırakıldıklarınız müstesna” buyrularak aynı konuya değinilmektedir. Bu ifadenin anlam ve mesaj olarak benzerleri haram yiyecekler konusunun işlendiği dört âyette daha geçmektedir.(7)

Yüce Allah haram etleri saydıktan sonra, bunun istisnasının olabileceğini hatırlatmakta ve açlıktan ölmek gibi çok büyük bir zorunluluk halinde غَيْرَ بَاغٍ ğayra bâğ(in) yani “arzu ve iştah duymamak, benzer durumdaki bir başkasının hakkına saldırmamak”, bir deلَا عَادٍ lâ ‘âd(in) yani “ihtiyaç sınırını aşmamak”(8) kaydıyla bu yasaklanan şeylerden ölmeyecek kadar yemenin caiz olduğunu beyan etmektedir. Bu ifade Mâide 5/3’te yer alan غَيْرَ مُتَجَانِفٍ لِاِثْمٍۙ ğayra mütecânifin li ismin ifadesi “günaha, harama girme kastı”, “harama eğilim gösterme isteği”, “gönülden günaha girme niyeti” cümlesini karşılamaktadır. Böylesi çaresiz durumda kalanların mecburiyet hallerindeki davranışlarını bağışlayacağını, çünkü merhamet sahibi olduğunu da rabb sıfatını hatırlatarak ifade etmektedir.

Yüce Allah yiyecek, içecek vs. şeylerle ilgili olarak insanların bazen kendi iradeleri dışında gelişebilecek birtakım durumları da hatırlatmaktadır. İfadenin edilgen getirilmesinin nedeni de bu olsa gerektir. Böyle mecburiyetlerin ve kaçınılmaz durumların yaşandığı anlarda daha önce haram kılındığı belli olan hükümlerin askıya alınabileceğini, bu yasak hükümlerin o zamanlarda uygulanmayabileceğini haber vermekte, benzer sıkıntılı durumlarda, yaşanabilecek çaresizlik hallerinde müminleri rahatlatmak istemektedir.

Konu gıdalarla ilgili böyle geçince, meselenin inanç boyutunun ihmal edildiği sanılmamalıdır. Çünkü daha önce ele aldığımız üzere, Nahl 16/106’da kalbinde iman bulunmasına rağmen dış baskılarla zorlamaya tâbi tutulan kişilere zahiren inkârları nedeniyle azap ve gazap edilmeyeceği müjdelenmektedir.

ıı. Yahudilere Özel Haramlar

وَعَلَى الَّذ۪ينَ هَادُوا حَرَّمْنَا كُلَّ ذ۪ي ظُفُرٍ وَمِنَ الْبَقَرِ وَالْغَنَمِ حَرَّمْنَا عَلَيْهِمْ شُحُومَهُمَآ اِلَّا مَا حَمَلَتْ ظُهُورُهُمَآ اَوِ الْحَوَايَآ اَوْ مَا اخْتَلَطَ بِعَظْمٍ ذٰلِكَ جَزَيْنَاهُمْ بِبَغْيِهِمْ وَاِنَّا لَصَادِقُونَ “Yahudilere bütün tırnaklı hayvanları haram kılmıştık. Sırtlarının veya bağırsaklarının taşıdığı ya da kemiğe karışan yağlar hariç olmak üzere, sığır ve koyunun iç yağlarını da onlara (haram kılmıştık). Bu (durum), haksızlıkları yüzünden onlara verdiğimiz cezadır. Şüphesiz ki biz elbette doğru söyleyenleriz.”

Âyetteki وَعَلَى الَّذ۪ينَ هَادُوا ve ‘alellezîne hâdû ifadesi “yahûdi olmuş kişilere, yahudilere”; حَرَّمْنَا harramnâ fiili “haram kılmıştık”; كُلَّ ذ۪ي ظُفُر külle zî zufurin tamlaması “her tırnaklıyı”;وَمِنَ الْبَقَرِ ve mine’l-bekari kelimesi “ve sığırdan, inekten de”;وَالْغَنَمِ ve’l-ğanemi sözcüğü “koyundan da”; حَرَّمْنَا harramnâ fiili “haram kılmıştık”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara”; شُحُومَهُمَا şuhûmehumâ ifadesi “onların içyağlarını”;اِلَّا مَا حَمَلَتْ illâ mâ hamelet ifadesi “taşıdıkları hariç”; ظُهُورُهُمَا zuhûruhumâ tamlaması “onların sırtları”;اَوِ الْحَوَايَآ evi’l-hevâyâ sözcüğü “veya bağırsakları”;اَوْ مَا اخْتَلَطَ ev ma’hteleta fiili “veya karışmış olan”;بِعَظْمٍ bi ‘azmin kelimesi “kemik”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “işte bu (durum)”;جَزَيْنَاهُمْ cezaynâhum fiili “onlara karşılık vermiştik, onları cezalandırmıştık”; بِبَغْيِهِمْ bi bağyihim ifadesi “onların azgınlıkları nedeniyle, bunun karşılığında”;وَاِنَّا ve innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; لَصَادِقُونَ le sâdikûne kelimesi ise “elbette doğru olanlarız, doğru söyleyenler(iz)” demektir.

Burada Yahudilere özel olarak haram kılınan şeyler ve bunun nedenleri gündeme getirilmektedir.

