‘Ankebût Suresi

Mekke’de risâletin 12. yılında hicrete yakın bir zamanda indirilmiş olması muhtemel olan, 69 âyetten oluşan, adını 41. âyette yer alan ve “örümcek” anlamındaki الْعَنْكَبُوت el-‘ankebût kelimesinden alan ‘Ankebût sûresi, inişe göre 89, resmî sıralamada ise 29. sûredir. Bu sûrenin münafıklardan söz edilen özellikle 10 ve 11. âyetlerinin Medine’de indirilmiş olma ihtimali yüksektir.

‘Ankebût sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Kasas sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “mukatta‘a harfleriyle başlanması” (Kasas 1; ‘Ankebût 1); “peygamber kıssalarına yer verilmesi” (Kasas 3-48; ‘Ankebût 14-17, 24-40); “kitap ehliyle ilgili çeşitli bilgiler” (Kasas 51-55; ‘Ankebût 46-47); “kâinat kitabından âyetler içermeleri” (Kasas 71-73; ‘Ankebût 19-20, 44); “Kârûn’la ilgili bilgilere yer verilmesi” (Kasas 76-82; ‘Ankebût 39) gibi konuların ele alınması iki sûrenin mesaj ortaklığı irtibatını gösteren örnekler arasında sayılabilir.

‘Ankebût sûresi, mukatta‘a harfleriyle başlamakta, insanoğlunun imtihan edilmeden bırakılmacağı, önceki nesiller gibi denenecekleri, Yüce Allah için çaba sarf edenlerin kendi lehlerinde bunu yapmış olacakları, Allah’ın bunlara muhtaç olmadığı ifade edilmekte, iyilik yapanlara verilecek ödüller, ana-babaya iyiliğin gerekliliği, sorumlulukların şahsiliği gibi konular dile getirilmektedir.

14. âyetten itibaren, Hz. Nûh’un kıssasına kısaca değinilmekte, ardından Hz. İbrâhim’in tebliğine yer verilmekte, sonrasında Yüce Allah’ın yaratma sisteminden, mahşerdeki yargılamasından söz edilmekte, kavminin Hz. İbrâhim’e verdiği cevaplar hatırlatılmakta, daha sonra Hz. Lût’un kavminin ahlaksızlığı, bunun sonucunda yaşadıkları korkunç akıbet, nihayet Hz. Şu‘ayb, ‘Âd ve Semûd kavmiyle çeşitli azgın simalar gündeme getirilmektedir.

41. âyetten itibaren, sûreye adını verdiği üzere örümceğin yuvasının dayanıksızlığından, Yüce Allah’ın kâinata mutlak hükümran oluşundan, vahyin tilavet edilmesinden, namazın etkinliğinden, kitap ehliyle nasıl mücadele edilmesi gerektiğinden, peygamberlik dönemi öncesinde Hz. Peygamber’in kutsal kitaplarla ilişki içerisinde olmamasından, kendisinden mucize isteyenlere Kur’ân’ın yetmesi gerektiğinden, inkarcıların acele azap isteğinde bulunması, azabın şiddeti, cennetin kimlere verileceği gibi konulardan söz edilmektedir.

61. âyetten itibaren, müşriklerin çarpık ilah anlayışı, yaratıcı, evreni insanların emrine verişi ile rızık vericiliğine inanmalarına rağmen Yüce Allah’ın kitap ve peygamber gönderme sistemini inkarları, dünya hayatının oyun ve eğlence oluşu, nimet ve külfetteki nankörlükler, Yüce Allah’a iftira edenlerin en zalim insanlar oluşu, kafirlerinin yerinin cehennem olacağı beyan edilmekte ve Allah yolunda fedakarlık edenlere Yüce Allah’ın bütün yollarını göstereceği müjdelenmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 45-52. âyetlerinde namazın sonuçlarını, kitap ehliyle nasıl mücadele edileceğini, onların inanç durumunu, Hz. Peygamber’in ilahi bilgiler karşısındaki durumunu, inkarcıların mucize isteklerine verdiği cevabı, Allah’ın eşsiz ve erişilmez bilgi sahibi oluşunu, batıla iman edip Allah’ı inkar edenlerin korkunç bir ziyanda olacağını, yani hüsrana uğrayanların ta kendileri olacağını beyan etmektedir.

a) Vahyi Tilâvet, Namaz ve Kitap Ehliyle Mücadele

Yüce Allah, sûrenin 45-47. âyetlerinde Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve onun şahsında bütün ümmetin bilinçlenmesini istemektedir: “(Ey Peygamber!) Sana vahyedilen Kitab’ı tilavet et ve namazı kıl. Muhakkak ki, namaz, çirkinlik(ler)den ve kötülük(ler)den alıkoyar. Allah’ı anmak elbette (ibadetlerin) en büyüğüdür. Allah yaptıklarınızı bilir.”

Ardından, kitap ehliyle nasıl mücadele edileceğiyle ilgili olarak şu bilgiler verilmektedir: “İçlerinden zulmedenleri bir yana, kitap ehliyle ancak en güzel yoldan mücadele edin ve deyin ki: Bize indirilene de, size indirilene de iman ettik. Bizim ilahımız da sizin ilahınız da birdir ve biz O’na teslim olmuşuzdur.”

Daha sonra, Hz. Peygamber’e el-Kitâb’ın yani Kur’ân’ın indirildiği, onun için, kendilerine kitap verilenlerin ona iman ettikleri, Araplardan da ona iman eden nice kimselerin bulunduğu, Yüce Allah’ın âyetlerini inatları yüzünden bile bile ancak kâfirlerin inkâr ettikleri ifade edilmektedir.

ı. Namazın Önemi ve Sonuçları

اُتْلُ مَآ اُو۫حِيَ اِلَيْكَ مِنَ الْكِتَابِ وَاَقِمِ الصَّلٰوةَ اِنَّ الصَّلٰوةَ تَنْهٰى عَنِ الْفَحْشَآءِ وَالْمُنْكَرِ وَلَذِكْرُ اللّٰهِ اَكْبَرُ وَاللّٰهُ يَعْلَمُ مَا تَصْنَعُونَ “Sana vahyedilen Kitabı tilâvet et (okuyup aktar) ve namazı kıl! Şüphesiz ki namaz, çirkinlikten ve kötülükten alıkoyar. Allah’ı anmak elbette (ibadetlerin) en büyüğüdür. Allah yaptıklarınızı bilir.”

Âyetteki اُتْلُ ütlü emri “tilavet et, yerine getir, takip et, uygula”; مَآ اُو۫حِيَ mâ ûhıye edilgen fiili “vahyedilmiş olan şeyi”; اِلَيْكَ ileyke ifadesi “sana”; مِنَ الْكِتَابِ mine’l-kitâbi ifadesi “kitaptan”; وَاَقِمِ ve ekım emri “ve ikame et, yerine getir, kıl”; الصَّلٰوة es-salâte kelimesi “namazı”; اِنَّ الصَّلٰوةَ inne’s-salâte ifadesi “muhakkak ki namaz”; تَنْهٰى tenhâ fiili “alıkoymaktadır, alıkoyar”; عَنِ الْفَحْشَآءِ ‘ani’l-fahşâi kelimesi “çirkinlik(ler)den”; وَالْمُنْكَرِ ve’l-münkeri sözcüğü “ve fenalık(lar)dan”; وَلَذِكْرُ اللّٰهِ ve lezikrullâhi tamlaması “ve elbette Allah’ı hatırlamak, Allah’ın hatırlaması”; اَكْبَر ekberu kelimesi “mutlak, çok büyük(tür)”; وَاللّٰهُ vellâhu kelimesi “Allah”; يَعْلَمُ ya‘lemu fiili “bilir, bilmektedir”; مَا تَصْنَعُونَ mâ tasne‘ûne ifadesi ise “yaptığınız şeyleri” demektir.

Burada vahyin tilavet edilmesi gerektiği ile namaz ibadeti onun sonuçlarına dair bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.اُتْلُ مَآ اُو۫حِيَ اِلَيْكَ مِنَ الْكِتَابِ وَاَقِمِ الصَّلٰوةَ “Sana vahyedilen Kitabı tilâvet et (okuyup aktar) ve namazı kıl!” Yüce Allah Hz. Peygamber’e moral vermek üzere, ümmetin çoğunluğunun kendisine iman etmemesi nedeniyle yoğun bir üzüntü içerisine girmesini hafifletmek istemekte, bu amaçla vahyi okumasını ona emretmekte, böylece eski kavimlerin inkarlarını hatırlamasını istemektedir.

Bu amaçla eğer bu vahyi dikkatli bir şekilde tilavet ederse en azından bu sûre bağlamında bile Hz. Nûh, Hz. İbrâhim, Hz. Lût, Hz. Hûd, Hz. Sâlih, Hz. Mûsâ gibi peygamberlerin onca çabasına rağmen yeterince başarılı olamadıklarını ve nihayetinde o kavimlerin helak edildiğini kendisine hatırlatmaktadır.

Âyetin bu kısmıyla ilgili olarak iki nokta üzerinde durulduğu görülmektedir.

a)اُتْلُ مَآ اُو۫حِيَ اِلَيْكَ مِنَ الْكِتَابِ “(Ey Peygamber!) Sana vahyedilen el-Kitâb’ı tilavet et (okuyup hayatına aktar)!” Âyetin bir “tilavet” emri, bir de “neyin tilavet edileceği”yle ilgili bilgi içerdiğini incelemek gerekmektedir.

ı. اُتْلُ ütlü “Tilavet et!” Burada geçenاُتْلُ ütlü/tilâvet kelimesi “takip etmek”, “ulaştırılmak”, “duyurmak”, “tebliğ etmek” manasına gelmektedir. “Kur’ân’ı tilavet etmek” demek, onun kelimelerini tekrar etmek ve muhataplara aktarmak anlamına geldiği gibi, onun prensip ve buyruklarını izlemek, dediğini yapmak, yolunu takip etmek ve izinden gitmek gibi anlamlara da gelmektedir.