1. وَعَلَى الَّذ۪ينَ هَادُوا حَرَّمْنَا كُلَّ ذ۪ي ظُفُرٍ “Yahudilere bütün tırnaklı hayvanları haram kılmıştık.” Bu ifade Nahl 16/118’in açılımı gibi anlaşılabilir. Orada “Daha önce sana anlattığımız” denilen şeyler işte burada açıklanan şeyler olabilir. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen ظُفُر zufur kelimesi “tırmak” demektir ve âyette de tırnaklı hayvanlar kast edilmektedir. Yüce Allah Kur’ân’ı indirmeden çok önce Yahûdilere daha başka haram prensipler belirlediğini bildirmekte, bu çerçevede tırnaklı hayvanları zikretmektedir. Âyette حَرَّمْنَا harramnâ fiilinin sonra, عَلَى الَّذ۪ينَ هَادُوا ‘alellezîne hâdû ifadesinin önce gelişi nedeniyle oluşan devrik cümle bu haramlığın Yahûdilere özel olduğunun delilidir.

Yüce Allah âyetin sonunda da belirttiği gibi, bunları Yahûdilerin azgınlıkları nedeniyle kendilerine haram kıldığını, bir anlamda azgınlıklarının karşılığını bu şekilde verdiğini belirtmektedir. Anlaşılyor ki Yahûdilere haram kılınanlar aslında ve tabiatları gereği haram değiller, muhatapların azgınlıklarının karşılığı olarak bir cezalandırma uygulamasıdır.(9)

2. وَمِنَ الْبَقَرِ وَالْغَنَمِ حَرَّمْنَا عَلَيْهِمْ شُحُومَهُمَآ اِلَّا مَا حَمَلَتْ ظُهُورُهُمَآ اَوِ الْحَوَايَآ اَوْ مَا اخْتَلَطَ بِعَظْمٍ “Sırtlarının veya bağırsaklarının taşıdığı ya da kemiğe karışan yağlar hariç olmak üzere, sığır ve koyunun iç yağlarını da onlara (haram kılmıştık).” Yüce Allah aynı şekilde Yahudilere mahsus olmak üzere sığırların ve koyunların içyağlarını da onlara haram kıldığını haber vermekte, bu hükümde üç tane de istisnaya yer vermektedir. Buna göre, hayvanların sırtlarında, bağırsaklarında veya kemiklere yapışık olan içyağları haram kapsamında yer almamaktadır.

3. ذٰلِكَ جَزَيْنَاهُمْ بِبَغْيِهِمْ وَاِنَّا لَصَادِقُونَ “Bu (durum), haksızlıkları yüzünden onlara verdiğimiz cezadır. Şüphesiz ki biz elbette doğru söyleyenleriz.” Yüce Allah âyetin sonuda Yahûdilere yönelik ve özel olan bu haramların gerekçesini beyan etmekte ve bunun onların azgınlıklarının karşılığı olduğunu belirtmektedir. Benzer bir ifade Sebe’lilerin cezalandırılmasıyla ilgili olarak Sebe’ 34/17’de de geçmektedir.

Âyette zikredilen hükmün bir benzeri ve gerekçenin daha açık bir delili olarak Nisâ’ 4/160-161’de şöyle buyrulmaktadır: “Yahudilerin yaptıkları zulümden, bir de çok kimseyi Allah yolundan çevirmelerinden, menetmelerinden dolayı kendilerine (daha önce) helâl kılınmış bulunan temiz ve iyi şeyleri onlara haram kıldık. Menedildikleri halde faizi almalarından ve haksız (yollar) ile insanların mallarını yemelerinden dolayı içlerinden inkâra sapanlara acı bir azap hazırladık.”

Demek ki tabiatında pislik ve çirkinlik bulunmayan şeylerin haram kılınması muhatapların azgınlıklarının cezaya dönüştürülmüş şeklidir. Bu yüzden Yahudilere özel olan bu haramlık son vahiyde yer almamaktadır. Konuyla ilişkili olan bir ifade de Âl-i İmrân 3/93’te şu şekildedir: “Tevrat’ın indirilmesinden önce, İsrail’in (Ya‘kub’un) kendisine haram kıldıkları dışında, bütün yiyecekler İsrailoğullarına helâl idi. De ki: Eğer doğru sözlü iseniz o zaman Tevrat’ı getirip onu okuyun.”

Yüce Allah âyetin sonunda وَاِنَّا لَصَادِقُونَ “Muhakkak ki biz elbette doğru söyleyenleriz” buyurmakta ve haramlarla ilgili verdiği bütün bu bilgilerin doğru olduğunu ifade etmektedir. Anlaşılıyor ki Yüce Allah ilgili haramları belirlemeden önce Yahudileri uyarmış, onlar azgınlıklarından vazgeçmedikleri için de bu tür haramlarla onları cezalandırmıştır. Muhtemelen âyetteki “Biz doğru söyleyenleriz” ifadesi bu nedenle zikredilmektedir. Dahası sadece onlarla ilgili değil de muhtemelen bütün ele alınan konularda Yüce Allah’ın verdiği bilgiler bütünüyle doğrudur; herhangi bir eksiklik ve yanlışlık söz konusu değildir.

ııı. Hz. Peygamber’e Moral

فَاِنْ كَذَّبُوكَ فَقُلْ رَبُّكُمْ ذُو رَحْمَةٍ وَاسِعَةٍ وَلَا يُرَدُّ بَاْسُهُ عَنِ الْقَوْمِ الْمُجْرِم۪ينَ “Seni yalanlarlarsa (onlara) de ki: Rabbiniz geniş merhamet sahibidir. O’nun azabı, suçlular topluluğundan geri döndürülemez.”

Âyetteki فَاِنْ كَذَّبُوكَ fe in kezzebûke ifadesi “ve eğer seni yalanlarlarsa”; فَقُلْ fe kul emri “de ki”; رَبُّكُمْ rabbuküm tamlaması “sizin Rabbiniz”; ذُو رَحْمَةٍ zû rahmetin ifadesi “merhamet sahibi(dir)”; وَاسِعَة vâsi‘atin kelimesi “geniş”; وَلَا يُرَدُّ ve lâ yuraddü edilgen fiili “ve reddedilemez, geri çevrilemez”; بَاْسُهُ be’sühû tamlaması “O’nun azabı”; عَنِ الْقَوْمِ الْمُجْرِم۪ينَ ‘ani’l-kavmi’l-mücrimîne tamlaması ise “suçlu, suça dalan toplumdan” demektir.

Burada Yahudilerin veya müşriklerin Hz. Peygamber’i yalanlamaları durumunda Yüce Allah’ın cevabı gündeme getirilmektedir.

1.فَاِنْ كَذَّبُوكَ فَقُلْ رَبُّكُمْ ذُو رَحْمَةٍ وَاسِعَةٍ “Seni yalanlarlarsa (onlara) de ki: Rabbiniz geniş merhamet sahibidir.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap etmekte, yalanlanması durumunda moralini bozmaması gerektiğine dikkat çekmekte, çünkü kendisinin oldukça geniş bir merhametinin bulunduğunu iletmesini istemektedir. Hz. Peygamber yalanlanmasıyla ilgili olarak En‘âm 6/34’te bilgi verdiğimiz için burada tekrara düşmek istemiyoruz.

Eğer Yahudiler Kur’ân’da verilen bu bilgiyi yalanlar ve “bize uygulananlar böyle değildi” şeklinde sözler söylerlerse buna itibar etmemesini emretmektedir.(10) Zira Yüce Allah baskıyı ve zorlamayı sevmez; her günaha karşı insanları hemen sorgulayıp cezalandırmaz; tevbeyi bekler ve tevbe edenleri bağışlar; çünkü rahmeti gazabından öncedir ve geniştir.(11)

“O, merhamet etmeyi kendi zatına yazmıştır (farz kılmıştır)” mealindeki En‘âm 6/12 ve 54’te de açıkladığımız üzere, Yüce Allah rahmet ve merhameti zatına yazmıştır. Yüce Allah yarattığı her şeye karşı şefkatli ve merhametlidir; özellikle müminlere rahmeti elbette daha bir ayrıcalık arz etmektedir. İşte bağlam gereği düşünüldüğünde buradaki geniş rahmet, kullarından veya bağlam gereği nankör Yahudilerden tevbe etmek isteyenleri bağışlayacağı mesajını içermektedir.

2. وَلَا يُرَدُّ بَاْسُهُ عَنِ الْقَوْمِ الْمُجْرِم۪ينَ “O’nun azabı, suçlular topluluğundan geri döndürülemez.” Yüce Allah rahmet ve merhametinin genişliğini hatırlattıktan sonra, mücrimlerden yani sürekli suç işleyen, suçtan beslenen veya suçla anılan topluluklara uygulayacağı cezayı da hiç kimsenin geri çeviremeyeceğini haber vermektedir.

Âyetin sonunda zikredilen ve “suçlular”, “suçtan beslenenler”, “sürekli suç ile anılanlar” manasına gelen الْمُجْرِم۪ينَ el-mücrimîn kelimesi hakkında A‘râf 7/40’ta bilgi vereceğimiz için burada herhangi bir detaya girmeyeceğiz.

b) Müşrik Algı ve İki Önemli Hatırlatma

Yüce Allah, sûrenin 148-150. âyetlerinde müşriklerin “Allah dileseydi ne biz ortak koşardık ne de atalarımız. Hiçbir şeyi de haram kılmazdık” diyeceklerini, onlardan öncekilerin de aynı şekilde peygamberleri yalanladığını ve sonunda azabı tattıklarını bildirmekte, bunların bilgi sahibi olmadıklarını, nihayet zandan başka hiçbir şeyin ardına düşmediklerini ve sadece yalan söylediklerini ifade etmektedir.

Ardından, Hz. Peygamber’in şunu tebliğ etmesi kendisine emredilmektedir: “Kesin (ve en üstün) delil, sadece Allah’a aittir. (Allah dileseydi) elbette hepinizi doğru yola iletirdi. ‘Allah şunu yasak etti’ diye şehadet edecek şahitlerinizi getirin! Eğer onlar (yalan yere) şahitlik ederlerse, sen onlarla beraber şahitlik etme (onlara inanma)! Âyetlerimizi yalanlayanların ve âhiret gününe inanmayanların arzularına uyma. Onlar, (başka varlıkları) Rablerine denk tutuyorlar.”

ı. Müşriklerin Yersiz Bahaneleri

سَيَقُولُ الَّذ۪ينَ اَشْرَكُوا لَوْ شَآءَ اللّٰهُ مَآ اَشْرَكْنَا وَلَآ اٰبَآؤُ۬نَا وَلَا حَرَّمْنَا مِنْ شَيْءٍ كَذٰلِكَ كَذَّبَ الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ حَتّٰى ذَاقُوا بَاْسَنَا قُلْ هَلْ عِنْدَكُمْ مِنْ عِلْمٍ فَتُخْرِجُوهُ لَنَا اِنْ تَتَّبِعُونَ اِلَّا الظَّنَّ وَاِنْ اَنْتُمْ اِلَّا تَخْرُصُونَ “Müşrikler şöyle diyecekler: ‘Allah dileseydi biz de ortak koşmazdık; atalarımız da. Hiçbir şeyi de haram kılmazdık.’ Onlardan öncekiler de aynı şekilde (peygamberleri) yalanlamış ve sonunda azabımızı tatmışlardı. De ki: Yanınızda bize açıklayacağınız bir bilgi var mı? Doğrusu siz zandan başka bir şeyin peşine düşmüyorsunuz ve sadece yalan söylüyorsunuz.”