Hûd 11/17’de de örneği bulunan ve “takip etmek” anlamına gelen yetlû/tilâvet kelimesinden hareketle, Kur’ân’ın tilavet edilmesi, “farkındalıkla ve bilinçli bir şekilde onu izlemeyi” zorunlu kılmaktadır. Demek ki “Kur’ân’ı tilavet etmek” demek, sadece metnini tekrar etmek ve başkalarına aktarmak değil, emirlerini ve yasaklarını dikkate alan bir hayat yaşamak demektir; bir anlamda onu hayata okumak ve hayata taşımak demektir.

Konuyla ilgili olarak Şems 91/2’de Ay’ın Güneş’i tilavetinden söz edilmektedir. Ay, Güneş’in ışığından yararlanıp onu başka varlıklara aktardığı gibi, Kur’ân okuyanlar onun aydınlığından yararlanmalı, sonra da başkalarına aktarmalıdır. Ay nasıl ki ışığını Güneş’ten alıyorsa, Müslüman da aydınlığını Kur’ân’dan almalı ve önce kendisi aydınlanmalı, ardından çevresini aydınlatmalıdır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz ‘Ankebût 29/45, ayrıca Kehf 18/27 gibi âyetlerde el-Kitâb’ın, yani Kur’ân’ın tilavetinden maksat, hem onun okunması, hem tekrar edilmesi, hem emirlerinin ve yasaklarının gereğinin yerine getirilmesi, hem de başkalarına aktarılması, böylece örnek olunmasıdır.

Asıl bütüncül ve sonuç veren okuma eylemini, “mekanik”, yani anlamadan bir okuma değil, “irfânî” yani bilinçli bir kıraat oluşturmaktadır. Anlaşılmadan ve gereği yerine getirilmeden yapılan okumalar elbette gereksiz değildir; ancak yeterli hiç değildir. Vurgulamak istediğimiz husus, vahyin indiriliş gayesini gerçekleştirmek için onun hayatla bütünleşmesini sağlamasına dikkat çekmektir.

Âyetteki muhatap öncelikle Hz. Peygamber olsa da âyetin sonundakiتَصْنَعُونَ tasne‘ûne fiilinin çoğul getirilmesi maksadın vahyin bütün muhatapları olduğunun bir delilidir. Dahası “namazın kötülüklerden ve çirkinliklerden alıkoyması” da Hz. Peygamber’den ziyade diğer insanlarla ilişkili olarak yorumlanırsa âyetteki hitabın evrensel olduğu anlaşılmış olacaktır.

“Tilâvet kavramı” ve “Kur’ân’ı okuma ve anlamada nasıl bir yol takip edilmesi gerektiği” noktasında tefsirimizin ilk cildi “Giriş” bölümünde “Kur’ân Nasıl Okunmalı?” başlığında geniş bilgiler verdiğimiz için bu kadarlık bir hatırlatma ile yetinmek istiyoruz.

ıı. مَآ اُو۫حِيَ اِلَيْكَ مِنَ الْكِتَابِ “Kitaptan sana vahedileni.” Bu ifade “Sana vahyedilen kitabı” manasına gelmektedir. Bu tercümeye göre âyette geçen مِنْ min edatı beyâniyye manasına alınmış olmaktadır. Diğer ihtimale göre مِنْ min edatı ba‘zıyet manasına alınırsa, bu defa maksat Levh-i Mahfûz’da Yüce Allah’ın katında bulunan el-Kitâb’dan Hz. Peygamber’e vahyedilenleri tilavet etmesi kast ediliyor demektir.

Teknik bir ayırım olsa da sonuçta aynı yere varılmakta ve Hz. Peygamber’in, onun şahsında bütün muhatapların Kur’ân’ı tilavet etmesi, onun prensiplerini takip etmesi gerektiği üzerinde duruluyor demektir.

ııı. Başta Hz. Peygamber olmak üzere bütün muhatapların vahyi izlemesi gerektiği emredilirken, başka şeylerin peşine gidilmemesine özellikle dikkat çekildiğini söylemek durumundayız. Bu haliyle düşünüldüğünde âyette verilmek istenen mesajın herkesin vahye tâbi olması şeklinde belirlendiğini söylememiz gerekmektedir.

Vahye tâbi olunması gerektiğiyle ilgili olarak A‘râf 7/3’te şöyle buyrulmaktadır: “Rabbinizden size indirilen (Kur’ân’a) uyun!” Bu âyet, Yüce Allah tarafından indirilen Kitâb’ın indirilişinin bir başka gayesini dile getirmektedir ki o da “vahye tâbi olmak”tır.

En‘âm 6/106, Yûnus 10/109, Ahzâb 33/2, Câsiye 45/18 gibi âyetlerde “Hz. Peygamber’e hitap edilerek vahye tâbi olması gerektiği” beyan edilmekte, Bakara 2/170, En‘âm 6/153, 155, A‘râf 7/3, Lokmân 31/21 ve Zümer 39/55. âyette ise bu emir “bütün insanlara yönlendirilmektedir. Bu arada Âl-i İmrân 3/31, A‘râf 7/158 ve Zuhruf 43/61 gibi âyetlerde de Hz. Peygamber’e tâbi olunması gerektiği ifade edilmektedir.

Bu üç grup âyetten ortaklaşa anlaşılan nokta, prensip olarak vahye, insan olarak da Hz. Peygamber’e tabi olmaktır; çünkü o Ahzâb 33/21’de belirtildiği gibi üsve-i hasenedir; en güzel örnektir, rol modeldir. Neticede onun da uyduğu kaynak Yüce Allah’ın vahyidir. En‘âm 6/50, A‘râf 7/203, Yûnus 10/15, Ahkâf 46/9 gibi âyetlerde Hz. Peygamber’in tâbi olduğu esas da vahiy olarak belirlenmiştir. Âl-i İmrân 3/95, Tâhâ 20/90 ve Yâsîn 36/20, 21 gibi âyetlerde önceki peygamberlere uymayla ilgili emirde de sonuç yine vahye çıkmaktadır.

b) وَاَقِمِ الصَّلٰوةَ “Namazı kıl!” Yüce Allah Hz. Peygamber’e ve elbette onun şahsında bütün muhataplara el-Kitâb dediği Kur’ân’ı tilavet görevi verince beraberinde “namaz kılmayı” da emretmektedir. Âyetin başındaki tilâvet kelimesine “izlemek”, “peşinden gitmek”, “takip etmek” manalarına alınınca Kur’ân’da verilen ve uygulanması istenen şeylerden birisinin de namaz kılmak olduğu anlaşılmaktadır.

Namaz kılmak bir duruştur, bir duyarlılıktır, Yüce Allah’a teşekkürdür, O’nun huzurunda bir söz veriştir. Buna göre, Kur’ân’da verilen her bir emrin bir namaz duyarlılığında gerçekleştirilmesi gerektiği âyetin mesajından açıkça anlaşılmaktadır. “Namaz kılmak” konusunda gerekli açıklamalarıızı Bakara 2/3’te yaptığıız için burada aynı şeyleri tekrarlamayacak, devam eden cümlede yer alan “namazın sonuçları” hakkında bilgi vermeye çalışacağız.

2. اِنَّ الصَّلٰوةَ تَنْهٰى عَنِ الْفَحْشَآءِ وَالْمُنْكَرِ “Şüphesiz ki namaz, çirkinlikten ve kötülükten alıkoyar.” Yüce Allah Kur’ân’da emrettiği beş vakit namazın insanları الْفَحْشَآء el-fahşâ’ denen, açık-gizli çirkinliklerden ve fuhuş denen ahlaksızlıklardan ve الْمُنْكَر el-münker denen kötülüklerden, yani aklın ve şeriatın istemediği uygunsuzluklardan uzaklaştıracağını, alıkoyacağını beyan etmektedir. Bunun nasıl gerçekleşeceği noktasında söylenmesi gereken hususlar vardır. Öncelikle belirtmeliyiz ki bu türden çirkinlikler samimiyetle kılınan namaz esnasında yapılmaz.

Namaz Yüce Allah’ın huzurunda bulunuşun sembolü olduğu için bir sonraki vakte kadar O’nun azabını ve gazabını gerektirecek hareketlerden kaçınmayı öğretmelidir. Tevhid eylemleri dediğimiz salâtımızın hayatımıza yön ve rota kazandırabilmesi için, onları boynu bükük ve derin bir duyarlılık içerisinde yerine getirmek zorundayız. Nitekim Mü’minûn 23/2’de de bu hususa dikkat çekilmektedir.

Esasında salât dediğimiz ve içinde namazın da bulunduğu bütün samimi ve sadakat içerikli ibadetlerimiz bizim Yüce Allah’ın rızasına yükselme çabamızdır; yani Rabbimize yükselişimizdir. “Secdeler kulun Rabbine en yakın olduğu zamanlar olduğu” için,(1) Rabbimizin huzurunda bedenen alnımızı secdeye kapatarak aslında olabilecek en büyük yükselişi yaşıyoruz demektir.

Bu arada salâtımız yani başta namaz olmak üzere, bütün tevhid içerikli eylemlerimiz dinimizin direğidir; her ibadetimizi dinimizi ayakta tutacak eylemler olarak görmeli, özellikle bu duyarlılığı namazımızla hayata geçirmeliyiz.

Bir rivayette Hz. Peygamber’in şöyle buyurduğu nakledilmektedir: “Her kim bir namaz kılar da o namaz kendisini açık ve gizli kötülüklerden alıkoymazsa, o namazla Allah’tan uzaklaşmaktan başka bir şey arttırmış olmaz.”(2) İşte bu hadis namazın sonuçlarının ne kadar önemli olduğunu açıkça ortaya koymaktadır.

Bu arada samimiyetle Hakk’a yönelerek yapılmayan ibadet sanılarının, dini yalanlayan, yetimi itip kakan, yoksulu yedirmeyi teşvik etmeyen, ibadetlerinden habersiz olan, gösterişten başka bir şey yapmayan ve en küçük bir iyiliği dahi insanlardan meneden müşriklerin eylemi olduğu Mâ‘ûn sûresinde beyan edilmektedir.

Samimiyet ve sadakatle kılınan namaz kişinin daha öncelerde yaptıklarından pişman oluşunun bir göstergesi olduğu için hayatın yaşanmış kısımlarıyla ilgili de bir boyut elbette içermektedir. Ancak bütün ibadetler gibi namazın da asıl sonucu kişinin halini ve istikbalini şekillendiren bir görev icra etmesidir. Bakara 2/183’te “orucun”, Mâide 5/27 ve Hacc 22/37’de “kurbanın”, Bakara 2/197’de “haccın”, Bakara 2/177’de “imanın”, “infakın”, “namazın”, “zekâtın”, “ahde vefanın”, “sıkıntılı, zor ve savaş ortamlarında değerlerine sarılmanın” takva ile ilişkisinden söz edilmektedir.

Bunlara ilave olarak, bütünüyle ibadetlerin yani salât denen tevhid içerikli fedakarlıkların insanlara tevhide aykırı her bir eylemi yasakladığı Hûd 11/87’de Hz. Şu‘ayb’ın kavminin dilinden de şu şekilde dile getirilmektedir: “(Medyenliler Şu‘ayb’a şöyle) demişlerdi: Ey Şuayb! Babalarımızın taptıklarını (putları), yahut mallarımız hususunda dilediğimizi yapmayı terk etmemizi sana salâtın mı emrediyor? Muhakkak ki sen yumuşak huylusun; çok akıllısın!”

Kur’ân’ın verdiği bilgilere göre ibadetler kişiyi duyarlı yapmayı sağlayacak eylemlerdir. Çünkü bütün ibadetler insanda doğuştan getirilen takvayı besleyen damarlardır, hayat sularıdır, tıkalı damarları açan serum gibi unsurlardır, insanı insan yapan en temel fedakarlıklardır. Namaz bir taraftan kişinin şahsıyla ilgili hasenât denilen güzel eylemlerdendir; diğer taraftan da pek çok ibadet gibi “salih ameller” cümlesindendir; çünkü sonuçları başkalarına da yöneliktir.

Durum böyle olunca, namazı toplumsal bir ibadet olarak görebilir, bir toplumun dirilmesinde en önemli fedakarlıklardan birisi olarak kabul edebiliriz. Bütün bu hususların gerçekleşebilmesi elbette sadece namaz kılmakla değil, namazın da kişiyi kılmasıyla elde edileceği unutulmamalıdır.

“Namaz inen vahyin çıkan karşılığıdır. Namaz, nüzule karşılık miraçtır. Namaz Allah’ın gündeminde olmak için Allah’ı gündemine almaktır. Namaz, ibadetler mecmuasıdır. Namaz, dünya astarını âhiret atlasına günün beş vaktinde gök iğnesiyle dikmektir.”(3)

3. وَلَذِكْرُ اللّٰهِ اَكْبَرُ وَاللّٰهُ يَعْلَمُ مَا تَصْنَعُونَ “Allah’ı anmak elbette (ibadetlerin) en büyüğüdür. Allah yaptıklarınızı bilir.” Âyetin bu kısmında iki noktaya değinilmektedir.

a)وَلَذِكْرُ اللّٰهِ اَكْبَرُ “Allah’ı anmak elbette (ibadetlerin) en büyüğüdür.” Yüce Allah âyetin bu kısmında kendisini anarak yapılan ibadetin, kılınan namazın en büyük ibadet olduğunu beyan etmektedir; çünkü Allah’ı anmak en büyük ibadettir. Cum‘a 62/9’da da belirtildiği üzere ذِكْرُ اللّٰهِ zikrullâh tamlaması “Allah’ı anmak” manasında namazdır.

Ra‘d 13/28’de de zikredilen ذِكْرُ اللّٰهِ zikrullâh tamlamasına doğrudan “Allah’ın anması” manası da verilebilir ki bu durumda İbn Abbâs’ın isabetle vurguladığı gibi “Yüce Allah’ın insanları rahmet ve merhametiyle anması, kulların O’nu itaatle ve kullukla anmasından çok daha hayırlıdır”,(4) çok daha büyük bir iştir.

Bu arada Tâhâ 20/14’te “namazın Yüce Allah’ı hatırlamak için kılınma emri” zikredilmektedir. Demek ki namaz Yüce Allah’ı hatırlamanın en net imkanıdır; namaz Allah’la buluşmanın eşsiz ve erişilmez nimeti ve ayrıcalığıdır. Namaz madem ki Allah’ı hatırlamanın adıdır; öyleyse biz Yüce Allah’ı anarken O’nun da bizi anacağını Bakara 2/152’de beyan etmektedir. İşte bununla ilişkili olacak şekilde, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin sonunda bu noktaya temas edilmektedir.

“Yüce Allah’ın insanları anması” gerçek büyüklüktür, kalbin huzur bulmasının vesilesidir, gerçek değerdir; başka hiçbir eylem ve söylem Yüce Allah’ın yaptığı veya söylediğiyle mukayese dahi edilemez. Bu anlamın desteği Bakara 2/152’deki “Beni anın ki ben de sizi anayım; bana şükredin, nankörlük etmeyin” beyanıdır.

b) وَاللّٰهُ يَعْلَمُ مَا تَصْنَعُونَ “Allah yaptıklarınızı bilmektedir.” Âyetin sonunda yer alan bu cümle, Yüce Allah’ın insanların hayır ve şer türünden yapıp ettiği her ne varsa hepsini bildiğini göstermekte, böylece her bir faaliyetin ne adına, nasıl ve niçin yapıldığını, hangi gönül seferberliği içerdiğini, kalben hangi duygulara sahip olunarak yapıldığını Yüce Allah’ın bildiğini ortaya koymaktadır.

Eğer yapılanlar emredilen türden ilahi görevler ise Yüce Allah’ın onları zayi etmeyeceği ifade edilmekteyken, kötü ve olumsuz işler yapıldıysa da bunların hesabını da soracağı muhataplara iletiliyor demektir. İnsanların hayır ve şer adına yapıp ettikleri her ne varsa hepsini Yüce Allah bilmektedir, vesselam.

ıı. Kitap Ehliyle Mücadelenin İçeriği

وَلَا تُجَادِلُوٓا اَهْلَ الْكِتَابِ اِلَّا بِالَّت۪ي هِيَ اَحْسَنُ اِلَّا الَّذ۪ينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ وَقُولُوٓا اٰمَنَّا بِالَّذ۪يٓ اُنْزِلَ اِلَيْنَا وَاُنْزِلَ اِلَيْكُمْ وَاِلٰهُنَا وَاِلٰهُكُمْ وَاحِدٌ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ “İçlerinden haksızlık edenler hariç, kitap ehliyle ancak en güzel şekilde mücadele edin ve deyin ki: “Bize indirilene de size indirilene de iman ettik. Bizim ilahımız da sizin ilahınız da tektir ve biz O’na teslim olmuşuzdur.”

Âyetteki وَلَا تُجَادِلُوٓا ve lâ tücâdlû emri “ve sakın tartışmayın”; اَهْلَ الْكِتَابِ ehle’l-kitâbi tamlaması “kitap ehli ile”; اِلَّا بِالَّت۪ي illâ billetî istisnası “şunun dışında”; هِيَ hiye zamiri “o, o davranış”; اَحْسَنُ ahsenu kelimesi “en güzel şeklin (dışında)”; اِلَّا الَّذ۪ينَ ظَلَمُوا illellezîne zalemû istisnası “zalim olanlar, haksızlık etmiş kişiler hariç”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan”; وَقُولُوا ve kûlû emri “ve deyin ki”; اٰمَنَّا âmennâ fiili “iman ettik”; بِالَّذ۪يٓ اُنْزِلَ billezî ünzile ifadesi “indirilmiş olan şeye”; اِلَيْنَا ileynâ ifadesi “bize”; وَاُنْزِلَ ve ünzile edilgen fiili “ve (yine) indirilene”; اِلَيْكُمْ ileyküm ifadesi “size”;وَاِلٰهُنَا ve ilâhunâ tamlaması “ve bizim ilahımız da”; وَاِلٰهُكُمْve ilâhuküm tamlaması “ve sizin ilahınız da”; وَاحِد vâhıdün tamlaması “tektir”; وَنَحْنُ ve nahnu zamiri “biz”; لَهُ lehû ifadesi “O’na”; مُسْلِمُون müslimûne kelimesi ise “teslim olanlar(ız)” demektir.

Burada kitap ehlinden olanlarla nasıl mücadele edilmesi gerektiği noktasında tevhid merkezli bilgilendirmeler gündeme getirilmektedir.