Âyetteki سَيَقُولُ seyekûlü fiili “ileride söyleyecek”; الَّذ۪ينَ اَشْرَكُوا ellezîne eşrakû ifadesi “ortak koşanlar, şirk koşmuş kişiler”; لَوْ شَآءَ lev şâe fiili “eğer dilseydi”; اللّٰهُ allâhu ifadesi “Allah”; مَآ اَشْرَكْنَا mâ eşraknâ fiili “biz de şirk koşmazdık”; وَلَآ اٰبَآؤُ۬نَا ve lâ âbâunâ ifadesi “atalarımız da, babalarımız da (şirk koşmazdı)”; وَلَا حَرَّمْنَا ve lâ harramnâ fiili “ve haram da kılmazdık”; مِنْ شَيْءٍ min şey’in ifadesi “hiçbir şeyi”; كَذٰلِكَ kezâlike kelimesi “işte böyle”; كَذَّبَ kezzebe fiili “yalanlamıştı”; الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ ellezîne min kablihim ifadesi “onlardan öncekliler de”; حَتّٰى ذَاقُوا hattâ zâkû fiili “tadıncaya kadar”; بَاْسَنَا be’senâ tamlaması “bizim azabımızı”; قُلْ kul emri “de ki”; هَلْ عِنْدَكُمْ hel ‘ındeküm ifadesi “sizin yanınızda var mı”; مِنْ عِلْمٍ min ‘ılmin ifadesi “herhangi bir bilgi”; فَتُخْرِجُوهُ fe tuhricûhu ifadesi “onu çıkaracağınız, açıklayacağınız”; لَنَا lenâ ifadesi “bize, bizim için”; اِنْ تَتَّبِعُونَ in tettebi‘ûne fiili “tâbi olmuyorsunuz, uymuyorsunuz”;اِلَّا الظَّنَّ ille’z-zanne istisnası “zandan başka (herhangi bir şeye)”;وَاِنْ اَنْتُمْ ve in entüm ifadesi “ve siz (şundan başkası) değilsiniz”; اِلَّا تَخْرُصُونَ illâ tahrusûne istisnası ise “yalan söylüyor olanlardan başkası, yalan konuşuyor olmaktan başka, saçmalıyor olmaktan başka” demektir.

Burada müşriklerin inkârcılıklarının faturasını kaderciliğe terketme girişimi ve Yüce Allah’ın kendilerine verdiği cevap gündeme getirilmektedir.

1.سَيَقُولُ الَّذ۪ينَ اَشْرَكُوا لَوْ شَآءَ اللّٰهُ مَآ اَشْرَكْنَا وَلَآ اٰبَآؤُ۬نَا وَلَا حَرَّمْنَا مِنْ شَيْءٍ “Müşrikler şöyle diyecekler: Allah dileseydi biz de ortak koşmazdık; atalarımız da. Hiçbir şeyi de haram kılmazdık.” Bu âyetin bir benzeri Nahl 16/35’te de zikredilmekte, burada gelecekte gerçekleşeceği haber verilen olay Nahl 16/35’te meydan gelmiş olarak sunulmaktadır.

Yüce Allah, Mekkeli müşriklerin ilerleyen dönemde tam da kaderciliği, alınyazıcılığı benimseyen bir anlayışla ve suçu Allah’a atarak O’nun dilemesi durumunda kendilerinin de geçmiş atalarının da şirk koşmayıp, hiçbir şeyi de haram kılmamış olacaklarını dile getireceklerini haber vermektedir. En‘âm sûresinin daha önce yorumladığımız 35. âyetinde de belirttiğimiz gibi, dilemesi durumunda Yüce Allah’ın herkesi hidayete erdirebileceği ifade edilmektedir; ancak bu durumda hayatın da imtihanın da hiçbir anlamı kalmayacaktır. Yüce Allah böyle bir şey dilemediğine göre, insanların şirk koşmasını da elbette ve elbette dilemiş değildi. Müşriklerin bu konudaki sözleri her haliyle yalan ve iftiradan ibarettir.

Daha önceki âyet gruplarında ele aldığımız üzere, müşrikler hayvansal ve bitkisel ürünlerde kendilerince belirledikleri haramların da aslında Allah’ın dilemesiyle gerçekleştiğini söyleyeceklerdi. Onlara göre, her neye inanmış ve her neyi uygulamışlarsa bunları Yüce Allah dilediği için böyle yaptıklarını dile getireceklerdi. Daha önce de ifade ettiğimiz gibi, bunlar Yüce Allah’a iftira etmeye alışmıştı ve inançsızlıklarını da yanlış uygulamalarını da Allah’a iftira etmekten geri durmayacaklardı. Bu yaklaşım gereği, nihayet tıpkı İblis’in kendi suçunu Yüce Allah’a atması gibi(12) bunlar da onun yolunu izlemişler ve kendi tercihlerinin sebebini Yüce Allah’ın kaderi diyerek saptırmışlardı.

Konuyla ilgili olarak A‘râf 7/28’de şöyle buyrulmaktadır: “Onlar bir çirkinlik/kötülük yaptıkları zaman, ‘Babalarımızı bu yolda bulduk. Allah da bize bunu emretti’ derler.” Şu‘arâ’ 26/74’te de zikredildiği üzere, Kur’ân’da bu problemle ilgili oldukça fazla âyetin bulunduğu unutulmamalıdır. Konuyla ilgili âyetlerde mesele bütün açıklığıyla ele alınmakta ve taklidin ne kadar korkunç bir ahlaki sapma olduğu, sonunun da ateş azabına dönüşeceği beyan edilmektedir.(13) Sâd 38/6-7’de de beyan edildiği gibi, Mekkeli müşrikler Hz. Peygamber’in söylemlerine karşılık “bunu son millette işitmedik” dediklerinde takip ettikleri mantık da aynıydı. Sonuçta “küfür tek millettir” ve onlar da insanlaşmış şeytanların veya cin şeytanlarının izini takipte herhangi bir sorun görmemişlerdi.

Yüce Allah insanoğlunu bu şeytanlara karşı uyarmış olmasına rağmen, hatta bir peygambere bile hata yaptıran şeytani gücün etkisinden kurtulmak için son derece kararlı bir tutum ve duruş sergilenmesi gerektiğini bildirmektedir. Taklidin en büyük savunucusu şeytandır ve Lokmân 31/21’de geçtiği gibi, taklide götürdüğü kişileri de ateşe çağırmaktadır. Atalarının izinden gidenler bunları kendilerine Allah’ın emrettiği yalanını da söylemişlerdir.

Müşriklerin burada sözü edilen en büyük yalanı ise Yüce Allah’a iftiralarıdır. Ellerinde kitap olmayan, kitaptan konuşmayan, delili bulunmayan, aklına geldiği gibi esip savuran bir kültürün takipçilerinden de bundan başka bir şey beklenemez. Hz. Peygamber’e hitaben Hâkka 69/44-47’de gündeme getirildiği gibi, eğer Yüce Allah adına birileri bir şey uydurursa, Allah onları güçlü bir şekilde yakalar, şahdamarını kesip parçalar ve hiç kimse de buna engel olamaz.

2.كَذٰلِكَ كَذَّبَ الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ حَتّٰى ذَاقُوا بَاْسَنَا “Onlardan öncekiler de aynı şekilde (peygamberleri) yalanlamış ve sonunda azabımızı tatmışlardı.” Yüce Allah müşriklerin dile getireceği bu türden bahanelerin geçersiz olacağını, esasında izinden gittikleri inkârcı atalarının da aynı şekilde hem peygamberi hem de vahiyleri inkâr ettiklerini, sonuçta dünya hayatlarında Allah’ın helak azabını tattıklarını bildirmektedir.

Yüce Allah kendilerince suçu Allah’a atanların yalan konuştuklarını كَذَّبَ kezzebe “yalanladı(lar)” fiilini kullanarak ortaya koymaktadır. Dahası Yüce Allah bu tür iddiaların sahiplerine verdiği cevapta A‘râf 7/28-29’da şöyle buyurmaktadır: “De ki: Allah çirkinliği/kötülüğü emretmez. Allah’a karşı bilmediğiniz şeyleri mi söylüyorsunuz? De ki: Rabbim adaleti emretmiştir.”

3.قُلْ هَلْ عِنْدَكُمْ مِنْ عِلْمٍ فَتُخْرِجُوهُ لَنَا اِنْ تَتَّبِعُونَ اِلَّا الظَّنَّ وَاِنْ اَنْتُمْ اِلَّا تَخْرُصُونَ “De ki: Yanınızda bize açıklayacağınız bir bilgi var mı? Doğrusu siz zandan başka bir şeyin peşine düşmüyorsunuz ve sadece yalan söylüyorsunuz.” Âyetin bu kısmında iki nokta üzerinde durulmaktadır:

a)قُلْ هَلْ عِنْدَكُمْ مِنْ عِلْمٍ فَتُخْرِجُوهُ لَنَا “De ki: Yanınızda bize açıklayacağınız bir bilgi var mı?” Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap ederek müşriklere mesaj göndermekte ve yanlarında varsa herhangi bir bilgi onu açıklamalarını istemektedir. Bu soruda da elbette maksat cevap beklemek değildir; aksine muhatabı ayıplamak ve herhangi bir bilgilerinin bulunmadığını ortaya koymaktır. Yüce Allah’ın sorduğu bu soru ile daha önce En‘âm 6/143. âyetin sonunda geçen “Eğer doğru iseniz bana ilimle söyleyin” istek arasında herhangi bir fark yoktur.

Esasında En‘âm 6/144. âyette yer alan “Yoksa Allah’ın size böyle vasiyet ettiğine şahit mi oldunuz? Bilgisizce insanları saptırmak için Allah’a karşı yalan uydurandan daha zalim kim olabilir!” ifadelerde de müşriklerin kendilerince ürettikleri haramların ve ileri sürdükleri iddiaların hiçbir delilinin ve dayanağının olmadığı ortaya konulmuş olmaktadır. Sonuçta söyleyebilecekleri doğru bir sözleri de dayanabilecekleri herhangi bir bilgi kaynakları da kesinlikle söz konusu değildir.

b)اِنْ تَتَّبِعُونَ اِلَّا الظَّنَّ وَاِنْ اَنْتُمْ اِلَّا تَخْرُصُونَ “Doğrusu siz zandan başka bir şeyin peşine düşmüyorsunuz ve sadece yalan söylüyorsunuz.” Âyette geçenتَخْرُصُونَ tahrusûne fiili “yalan söylemek”, “saçmalamak”, “tahminde bulunmak”, “fasit vehimler üretmek”, “bilgisizlikle bâtıl sözler uydurmak”(14) gibi anlamlar içermekte ve müşriklerin tapınmalarındaki temelsizliği ortaya koymaktadır. “Hakka ve hakikate uymayanların “atalar dini” bağlamında taklit ederek peşlerinden gittikleri şeyler sadece ve sadece zandır, yalandır, hezeyandır, uydurmadır, bâtıldır.(15) Bu cümle fiillerin üçüncü tekil şahıs kalıbında olmak üzere En‘âm 6/116 ve Yûnus 10/66’da da geçmektedir. Benzer bir başka ifade de Zuhruf 43/20’de yer almaktadır. Zâriyât 51/10’da geçen الْخَرَّاصُون el-harrâsûne kelimesi de bu fiilin mübalağa kalıbında sıfat şeklidir.