1. وَلَا تُجَادِلُوٓا اَهْلَ الْكِتَابِ اِلَّا بِالَّت۪ي هِيَ اَحْسَنُ اِلَّا الَّذ۪ينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ “İçlerinden haksızlık edenler hariç, kitap ehliyle ancak en güzel şekilde mücadele edin!” Bu âyette sözü edilen durum Hz. Peygamber Mekke’de iken yanına gelen kitap ehliyle gerçekleşecek olan konuşmaların nasıl olması gerektiğini düzenlemeyi amaçlamaktadır. Bu âyetin daha sonra gelen “savaş” âyetleriyle neshedildiği yani hükmünün kaldırıldığı iddiası ise hiçbir şekilde gerçeği yansıtmamaktadır.(5) Nitekim âlimlerimizin önemli bir bölümünün bu âyetin hükmünün baki olduğu kanaatinde oldukları bilinmektedir.(6)

Yüce Allah sûrenin başından beri ele aldığı konular bağlamında şirk ve müşriklerle ilgili bilgi verdikten, bu arada müşriklerin ve inkarcıların son derece kararlı tepki vermeleri nedeniyle, Hz. Peygamber’in tebliğinin muhataplarının sadece onlar olmadığını, kitap ehline de bu hakikatlerin ulaştırılması gerektiğini beyan etmekte ve bunun nasıl yapılması gerektiğini öğretmektedir. Mesela kabalığa karşı nezaketle, sertliğe karşı yumuşaklıkla, öfkeye karşı sağduyu ile, gevezeliğe karşı nasihat ile, şiddete karşı vakar ile vs. karşılık verilmeli, sağlam deliller kullanılmalıdır.

Yüce Allah “içlerinden zalim olanlar hariç” olmak üzere, kitap ehlinden insanlarla en güzel şekilde konuşup tartışılmasını öngörmektedir. Zalimlik yapanlardan maksat, müslümanlara karşı düşmanca ve saldırgan bir tavra giren Yahudi ve Hıristiyanlardır. Bunlar içinde hakikatleri reddeden, haksızlığı esas alan, aşırılığa sapan, meselâ “Allah’ın oğlu vardır” türünden kabuller üreten, “Allah’ın eli kilitlidir”(7) diye bir yalanı benimseyen, “Allah fakirdir” diyen, Hz. Peygamber’e eziyet eden bu ve benzer şekillerde kibirlilik gösteren insan tipi bu anlamda zalimler kategorisinde kabul edilmelidir.(8)

Genel manada Yüce Allah’ın yoluna davette nasıl bir yol izlenmesi gerektiği Nahl 16/125’te belirtilmekte, dini tebliğde Kur’ân’ın esas alınması gerektiği vurgulanmaktadır. Bu arada En‘âm 6/51, 70, İbrâhim 14/52, Enbiyâ’ 21/45, Sebe’ 34/50 ve Kâf 50/45’te tebliğin vahiy ile yapılması gerektiği açıkça zikredilmektedir.

Tebliğ faaliyetleri bir cihad olduğu için muhataplarla yapılacak cihadın Kur’ân ile gerçekleştirilmesi Furkân 25/52’de emredilmektedir. Esasında Ra‘d 13/22, Mü’minûn 23/96 ve Fussılet 41/34’te de geçtiği gibi genel bir prensip olması bakımından kötülüklerin iyiliklerle karşılanması gerektiğini belirten âyetlerde verilen mesaj ile buradaki mesaj aynı noktada buluşmaktadır.

2. وَقُولُوٓا اٰمَنَّا بِالَّذ۪يٓ اُنْزِلَ اِلَيْنَا وَاُنْزِلَ اِلَيْكُمْ وَاِلٰهُنَا وَاِلٰهُكُمْ وَاحِدٌ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ “Deyin ki: Bize indirilene de size indirilene de iman ettik. Bizim ilahımız da sizin ilahınız da tektir ve biz O’na teslim olmuşuzdur.” Yüce Allah kitap ehliyle tartışmada esas alınması gereken en güzel metot ve en güzel konu başlığı işte burada verilmekte, iman ve tevhid merkezli bir sunum yapılması öncelenmektedir. Bu bağlamda muhataplara hitap edilirken hem kendimize indirilen mesaja hem de muhataplara indirilmiş olana iman ettiğimizi, hem kendimizin hem de muhataplarımızın ilahının tek olduğunu ve nihayet hepimizin O’na teslim olduğumuzu söylemeliyiz.

Tevbe 9/31’de yer aldığı üzere Kur’ân’ın indirildiği dönemdeki “Yahudi ve Hıristiyanların bir bölümü rahiplerini ve hahamlarını rabler edinmişler”, Mâide 5/17 ve 72’de belirtildiği üzere “Hz. İsa’ya ilah demişler”, yine Mâide 5/73’te zikredildiği gibi “Hıristiyanlar teslis inancına saplanmış”, Mâide 5/18’de geçtiği gibi “her iki grup da kendisini Allah’ın oğlu sanmışlardı”. İşte tam da böyle bir ortamda muhataplara hak din tebliğ edilirken tevhidden asla ve asla taviz verilmemesi gerektiği unutulmamalıdır.

İnançta yaşanan en küçük bir taviz, uygulamada kilometrelerce sapmaya sebep olur. O nedenle, muhataplar kim olursa olsun, tek ve mutlak Allah inancından taviz verilmemeli, bu inancı ümmetlere kazandıran ilahi mesajların Tevrat ve İncîl gibi önceden indirilenlerine de Kur’ân gibi sonradan gelenine de iman edildiği vurgulanmalıdır. Bunun devamında imanda hiçbir şekilde şirke yer verilmediğine dikkat çekilerek tek Allah inancı vurgusu yapılmalı, başkalarına değil, sadece ve sadece Yüce Allah’a teslim olunduğu ilan edilmelidir.

ııı. Vahye İman Edenler ve Etmeyenler

وَكَذٰلِكَ اَنْزَلْنَآ اِلَيْكَ الْكِتَابَ فَالَّذ۪ينَ اٰتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يُؤْمِنُونَ بِه۪ وَمِنْ هٰٓؤُ۬لَآءِ مَنْ يُؤْمِنُ بِه۪ وَمَا يَجْحَدُ بِاٰيَاتِنَآ اِلَّا الْكَافِرُونَ “İşte böylece sana Kitabı (Kur’an’ı) indirdik. Kendilerine kitap verdiklerimiz ona iman ediyorlar. Şunlardan (Araplardan) da ona iman edenler vardır. Ayetlerimizi kâfirlerden başkası inkâr etmez.”

Âyetteki وَكَذٰلِكَ ve kezâlike kelimesi “işte böyle”; اَنْزَلْنَا enzelnâ fiili “indirmiştik”; اِلَيْكَ ileyke ifadesi “sana”; الْكِتَاب el-kitâbe kelimesi “kitabı, vahyi, Kur’ân’ı”; فَالَّذ۪ينَ اٰتَيْنَاهُمُ fellezîne âteynâhum ifadesi “kendilerine verdiklerimiz”; الْكِتَابَ el-kitâbe kelimesi “kitap”; يُؤْمِنُونَ yü’minûne fiili “iman etmektedirler”;بِه۪ bihî ifadeleri “ona”;وَمِنْ هٰٓؤُ۬لَآءِ ve min hâülâi ifadesi “ve onlardan (şöylesi de vardır)”;مَنْ يُؤْمِنُ men yü’minu ifadesi “iman eden(ler)”; بِه۪ bihî ifadesi “ona”; وَمَا يَجْحَدُ ve mâ yechadü fiili “inkar etmez”; بِاٰيَاتِنَا biâyâtinâ ifadesi “bizim âyetlerimizi”; اِلَّا الْكَافِرُونَ ille’l-kâfirûne ifadesi ise “kafirlerden, nankörlerden başkası” demektir.

Burada Hz. Peygamber’e indirilmiş olan Kur’ân’a kimlerin inanacağı ve kimlerin de onu inkar edeceğiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.وَكَذٰلِكَ اَنْزَلْنَآ اِلَيْكَ الْكِتَابَ “İşte böylece sana Kitabı (Kur’an’ı) indirdik.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve önceki bütün peygamberlere olduğu gibi bu şekilde temel öğretisi tevhid olan ilahi mesajı kendisine indirdiğini bildirmekte, böylece hem vahyini sahiplenmekte, hem de Hz. Peygamber’in yalanlanmasının ve suçlanmasının önüne geçmek istemektedir.

Önceki âyette yer alan “Bize indirilene de, size indirilene de iman ettik” ifadesiyle de uyumlu bir mesaj içerecek şekilde, Yüce Allah “kitabı sana biz indirdik” ifadesi gereği vahyini sahiplenmekte, ilahi mesajların aynı kaynaktan geldiğini, birbirlerini onayladıklarını, dolayısıyla birbirlerini ortadan kaldırmak için değil de öncekilerde gizlenen hakikatlerin sonrakinde açıklanmasını sağlamak için yenilendiklerini dolaylı olarak ortaya koymak istemektedir.

2. فَالَّذ۪ينَ اٰتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يُؤْمِنُونَ بِه۪ وَمِنْ هٰٓؤُ۬لَآءِ مَنْ يُؤْمِنُ بِه۪ “Kendilerine kitap verdiklerimiz ona iman ediyorlar. Şunlardan (Araplardan) da ona iman edenler vardır.” Yüce Allah ilahi mesajların kaynak birlikteliği sebebiyle birbirleriyle çelişmediğini beyan etmek üzere, daha önce kendilerine kitap verdiği bazı kişilerin bu son vahye iman etmekte olduğunu, Hz. Peygamber’in çevresinde bulunan müşrik Arapların bir kısmının da ona inandığını ve inanacağı bilgisini aktarmakta, bir anlamda Hz. Peygamber’e moral vermeyi amaçlamaktadır.

Burada verilmek istenen mesaj aynı olsa da, ilk cümlede verilen bilginin Kur’ân kendilerine gönderilen ilk muhataplarla ilgili olduğu, diğerlerinden maksadın ise önceki kitap ehlinden kişiler olabileceği beyan edilmektedir.(9)

Önceki ilahi mesajların muhataplarından bu son vahye inananlar bulunduğuyla ilgili olarak bazı âyet meallerini burada aktarmakta yarar görmekteyiz.