Yüce Allah Mekkeli müşriklerin sadece ve sadece esasında hakikatten hiçbir şey ifade etmeyen zanna uymakta olduklarını(16) ve yalan söylediklerini beyan etmektedir. Âyette iki kez yer alan اِنْ in ve اِلَّا illâ edatları onların yolunun sadece zanna uymak ve yalan konuşmak olduğunu, başka bir söylemlerinin, arayışlarının ve uygulamalarının bulunmadığını ortaya koyan bir hasr/kasr yani “vurgulu” ifade örneğidir.

ıı. Üstün Delilin Allah’a Aidiyeti

قُلْ فَلِلّٰهِ الْحُجَّةُ الْبَالِغَةُ فَلَوْ شَآءَ لَهَدٰيكُمْ اَجْمَع۪ينَ “De ki: Kesin (en üstün) delil, yalnızca Allah’a aittir. (Allah) dileseydi elbette hepinizi doğru yola ulaştırırdı.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; فَلِلّٰهِ fe lillâhi ifadesi “sadece Allah içindir, Allah’a aittir”; الْحُجَّة el-huccetü kelimesi “delil”; الْبَالِغَة el-bâliğatü sözcüğü “en sağlam, en güçlü, en üstün”; فَلَوْ شَآءَ fe lev şâe ifadesi “eğer (Allah) dileseydi”; لَهَدٰيكُمْ lehedâküm ifadesi “sizi elbette hidayete erdirebilirdi”; اَجْمَع۪ين ecme‘îne kelimesi ise “hepsini, hepinizi” demektir.

Burada müşriklerin inkârcılığına karşılık en güçlü delilin sadece Yüce Allah’ta olduğu ve dilemesi halinde herkesi hidayete erdirebileceği gündeme getirilmektedir.

1.قُلْ فَلِلّٰهِ الْحُجَّةُ الْبَالِغَةُ “De ki: Kesin (en üstün) delil, yalnızca Allah’a aittir.” Çeşitli âyetlerde(17) geçen الْحُجَّة el-hucceh kelimesi “delil” manasına gelirken الْبَالِغَة el-bâliğah sözcüğü ise en sağlam, en güçlü, en kesin, en mükemmel, en üstün” gibi anlamlar içermektedir.(18) Yüce Allah müşriklerden delil istedikten sonra, elbette onların getirebileceği herhangi bir delilleri olmadığı için, bu konuda ve her konuda tam ve kesin delilin sadece kendisinde bulunduğunu haber vermektedir. Bu çerçevede, bir taraftan müşriklerin yalacılığını ortaya seren, diğer taraftan da Hz. Peygamber’in risaletinin gerçekliğini, Kur’ân’ın da hak kitap olduğunu ortaya koyan kesin ve keskin delilin Yüce Allah’ta olduğu vurgulu bir ifadeyle ortaya konulmaktadır.

Âyette geçen فَلِلّٰهِ fe lillâhi ifadesinin önde,الْحُجَّةُ الْبَالِغَةُ el-huccetü’l-bâliğatü tamlamasının geride oluşu, burada bir hasr/kasr yani “vurgu”nun bulunduğunu göstermekte, her konuda olduğu gibi müşriklerin yalancılığını ortaya koymada da kesin delilin sadece ve sadece Yüce Allah’ta olduğu vurgulanmaktadır. İşte burada kast edilen en güçlü delil önce “vahiy”, sonra da onu tebliğ eden “Hz. Peygamber”dir.(19)

2. فَلَوْ شَآءَ لَهَدٰيكُمْ اَجْمَع۪ينَ “(Allah) dileseydi elbette hepinizi doğru yola ulaştırırdı.” Yüce Allah en güçlü delilin kendi kontrolünde olduğunu beyan ettikten sonra, bu delilleri ve kendisinin eşsiz ve erişilmez kudretini kullanarak dilemesi halinde herkesi hidayete erdirebileceğini hatırlatmaktadır. Benzer bir mesaj Nahl 16/9’da da yer almaktadır. Bu ve benzer âyetlerin vermek istediği mesaj hakkında daha önce yorumunu yaptığımız En‘âm 6/35’te bilgi verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