Âl-i İmrân 3/113-115: “Hepsi bir değildir; kitap ehli içinde istikamet sahibi bir topluluk vardır ki gece saatlerinde secdeye kapanarak Allah’ın âyetlerini okurlar. Onlar, Allah’a ve ahiret gününe inanırlar; iyiliği emreder, kötülükten menederler; hayırlı işlere koşuşurlar. İşte bunlar iyi insanlardandır. Onların yaptıkları hiçbir hayır karşılıksız bırakılmayacaktır. Allah, takvâ sahiplerini çok iyi bilir.”

Âl-i İmrân 3/199: “Kitap ehlinden öyleleri var ki, Allah’a, hem size indirilene, hem de kendilerine indirilene tam bir samimiyetle ve Allah’a boyun eğerek iman ederler. Allah’ın âyetlerini az bir paraya satmazlar. İşte onlar için Rableri katında ecirleri vardır. Şüphesiz Allah, hesabı çabuk olandır.”

Mâide 5/82-84: “İnsanlar içerisinde iman edenlere düşmanlık bakımından en şiddetli olarak yahudiler ile, şirk koşanları bulacaksın. Onlar içinde iman edenlere sevgi bakımından en yakın olarak da “Biz hıristiyanlarız” diyenleri bulacaksın. Çünkü onların içinde keşişler ve râhipler vardır ve onlar büyüklük taslamazlar. Resûle indirileni duydukları zaman, tanış çıktıkları gerçekten dolayı gözlerinden yaşlar boşandığını görürsün. Derler ki: Rabbimiz! İman ettik, bizi (hakka) şahit olanlarla beraber yaz. Rabbimizin bizi iyiler arasına katmasını umup dururken niçin Allah’a ve bize gelen gerçeğe iman etmeyelim!”

En‘âm 6/114: “(De ki): Size (gerçekleri) apaçık ortaya koymuş olarak el-Kitab’ı indiren Allah’tan başka bir hakem mi arayacakmışım! Kendilerine kitap verdiğimiz kimseler, onun (Kur’an’ın) gerçekten Rabbin tarafından indirilmiş olduğunu bilirler. Sakın şüpheye düşenlerden olma!”

Kasas 28/52-54: “Ondan (Kur’ân’dan) önce kendilerine kitap verdiklerimiz ona (Kur’ân’a) inanırlar. Kendilerine (Kur’ân) okunduğu zaman ‘Ona iman ettik. Çünkü o, Rabbimizden gelen gerçektir. Esasen biz daha önce de müslümanlar idik’ derler. İşte bunlara (inanan kitap ehline), sabretmelerinden ötürü ödülleri iki defa verilecektir. Bunlar kötülüğü iyilikle savarlar ve kendilerine verdiğimiz rızıktan da infak ederler.”

Bu ve benzer âyetlerde verilen mesaj gereği kitap ehlinden insanların bu son vahye inandıkları noktasında başka âyetlerin de bulunduğunu ifade etmekle yetinelim.(10) Müfessirlerimiz bu noktada bazı şahısların isimlerini verseler de(11) âyette böyle bir isim listesi mevcut olmadığı için biz de herhangi bir isim zikretmeyeceğiz.

3. وَمَا يَجْحَدُ بِاٰيَاتِنَآ اِلَّا الْكَافِرُونَ“Ayetlerimizi kâfirlerden başkası inkâr etmez.” Yüce Allah Kur’ân’a inanan ve daha sonra da inanacak olanların bulunacağını haber verdikten sonra, bu vahyi sadece ve sadece kafirlikte kararlılık gösterenlerin inkar edeceğini bildirmektedir. Esasında مَا mâ ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımı cümleye “vurgu” manası katmakta, ısrarcı ve inatçı yani inkarı kendisine ilke edinen kararlı kafirlerden başkasının Yüce Allah’ın âyetlerini inkar etmeyecekleri vurgulu bir şekilde dile getirilmektedir.

Kur’ân’da 12 kez(12) geçen ve âyetin sonunda “inkâr etmek” manasındakiيَجْحَدُ yechadü ve benzer kalıplardaki fiiller “bir şeyin doğru olduğunu bilmesine rağmen onu inkâr etmek” demektir; zira Mekke’li müşriklerin Hz. Peygamber’e ve vahye karşı tutumu tam da bu kelimeyle karşılanabilir.(13) Bu kelimenin söz konusu anlamda kullanıldığının delili Neml 27/14’te şu şekildedir: “Kendileri bu delillere kesin olarak inandıkları halde, zulüm ve kibirlerinden ötürü onları inkâr etmişlerdi.”

b) Hz. Peygamber ve Vahyin Konumu

Yüce Allah, sûrenin 48-52. âyetlerinde Hz. Peygamber’in Kur’ân’dan önce hiçbir kutsal kitap okumadığını, haliyle sağ eliyle de onu yazmadığını, öyle olsaydı, bâtıla uyanların büsbütün kuşku duyacaklarını, esasında Kur’ân’ın kendilerine ilim verilenlerin sînelerinde yer eden apaçık âyetler olduğunu, buna karşılık Allah’ın âyetlerini ancak bile bile zalimlerin inkâr edeceklerini ifade etmektedir.

Ardından, inkarcıların “Ona Rabbinden (başkaca) deliller (mucizeler) indirilmeli değil miydi?” dedikleri, buna karşılık benzer iddia ve istek sahiplerine susturucu ve ebedi bir cevap olacak şekilde Hz. Peygamber’in şu şekilde ifadeler kullanması emredilmektedir: “Deliller (mucizeler) ancak Allah’ın katındadır. Ben ise sadece apaçık bir uyarıcıyım. Kendilerine okunmakta olan Kitab’ı sana indirmemiz onlara yetmemiş mi?! Elbette iman eden bir kavim için onda rahmet ve (gerçeğin) hatırla(t)ması vardır.”

Daha sonra, kendisinden mucize isteyenlere önceki ebedi susturucu cevabın peşinden Hz. Peygamber’in şöyle demesi de emredilmektedir: “De ki: Benimle sizin aranızda şahit olarak Allah yeter. O, göklerde ve yerde ne varsa bilir. Bâtıla inanıp Allah’ı inkâr edenler (var ya), işte ziyana uğrayacaklar onlardır.”

ı. Hz. Peygamber’in İlâhî Bir Metin Okumamış Oluşu

وَمَا كُنْتَ تَتْلُوا مِنْ قَبْلِه۪ مِنْ كِتَابٍ وَلَا تَخُطُّهُ بِيَم۪ينِكَ اِذًا لَارْتَابَ الْمُبْطِلُونَ بَلْ هُوَ اٰيَاتٌ بَيِّنَاتٌ ف۪ي صُدُورِ الَّذ۪ينَ اُو۫تُوا الْعِلْمَ وَمَا يَجْحَدُ بِاٰيَاتِنَآ اِلَّا الظَّالِمُونَ “Sen bundan önce ne (kutsal) bir kitap okumuştun ne de onu sağ elinle yazmıştın. Öyle olsaydı (gerçeği) iptal edenler (saptıranlar) elbette kuşku duyarlardı. Hayır! O (Kur’an), kendilerine ilim verilenlerin göğüslerinde (kalplerinde) apaçık ayetlerdir. Ayetlerimizi zalimlerden başkası inkâr etmez.”

Âyetteki وَمَا كُنْتَ ve mâ künte fiili “sen (şöyle) değildin”; تَتْلُوا tetlû fiili “tilavet etmekte (olan), tilavet ediyor değildin, takip ediyor değildin”; مِنْ قَبْلِه۪ min kablihî ifadesi “ondan (Kur’ân’dan) önce”;مِنْ كِتَابٍ min kitâbin kelimesi “herhangi (dini) bir kitap”; وَلَا تَخُطُّهُ ve lâ tahuttuhû fiili “ve onu yazmıyorsun da”; بِيَم۪ينِكَ biyemînike ifadesi “senin sağ elinle”; اِذًا izen edatı “o zaman, aksi takdirde, eğer okuyup yazsaydın”; لَارْتَابَ le’rtâbe fiili “elbette, büsbütün şüphelenirdi”; الْمُبْطِلُون el-mubtılûne kelimesi “hakkı iptal edenler”; بَلْ bel edatı “bilakis”; هُوَ huve zamiri “o (vahiy)”; اٰيَات âyâtün kelimesi “âyetler(den oluşmaktadır)”; بَيِّنَات beyyinâtün kelimesi “apaçık”; ف۪ي صُدُورِ fî sudûri ifadesi “gönüller(in)de”; الَّذ۪ينَ ellezîne kelimesi “(şu) kişiler”; اُو۫تُوا ûtû edilgen fiili “kendilerine verilmiştir”; الْعِلْمَ el-‘ılme kelimesi “ilim”; وَمَا يَجْحَدُ ve mâ yechadü fiili “inkar etmez”; بِاٰيَاتِنَا biâyâtinâ ifadesi “bizim âyetlerimizi”; اِلَّا الظَّالِمُونَ ille’z-zâlimûne kelimesi ise “zalimlerden, haksızlık edenlerden başkası” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in Kur’ân’dan önce herhangi bir dini metin okumadığı, onu eliyle yazmadığı, vahyin kimlerin kalbinde yer edeceği ve onu zalimlerin inkar edeceği gündeme getirilmektedir.

1.وَمَا كُنْتَ تَتْلُوا مِنْ قَبْلِه۪ مِنْ كِتَابٍ وَلَا تَخُطُّهُ بِيَم۪ينِكَ اِذًا لَارْتَابَ الْمُبْطِلُونَ “Sen bundan önce ne (kutsal) bir kitap okumuştun ne de onu sağ elinle yazmıştın. Öyle olsaydı (gerçeği) iptal edenler (saptıranlar) elbette kuşku duyarlardı.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in Kur’ân gelmeden önce herhangi bir kitap tilavet etmediğini beyan etmekte, böyle bir kitap okumadığı için vahyi kendiliğinden sağ eliyle de yazmamakta olduğunu bildirmekte, aksi halde batıldan yana olan müşriklerin şüphelerinin büsbütün artmış olacağını ifade etmektedir.

a) Burada geçen تَتْلُوا tetlû fiili birkaç manada değerlendirilebilir:

ı. Âyette geçen تَتْلُوا tetlû fiili esasında “tilavet etmek” yani “okumak” manasına alındığında Hz. Peygamber’in Kur’ân’dan önce herhangi bir ilahi kitap okumadığı ifade edilmiş olur ki vakaya uygun olan anlam da budur.