ııı. Yüce Allah’a Eş Koşanların Yalancılıkları

قُلْ هَلُمَّ شُهَدَآءَكُمُ الَّذ۪ينَ يَشْهَدُونَ اَنَّ اللّٰهَ حَرَّمَ هٰذَا فَاِنْ شَهِدُوا فَلَا تَشْهَدْ مَعَهُمْ وَلَا تَتَّبِعْ اَهْوَآءَ الَّذ۪ينَ كَذَّبُوا بِاٰيَاتِنَا وَالَّذ۪ينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْاٰخِرَةِ وَهُمْ بِرَبِّهِمْ يَعْدِلُونَ “De ki: ‘Allah şunu yasakladı diye şahitlik edecek şahitlerinizi getirin!’ Onlar (yalan yere) şahitlik ederlerse, sen onlarla birlikte şahitlik etme! Ayetlerimizi yalanlayan ve ahiret gününe inanmayanların arzularına uyma! Onlar, (başka varlıkları) Rablerine denk tutuyorlar.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; هَلُمَّ helümme emri “getirin”; شُهَدَآءَكُمُ şühedâeküm tamlaması “sizin ortaklarınızı”; الَّذ۪ينَ يَشْهَدُونَ ellezîne yeşhedûne ifadesi “şahitlik yapmakta olan kişileri, şahit olanları”; اَنَّ اللّٰهَ ennellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; حَرَّمَ harrame fiili “haram kıldı”; هٰذَا hâzâ kelimesi “bu, bunu”;فَاِنْ شَهِدُوا fe in şehidû ifadesi “eğer şahitlik ederlerse”; فَلَا تَشْهَدْ fe lâ teşhed emri “şahitlik etme”; مَعَهُمْ me‘ahum ifadesi “onlarla birlikte”;وَلَا تَتَّبِعْ ve lâ tettebi‘ emri “ve tâbi olma, uyma”; اَهْوَآء ehvâe kelimesi “arzularına”; الَّذ۪ينَ كَذَّبُوا ellezîne kezzebû ifadesi “yalanlamış olan kişilerin”; بِاٰيَاتِنَا bi âyâtinâ tamlaması “bizim âyetlerimizi”; وَالَّذ۪ينَ لَا يُؤْمِنُونَ vellezîne lâ yü’minûne ifadesi “ve iman etmeyenler”; بِالْاٰخِرَةِ bi’l-âhirati ifadesi “âhirete”; وَهُمْ ve hum zamiri “onlar”; بِرَبِّهِمْ birabbihim ifadesi “onların Rabbine”; يَعْدِلُونَ ya‘dilûne fiili ise “(başka varlıkları) eşit ve denk tutuyorlar” demektir.

Burada müşriklere yönelik bir meydan okuma ve Hz. Peygamber’in kimlere itaat etmemesi gerektiğiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. قُلْ هَلُمَّ شُهَدَآءَكُمُ الَّذ۪ينَ يَشْهَدُونَ اَنَّ اللّٰهَ حَرَّمَ هٰذَا “De ki: Allah şunu yasakladı diye şahitlik edecek şahitlerinizi getirin!” Yüce Allah konunun sonunda tekrar müşriklerin dini kabullerinin yanlış olduğunu ortaya koymak üzere, hangi hayvanların etlerini haram kıldığına dair varsa şahitlerini getirmelerini istemektedir. Bir kez de Ahzâb 33/18’de geçen هَلُمَّ helümme kelimesi “haydi, getirin” demektir. En‘âm 6/143 ve 144’te de yer aldığı gibi Yüce Allah müşriklerin yanlış ve Allah’a iftira olan yakıştırmalarını bir kez daha reddetmektedir.

Buradaki çağrı da cevabı beklenen bir istek değil, sadece onların çaresizliklerini, insan ve cin şeytanlarının saptırıcıklarını ve iftiracılıklarını ortaya koymayı amaçlamaktadır. Kalem 68/41’de geçtiği gibi, bu istek, muhataplardan imkânsızı isteme şeklinde bir alay ve kınama ifadesidir. Çeşitli âyetlerde örnekleri bulunduğu üzere, bu cümlede de imkânsızı isteme anlamında bir meydan okuma yer almaktadır.(20)

2. فَاِنْ شَهِدُوا فَلَا تَشْهَدْ مَعَهُمْ “Onlar (yalan yere) şahitlik ederlerse, sen onlarla birlikte şahitlik etme!” Yüce Allah müşriklerin yalan şahitliklerde bulunurlarsa bunun yalan olduğunu ve dolayısıyla Hz. Peygamber’in onlara inanmamasını ve yalan şahitliğe kanıp yalana ortak olmamasını kendisine emretmektedir.(21) Onların yalan şahitlikleri tıpkı münafıkların yaptığı gibi sahtedir.(22) Yalan şahitlik haram ve iftira olduğu gibi, onlara inanmak da aynı şekilde haramdır. Bu nedenle, Yüce Allah uyarıda bulunarak böyle bir yanlışa düşülmemesi gerektiğini ortaya koymuştur.

Burada hitap Hz. Peygamber’e yönelik olsa da maksat, hak ve hakikatin karşısındaki yalancı ve sahte çıkışlara aldanmamaları noktasında bütün müminlerdir. Bu yönüyle bakıldığında âyetteki mesajın tarihsel değil de evrensel olduğunu belirtmeliyiz.

3. وَلَا تَتَّبِعْ اَهْوَآءَ الَّذ۪ينَ كَذَّبُوا بِاٰيَاتِنَا وَالَّذ۪ينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْاٰخِرَةِ وَهُمْ بِرَبِّهِمْ يَعْدِلُونَ “Ayetlerimizi yalanlayan ve ahiret gününe inanmayanların arzularına uyma! Onlar, (başka varlıkları) Rablerine denk tutuyorlar.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in şahsında bütün müminlere seslenmekte, “Allah’ın âyetlerini yalanlayan”, “âhirete iman etmeyen” ve “Rablerine başka mahlûkları denk tutanlara” itaat etmemeleri gerektiğini emretmektedir. Bu türden itaat edilmemeyle ilgili uyarılar Kur’ân’da başka âyetlerde(23) de geçmektedir.

“(Bunca âyet ve delillerden) sonra kâfir olanlar (hâla putları) Rableri ile denk tutuyorlar” mealindeki En‘âm 6/1’de de açıkladığımız üzere, Yüce Allah mahlûk olan her ne varsa onların hiçbirisinin ilah edinilmemesi gerektiğini ortaya koymaktadır. Yüce Allah müşriklerin yanlışları itibariyle “hevâ ve heveslerine tâbi olmaları ve âhirete inanmamaları” sonrasında üçüncü niteliklerinin “Rablerine başka varlıkları denk tutmaları” olduğunu ifade etmektedir.

Âyetin sonunda yer alan يَعْدِلُونَ ya‘dilûne fiili ‘adele kökünden gelmekte, Kur’ân’da beş yerde geçmekte ve iki âyette “âdil davranmak”(24) manasına gelirken, üç âyette ise “eşit tutmak, denk saymak”(25) manalarını içermektedir. Buradan hareketle, muhatapların durumu dikkate alındığında yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de bunun “şirk koşmak” demek olduğu ortaya çıkmaktadır.(26) Müşrikler veya putperestler, tapınmalarında Yüce Allah ile aralarına yerleştirdikleri aracıları O’na denk saydıkları için bir anlamda küfür olan bu eylemeleri için onların bu durumuyla ilgili olarak يَعْدِلُونَ ya‘dilûne fiili tercih edilmiştir.

Dipnotlar

• 1 - Bakara 2/219; Mâide 5/90. 2 - Bakara 2/275-280; Âl-i İmrân 3/130. 3 - Bakara 2/188. 4 - Nisâ’ 4/10. 5 - Nisâ’ 4/29.
  • Bakara 2/219 Mâide 5/90 Bakara 2/280 Âl-i İmrân 3/130 Bakara 2/188 Nisâ 4/10 Nisâ 4/29
• 6 - Semerkandî, age., I, 491. Benzer rivayetler için bk. Taberî, age., VIII, 69-72. 7 - Bakara 2/173; Mâide 5/3; En‘âm 6/145; Nahl 16/115.
  • Bakara 2/173 Mâide 5/3 En‘âm 6/145 Nahl 16/115
• 8 - Zemahşerî, age., II, 72.
• 9 - Semerkandî, age., I, 491.
• 10 - Taberî, age., VIII, 77. 11 - Râzî, age., XIII, 224.
• 12 - A‘râf 7/16; Hıcr 15/39. 13 - Bakara 2/170; Mâide 5/104; Enbiyâ’ 21/53; Şu‘arâ’ 26/74; Lokmân 31/21; Zuhruf 43/22-23.
  • A‘râf 7/16 Hicr 15/39 Bakara 2/170 Mâide 5/104 Enbiyâ 21/53 Şu‘arâ 26/74 Lokmân 31/21 Zuhruf 43/23
• 14 - Semerkandî, age., I, 477, 493; II, 127; Taberî, age., VIII, 10, 79; XI, 139; Zemahşerî, age., II, 58, 74. 15 - Zemahşerî, age., II, 57.
• 16 - Yûnus 10/36; Necm 53/28.
  • Yûnus 10/36 Necm 53/28
• 17 - Bakara 2/150; Nisâ’ 4/165; En‘âm 6/83, 149; Şûrâ 42/15, 16; Câsiye 45/25. 18 - Semerkandî, age., I, 493; Taberî, age., VIII, 80.
  • Bakara 2/150 Nisâ 4/165 En‘âm 6/83 En‘âm 6/149 Şûrâ 42/15 Şûrâ 42/16 Câsiye 45/25
• 19 - Semerkandî, age., I, 493.
• 20 - Bakara 2/23; Âl-i İmrân 3/93; En‘âm 6/22, 94; A‘râf 7/195; Yûnus 10/34, 35, 38, 71; Hûd 11/13; Ra‘d 13/16; Nahl 16/27; Kehf 18/52; Kasas 28/49, 62, 64, 74; Rûm 30/28, 40; Sebe’ 34/27; Fâtır 35/40; Sâffât 37/157; Fussılet 41/47; Ahkâf 46/4; Tûr 52/34.
  • Bakara 2/23 Âl-i İmrân 3/93 En‘âm 6/22 En‘âm 6/94 A‘râf 7/195 Yûnus 10/34 Yûnus 10/35 Yûnus 10/38 Yûnus 10/71 Hûd 11/13 Ra‘d 13/16 Nahl 16/27 Kehf 18/52 Kasas 28/49 Kasas 28/62 Kasas 28/64 Kasas 28/74 Rûm 30/28 Rûm 30/40 Sebe' 34/27 Fâtır 35/40 Sâffât 37/157 Fussilet 41/47 Ahkâf 46/4 Tûr 52/34
• 21 - Semerkandî, age., I, 493. 22 - Tevbe 9/74, 95; Mücâdile 58/18;Münâfikûn 63/1.
  • Tevbe 9/74 Tevbe 9/95 Mücâdele 58/18 Münâfikûn 63/1
• 23 - Bakara 2/168, 208; Nisâ’ 4/135; Mâide 5/48, 49, 77; En‘âm 6/142, 150, 153; A‘râf 7/3, 142; Yûnus 10/89; Nûr 24/21; Sâd 38/26; Şûrâ 42/15; Câsiye 45/18.
  • Bakara 2/168 Bakara 2/208 Nisâ 4/135 Mâide 5/48 Mâide 5/49 Mâide 5/77 En‘âm 6/142 En‘âm 6/150 En‘âm 6/153 A‘râf 7/3 A‘râf 7/142 Yûnus 10/89 Nûr 24/21 Sâd 38/26 Şûrâ 42/15 Câsiye 45/18
• 24 - A‘râf 7/159, 181 25 - En‘âm 6/1, 150; Neml 27/60. 26 - Semerkandî, age., I, 433; Taberî, age., VII, 144-145; Râzî, age., XII, 151.
  • A‘râf 7/159 A‘râf 7/181 En‘âm 6/1 En‘âm 6/150 Neml 27/60