ıı. Bu fiile “takip etmek, izini sürmek” manası verildiğinde ise bu defa onun daha önce herhangi bir ilahi kitabın hükümlerini takip etmediği belirtilmiş olmaktadır. Bu durumda hem Kasas 28/86 hem de Şûrâ 42/52’de verilen bilgiler bu yaklaşımın delili olarak sunulabilir.

ııı. Bu arada söz konusu fiilin “aktarmak” manası da aynı şekilde düşünülebilir. Bu durumda din adına söylediklerini böyle bir metinden aktarmadığı beyan edilmiş olmaktadır.

Bu üç mananın her biri birer ihtimal olsa da devam eden cümlede yer alan لَا تَخُطُّ lâ tehuttu “yazmıyorsun” ifadesi maksadın “okumak” olduğunun delili olarak görülebilir.

b) Konuya “okumak” ekseninde yaklaşıldığında bu âyetteki mesajın Hz. Peygamber’in okur-yazar olmamasıyla herhangi bir ilişkisinin bulunduğu iddia edilemez. Çünkü “Kur’ân’ın Kur’ân ile tefsiri metodu” gereği, âyette geçen كِتَاب kitâb kelimesi Şûrâ 42/52’de verilen bilgi nedeniyle “ilahi bilgi içeren ve daha önceki peygamberlere verilmiş olan kutsal kitaplardan herhangi biri” olduğu anlaşılmaktadır.

Buradan hareketle, Hz. Peygamber’in Kur’ân’dan önce entelektüel manada dini metinleri okuyup daha sonra da onları kendi elleriyle yazan biri olmadığı vurgulanıyor demektir. Mesele dini metinlerle meşguliyet meselesidir ki Hz. Peygamber’in bu türden işlerle iştigal etmediği dönemindeki herkesin malumudur. Nitekim bu durum Yûnus 10/15-16’da da açıkça ifade edilmektedir.

c) Hz. Peygamber’in dini metinlerle meşgul olmaması keyfiyeti onun hiçbir şekilde okuma ve yazma bilmediği manasına gelmez. Çünkü onun Mekke’de daha önceleri ticaret yaptığı bilinmektedir ki ticaret yapabilmek için okuma yazma bilmenin önemi inkar edilemez.

Hz. Peygamber’in ümmiliğiyle doğrudan ilişkilendirilen ve konunun konuşulduğu hem her yerde zikredilen yorumunu yapmakta olduğumuz ‘Ankebût 29/48. âyet vesilesiyle Kalem 68/1’de ele alacağımız bu konuyu önemine binaen burada da hatırlatmak istemekteyiz.

“Hz. Peygamber’in Ümmîliği” Meselesi

Hz. Peygamber’in ümmiliği konusu öteden beri tartışılmıştır ve günümüzde de tartışılmaktadır. Vahyin ilk muhatabı olan ve ümmetine örnek olmakla yükümlü tutulan Hz. Peygamber’in bu konuda nasıl anlaşılması gerektiği önemli bir konudur. Bu nedenle, konuyu burada da hatırlatmanın yerinde olacağı kanaatindeyiz.

ı. ‘Alak 96/1-5’te, yani vahyin ilk cümlelerinde “okuma”ya ve “kalem”e yapılan gönderme dikkat çekicidir. “Okumak” ve “kalem” birlikteliği vahyin en önemli esasları arasında ilk sıraları işgal etmektedir. Hz. Peygamber “okumak” ve “kalem” ilişkisini görmezden gelip, hayatı boyunca okuma-yazma bilmeyen bir insan olarak kalan bir kişi olarak tanıtılmamalıdır.

ıı. Müşrikler vahyin kaynağı meselesini dillerine dolamışlardı. Hz. Peygamber’in vahyi kendisinin bir yerlerden okuyup yazdığı veya onu yazdırdığı iddiasının önünü kesmek için, onu hiçbir şekilde okuma-yazma bilmeyen birisi olarak tanıtmak son derece yakışıksız bir iddiadır. Bu türden suçlamalar bağlamında, yazmak ile yazdırmak arasında çok önemli fark yoktur. Çünkü mesele yazı değil, kaynak meselesidir. Konuyla ilgili bazı âyetleri hatırlatmakta yarar görmekteyiz:

- Furkân 25/4-5’te ifade edildiği üzere, kâfirler Kur’ân’ı Hz. Peygamber’in uydurduğunu ve bu arada ona birilerinin de yardım ettiğini söyleyerek, büyük bir haksızlık etmişler ve gerçeği çarpıtmışlardı. Dahası, “Bu (Kur’ân), sabah akşam kendisine okunsun diye başkalarına yazdırdığı eskilerin masallarıdır” diyerek, iftiralarının dozunu iyice arttırmışlardı. Bunlara verilen cevapta ise, bu metnin yazılmasından veya yazdırılmasından değil, onu Yüce Allah’ın indirmesinden ve öğretmesinden söz edilerek, vahyin kaynağına dair bilgi verilmektedir.

Onlar vahyi reddettikleri için, bu bilgileri ilâhî değil, beşeri kaynaklı kabul etmiş ve onları beraberindeki bir grupla Hz. Peygamber’in uydurduğunu ileri sürmüşlerdi. Vahyin kaynağını ilâhî olarak kabul etmeyen bu kişiler, zaman zaman başka suçlamalarda da bulunmuşlardı.

- Yüce Allah, Nahl 16/101-103’te de ele alınan bu konudaki iftiraların cevabını vermekte ve şöyle buyurmaktadır: “Doğrusu Biz onların, ‘Ona bu (vahyi) öğreten bir insandan başkası değil’ dediklerini çok iyi biliyoruz. Gerçeği saptırmak için kendisini ima ettikleri kişinin dili yabancı bir lisan olduğu halde, bu (vahyin) dili hem özde açık hem de hakikati açıklayan bir Arapçadır.”

Bu âyetlerde de görüldüğü üzere, vahyin öğretimi meselesinde okuma-yazma değil, vahyin kaynağı sorgulanmakta ve müşrikler ısrarla vahyin kaynağının ilâhî değil, beşeri olduğunu ispatlamaya çalışmaktaydılar.

İşte bu çarpık anlayışa bizzat Yüce Allah cevap vermektedir. Vahyin kaynağı veya hocalığı kendisine nispet edilen kişinin (bir rivayete göre Hıristiyan kölenin) dili yabancı bir lisan olduğu halde, Kur’ân’ın apaçık Arapça olduğu özellikle vurgulanmaktadır. Hem bu şaheser metni uydurabilecek bir insan var idiyse, ne diye onu başka birisine versin ki? Kendisi söyler ve haklı şöhreti kendisi elde ederdi. Görüldüğü üzere, mesele bir okuma-yazma tartışmasından öte “vahyin kaynağı”yla ilgilidir.

- Yûnus 10/15-16. âyetler bu açıdan son derece önemli mesajlar içermektedir: “Kendilerine ne zaman âyetlerimiz okunup aktarılsa, hu­zurumuza çıkmayı ummayanlar (yani ahirete inanmayanlar) derler ki: ‘Bize bundan başka bir Kur’ân getir ya da onda değişiklik yap!’ (Ey Peygamber)! De ki: ‘Onu kendime gö­re değiştirmem olacak şey değil. Ben yalnızca bana vahyedilene uyarım; çünkü ben Rabbime karşı gelecek olursam, kor­kunç bir günün azabından korkarım.’ De ki: Eğer Allah öyle dileseydi, ben onu size okuyamazdım; zaten O da onu size idrak ettirmezdi (göndermezdi). Hem doğrusu şu ki; ondan önce yıllarımı sizin aranızda geçirmi­şim; bu kadarını olsun düşünemiyor mu­sunuz?” Bu âyetlerden de anlaşıldığı gibi, mesele vahyin kaynağıyla ilgilidir; yoksa Hz. Peygamber’in okur-yazarlığıyla değil.

- Sözün burasında En‘âm 6/93’ü özellikle hatırlatmak gerekir. Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: “Allah hakkında yalan uyduran ya da kendisine hiçbir şey indirilmediği hâlde ‘Bana da indirildi’ diyen ve ‘Allah’ın in­dirdiğine benzer şeyleri ben de indirebili­rim’ iddiasında bulunan kimseden daha zalim biri olabilir mi?! Ölüm sancısıyla kıvranırken melekler el­lerini uzatarak, ‘Ruhlarınızı teslim edin! Allah’a doğru olmayan şeyler atfettiğiniz ve O’nun mesajlarına karşı kibrinizden dolayı bugün onur kırıcı bir cezaya çarp­tırılacaksınız!’ dediklerinde bir görme­liydin o zalimleri!”

Bu âyetten de anlaşılabileceği gibi, Yüce Allah vahyin kaynağını tartışmaya açan ve gerçeği saptıranlar için son derece sert ifadeler kullanmakta, bu konudaki iftiracıları “en zalimler” olarak nitelendirmektedir; hatta bunların ölüm anını deşifre ederek, nasıl bir haksızlığın sahipleri olduklarını beyan etmektedir.

- Hûd 11/18’de Yüce Allah’a yalan iftira edenler “en zalimler” şeklinde tanıtılmaktadır. Onların mahşerde özel bir yargılanmaya tâbi tutulacakları ve “İşte şunlardı Rableri hakkında yalan iftira edenler” paylamasına muhatap kılınacakları, dahası Yüce Allah’ın lanetinin bu zalimlere olacağı açıkça ifade edilmektedir. İşte bu ifadeler de vahyin kaynağıyla ilgili çarpık bakışları reddetmekte, sahiplerini de deşifre etmektedir.

- Bu âyetlere ilave olarak, Hâkka 69/38-52’de vahyin kaynağı konusu ele alınmakta, elçinin veya Hz. Peygamber’in -hâşâ- herhangi bir şey uydurması durumunda güçlü bir şekilde yakalanacağı ve şah damarının kesilip parçalanacağı, üstelik buna hiç kimsenin de engel olamayacağı belirtilmektedir.

ııı. Bütün bunların ışığında Hz. Peygamber’in ümmiliği konusunu yeniden değerlendirmek ve doğru anlamlandırmak durumundayız. Âyetlerden de anlaşılabileceği üzere, konuyla ilgili tartışma tipik bir okuma-yazma bilip bilmeme değil, bilakis vahyin kaynağı meselesidir. ‘Alak 96/1-5’teki “okumak” ve “kalem” ifadelerini dikkate alarak, Hz. Peygamber’in okuma-yazma bilmediğini iddia etmenin çok sağlıklı bir görüş olmadığını belirtmeliyiz.

Vahyin kalemle ilişkisi onun yazdırılmasını gerektirmektedir. Durum böyle olunca, Hz. Peygamber’in bu noktada etkisiz ve yetkisiz olduğunu ifade anlamına gelebilecek yaklaşımlardan uzak durmalıyız. Esasında vahyin yazdırılması esnasında Hz. Peygamber’in vahiy kâtiplerine yazı ile ilgili bazı tavsiyelerde bulunduğu bilinmektedir.(14) Bu durumda yazı yazmayı bilmeyen bir kişinin bu tür tavsiyelerinin faydasını ve ne anlama geldiğini düşünmek gerekir.

ıv. İlk vahyin gelişi esnasında yaşandığı nakledilen ve Hz. Cebrâîl’e nispet edilen iki kez ıkra’ “oku” emrine Hz. Peygamber’in verdiği söylenen “Ben okuma bilmem” şeklindeki iki cevabı ihtiyatla karşılamak gerekir. Çünkü ümmîliği “okuma-yazma bilmemek” şeklinde kabul edenlere göre, okuma-yazma bilmeyen Hz. Peygamber’e “oku” demek anlamsız bir işlemden ibaret kalacaktır. Şüphesiz böyle bir anlamsızlıktan vahyin sahibi Yüce Allah da ileten Hz. Cebrâîl de münezzehtir.

Ayrıca vahiy yazılı bir metin olarak gelmediği için, ortalıkta okunacak bir şeyden de söz edilemez. Eğer iki kez kendisine ıkra’ “oku” emri verilmiş olsaydı, onların da Kur’ân’a yazdırılmış olması gerekirdi. Zaten söz konusu âyetlerdeki kıraat emri, aslında bir metni yüzünden veya ezberden okumayı değil, “yaratan Rabbinin adını, yarattığı mahlûklardaki yüceliğini düşünmeyi” istemekteydi. Bir anlamda yaratılanlara bakarak Yaratan’ı düşünmesi kendisine emredilmekteydi.

Dahası, âyette Yüce Allah’ın ellezî haleka “yaratıcı” olarak nitelendirilmesi ve bir sonraki âyette insanın “embriyo”dan yaratıldığının beyan edilmesi de bu anlamı zorunlu kılmaktadır. Sırf Hz. Peygamber’in okuma-yazma bilmediğini ispatlamak için bu rivayetin delil diye sunulması ikna edicilikten uzaktır.

v. Öte yandan, daha çarpıcı olan rivayet ise Hudeybiye Antlaşması’nda yaşandığı ifade edilen durumla ilgilidir. Antlaşma metninin içerisinde bulunan “Allah’ın Rasûlü Muhammed” ifadesine karşı çıkan müşrikler, metindeki bu ifadeyi kaldırtmak istemişlerdi. Hz. Ali bunu yapamayacağını söyleyince, Nebî (as) kendisi yazıyı eline alıp istenileni yapmış ve “Abdullah oğlu Muhammed” tamlamasını bizzat kendisi yazmıştı.

Ancak Buhârî’nin rivayetine göre yazısı güzel değildi. Buna rağmen, onun okuma-yazma bilmediğini ısrarla savunanlar bunu Hz. Peygamber’in değil, Hz. Ali’nin yazdığını kabul etmektedirler. Oysa Buhârî’deki rivayette yazıyı yazanın Hz. Peygamber olduğu açıkça ortadadır.(15)

vı. Peygamberlerin beş tane çok önemli sıfatı vardır ki bunlardan birisi de “fetânet” sahibi, yani çok zeki oluşlarıdır. Son derece güçlü bir zekâya sahip olan Hz. Peygamber’e isnat edilen şey, hayatında çok büyük bir önemi olan ve kendisini tanımlayan şu tamlamayı bilmemesidir: Rasûlüllâh. Bu tamlamadaki kelimelerden biri Allah, diğeri ise rasûl kelimesidir.

Şimdi burada şu soru kaçınılmazdır: Bu olağanüstü zekânın sahibi Hz. Peygamber, nasıl olur da Allah ve rasûl kelimelerini olsun bilemezdi? Şimdilerde en düşük zekâ düzeyine sahip olan bir çocuğun bile pek çok kelimeyi ezbere bildiği gerçeği karşısında, Hz. Peygamber’i getirdikleri durum işte maalesef budur. Yukarıda da naklettiğimiz üzere, bazı rivayetlerde yer aldığına göre, Hz. Peygamber yazı yazmayı bilmiyor değildi; sadece güzel yazı yazamıyordu, yani yazısı güzel değildi, hepsi bu kadar.(16)

vı. Tebliğ ettiği dinin ilk emri “oku” olan Hz. Peygamber (as)’ın okur-yazar olmadığını düşünmek anlaşılabilir bir şey değildir. Bedir esirlerine 10 Müslüman’a okuma-yazma öğretme karşılığında serbestîlik tanıdıkları o ortamda hiç kimsenin Hz. Peygamber’e “Yâ Rasûlallah, acaba sen niye öğrenmiyorsun?” sorusunu sormaması da garip değil mi?

Bizce bu soruya gerek yoktu; çünkü o okuma-yazma biliyordu. Dahası, Kur’ân’da Bakara 2/44’te “kitabın okunmasına rağmen iyiliğin yapılmayıp başkalarına emredilmesi” kınanmaktadır. Öyle anlaşılıyor ki Hz. Peygamber iyi bir şeyi kendisi yapmayıp başkalarına emretmiş oluyordu ki bu doğru olamaz.

Saff 61/2-3’te de benzer şekilde “Ey iman edenler, niçin yapmayacağınız şeyleri söylüyorsunuz? Yapmayacağınız şeyleri söylemeniz Allah katında ağır bir günahtır” uyarısı yer almaktadır. Dahası Şu‘arâ’ 26/226’da “yapmayacağı şeyleri söylemek” olumsuz bir şekilde nitelendirilen şairlerin tutumu olarak tanıtıldığı için Hz. Peygamber’in de aynı durumda olması akla gelmektedir ki bunlar asla ve asla onun için doğru ve söz konusu olamaz.

Eğer Kur’ân’da Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’in özellikle okuma-yazma bilmesini yasakladığına dair bir emir bulunsaydı, söyleyecek hiçbir sözümüz elbette olamazdı; ancak böyle bir yasağın olmadığını herkes bilmelidir. Durum böyle olunca, meseleye farklı bakmanın daha doğru olduğu anlaşılacaktır.

vıı. Kanaatimize göre, Hz. Peygamber’in ümmî oluşunu “okuma-yazma bilmemek” şeklinde anlamak gerçeği yansıtmamaktadır. Onun “okur-yazar olmadığı konu” ilâhî metinlerle ilgilidir. Yorumunu yapmakta olduğumuz ‘Ankebût 29/48’de şu bilgi yer almaktadır: “Sen o (Kur’ân)’dan önce herhangi (ilahi, kutsal) bir kitap okumamıştın; o (Kur’ân)’ı sağ elinle de yazmıyorsun. Eğer öyle olsaydı iptalcilerin şüphesi büsbütün artardı.”

Burada sözü edilen kitâbın ne olduğu Şûrâ 42/52’de el-kitâb şeklinde Tevrat olarak açıklanmaktadır. Durum böyle olunca, Hz. Peygamber’in “ilâhî kitapları” veya “kutsal bir metni” okumadığı, onlardan haberdar olmadığı anlaşılmaktadır. Peygamberliğinden önce bilmediği şey ilâhî metinlerdir; zaten Kasas 28/86’da kendisine el-kitâbın verileceğini hiçbir şekilde ummadığı haber verilmektedir.

Demek ki, Hz. Peygamber kutsal kitabı bilmiyordu; yoksa kitabeti, yani yazmayı değil. Zaten aksi durum olsaydı, yani maksat onun okuma-yazma bilmemesi, herhangi bir kitabı okuyamaması olsaydı, âyette وما كنت تستطيع أن تتلو “sen okumaya güç yetiremiyordun” vs şeklinde bir beyana yer verilmesi beklenirdi ki burada böyle bir ifade yoktur.

Peygamberlik öncesinde dini bilgiler anlamında okur-yazar olan entelektüel bir din bilgini değildi; ancak bu durum onun okuma-yazma bilmemesi anlamına gelmez. Güncel hayatta sıklıkla kullanıldığı üzere, “okur-yazar” olmak, günlük yayınları takip edip onlara yazıyla da katkı sunmak demektir; oysa okuma-yazma bilmek ise herhangi bir yazıyı okuyabilmek veya basit de olsa yazı yazabilmektir.

vııı. İslam âlimleri arasında geniş tartışmaların yapıldığı bu meselede Hz. Peygamber’in peygamberlik öncesinde de sonrasında da hiçbir zaman okuma-yazma bilmediğini kabul eden geniş kitlelere rağmen, onun peygamberlik sonrasında okuma-yazma bildiğini kabul edenlerin bulunduğu da bir gerçektir. Bu noktada sadece tek bir görüşün var olduğu sanılmamalıdır.(17)

ıx. Diğer taraftan peygamberler için okuma-yazma bilmemenin fazilet ve bir mucize olduğu, ümmet için ise bunun bir kusur olduğu beyan edilmektedir. Böylesine çok önemli bir konuda ümmetine örnek olamayan bir peygamber algısının neye hizmet edeceği gerçekten merak konusudur. Meseleye bu şekilde fazilet noktasından yaklaşınca, bunun istismar edileceği de unutulmamalıdır. Nitekim bazı tasavvuf çevrelerinde bu noktada uç örnekler vardır.(18)

x. Bu arada bu tür yaklaşımların bütün peygamberleri içerdiği iddiası da hiçbir şekilde gerçeği yansıtmamaktadır. Bilindiği üzere, Hz. Dâvûd ve Hz. Süleyman gibi aynı zamanda devlet başkanı olan ve Hz. Yûsuf gibi Maliye bakanı olan peygamberlerin okuma-yazma bilmediği sonucuna götürecek bir iddia yakıştırmadan başka bir şey olamaz.

Özellikle sarayda büyütülen Hz. Musa’nın okuma-yazma bilmediği iddiası çok gariptir. Kaldı ki, peygamberlerin peygamber olacakları kendileri veya çevreleri tarafından önceden bilinmediği için, onlara özellikle okuma-yazma öğretilmemesinin de hiçbir anlamı olamaz.

xı. Yaşadıkları toplumun fertleri gibi okur-yazar olan peygamberler aslında onların kullandığı dili kullanan insanlar olmalarına rağmen, sıradışı bilgiler içeren vahyi onlara tebliğ etmekle ilâhî bir kaynaktan beslendiklerini açıkça göstermiş oluyorlardı. Bu durumda Kur’ân’daki meydan okumaların da bir anlamı olabilir. Bırakın ümmetin karşı çıkan muarızlarını, tebliğci bir peygamber bile kendi ilettiği kitaba ilave yapamamakta, ona teslim olmaktan ve hayranlık duymaktan başka bir meşguliyet aramamaktadır.

Karşılaştıkları vahye ilk defa teslim olan ve büyük şaşkınlık ve hayranlık hissedenler elbette öncelikle bizzat peygamberlerin kendileriydi. Yûnus 10/16’da da dile getirildiği üzere, Hz. Peygamber vahiy ile buluşturulmadan önce Mekke toplumunda 40 yıl yaşamıştı ve böyle sıradışı şeyler söyleyemeyeceğini onların da aslında bildiğini kendilerine hatırlatması ondan istenmişti.

xıı. Ümmîlik, “anasından doğduğu gibi arı-duru olmak, günahlardan uzak kalmak, harama bulaşmamış olmak” şeklinde anlaşılabileceği gibi, Kur’ân’da da geçtiği üzere Tevrât’ı bilmemek(19) Ehl-i kitaptan olmamak(20) ve Mekkelilik(21) şeklinde anlaşılmalıdır; bu bir zorunluluktur.

xııı. Hz. Peygamber elbette ümmîdir. Kur’ân’da iki âyette Hz. Peygamber’e nispet edilen ümmîlik,(22) hem Mekkeli olmak, hem peygamber olmadan önce el-kitâb’ı, yani Tevrât’ı bilmemek, hem de önceden kendisine Tevrât verilmemiş olmak şeklinde kabul edilmelidir. Bunun dışında ayrıca “anasından doğduğu gibi saf, arı-duru, şirke, küfre ve nifaka bulaşmamış, kendisini ümmetine adamış kişi” anlamları da göz önünde bulundurulmalıdır.

Hz. Peygamber’in okuma yazma bilmediği iddiasıyla ilgili olarak bu bilgileri aktardıktan sonra, şimdi yorumunu yapmakta olduğumuz âyeti anlamaya devam edelim.

2. بَلْ هُوَ اٰيَاتٌ بَيِّنَاتٌ ف۪ي صُدُورِ الَّذ۪ينَ اُو۫تُوا الْعِلْمَ وَمَا يَجْحَدُ بِاٰيَاتِنَآ اِلَّا الظَّالِمُونَ “Hayır! O (Kur’an), kendilerine ilim verilenlerin göğüslerinde (kalplerinde) apaçık ayetlerdir. Ayetlerimizi zalimlerden başkası inkâr etmez.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in Kur’ân’dan önce herhangi bir dini metin okumadığını, dolayısıyla oradan eliyle de ilahi bir metin kaydedip yazmadığını, böyle bir durum olmadığı için vahyin kaynağı noktasında herhangi bir şüpheye mahal bulunmadığını ifade ettikten sonra, vahyin kendilerine bilgi, yani gerçeği kabul edebilme yeteneği verilen kişilerin gönüllerinde kolayca yer edebilecek âyetler, deliller, hakikatler olduğunu belirtmektedir.

a) بَلْ هُوَ اٰيَاتٌ بَيِّنَاتٌ ف۪ي صُدُورِ الَّذ۪ينَ اُو۫تُوا الْعِلْمَ “Hayır! O (Kur’an), kendilerine ilim verilenlerin göğüslerinde (kalplerinde) apaçık ayetlerdir.” Kur’ân, Yüce Allah tarafından birer işaret, parlak deliller halinde, hiçbir şüpheye yer bırakmayacak şekilde ortada durmakta, fıtratını ve vicdanını kaybetmemiş ilim ehli insanların gönüllerinde yer edebilecek durumdadır.

Vahiy Yüce Rabbimizin bir âyetidir; insan ise diğer bir âyetidir. Bu durumda her iki âyetin veya kitabın birbirini yadırgaması, birbiriyle çelişmesi mümkün değildir. Bu yüzden, sağduyu sahibi insanların gönüllerinde bulunan vahyin aydınlık yapısı dikkatlere sunulmuş olmaktadır.

Buradaki mesaj daha önce kendilerine kitap verilen ehl-i kitaptan kişilerin ellerindeki metinde Hz. Peygamber’le ilgili bilgiler olması nedeniyle Kur’ân âyetlerini gönüllerinde benimsedikleri ve ona karşı bir iman huzuru içerisine girdikleri de elbette düşünülebilir.(23) Zira daha önce yorumlamaya çalıştığımız ‘Ankebût 29/46-47. âyetlerde ele alınan konu bu manayı güçlendirmektedir. Dahası İsrâ’ 17/107-109’da verilen bilgilerle başka bazı âyetlerde verilen mesajlar bunu desteklemektedir.(24)

Konuyla ilgili gördüğümüz Vâkı‘a 56/75’te şöyle buyrulmaktadır: “Hayır! (Ey Kâfirler! İş sizin zannettiğiniz gibi değil). Kur’ân’ın peyderpey indirilişine yemin ediyorum.” Pek çok âlimimiz bu âyette yemin edilen şeyin “vahyin peyderpey indirilmesi” veya “vahyin indirilme zamanları”(25) olduğu kanaatindedirler. Nitekim İbn Abbâs’tan gelen bir rivayete göre buradaki maksat “Kur’ân’ın hikmetleri”dir.(26)

Yemin edilen şeyleri vahiyle ilişkilendirmenin daha doğru olduğunu söyleyen Elmalılı, maksadın Kur’ân’ın yıldızları, yani âyetleri veya bölümleri olduğunu belirtmiştir. مَوَاقِع mevâkı‘ yani “vahyin yerleri” ise “melekler”, “peygamberler”, “hafızların kalpleri, hafızaları” veya “vahyin yazıldığı sahifeler”, “vahyin manaları”, “vahyin inişine neden olan olaylar ve hükümler” manasına gelebilir.(27) Buradan hareketle, maksadın vahyin yerleştiği gönüller olduğunu söylemekte herhangi bir sakınca olmasa gerektir.

b)وَمَا يَجْحَدُ بِاٰيَاتِنَآ اِلَّا الظَّالِمُونَ “Ayetlerimizi zalimlerden başkası inkâr etmez.” Bir benzeri de ‘Ankebût 29/47. âyette geçen bu ifadede, Yüce Allah Kur’ân’ın sağduyu sahiplerinin gönüllerinde bulunan hakikatlerin birer göstergesi anlamında deliller olduğunu beyan ettikten sonra, Allah’ın bir kitabı demek olan vahyin diğer kitabı olan insan fıtratı ve vicdanıyla çelişmeyeceğini ortaya koymakta, bu gerçeğe rağmen zalim olmada kendilerini şartlandırmış kişilerin dışında diğer insanların Allah’ın âyetlerini bile bile inkar etmeyeceklerini ifade etmektedir.

Zulüm, adaletin zıddı bir kavramdır. “Adalet bir şeyi yerli yerince yapmak” manasına gelirken, “zulüm ise bir şeyi yerinden etmek” demektir. Buna göre, inançta tevhid adalettir; şirk ise zulümdür. İşte Yüce Allah Mekkeli müşriklerin zalim olduğunu söylerken, esasında şirk ve zulüm ilişkisini ortaya koymayı amaçlamaktadır. Şirki yani zulmü tercih edenlerden başkasının Allah’ın apaçık âyetlerini bile bile inkar etmeyeceği مَا mâ ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımıyla elde edilen hasr/kasr yani “vurgulu” bir ifadeyle dile getirilmektedir.

Bu arada hem ‘Ankebût 29/47. âyette, hem de bu âyette dikkat çekilen bir başka husus da kanaatimizce şudur: Yüce Allah’ın fıtrat ve vicdan dini olarak belirlediği İslâm inanışının içerdiği prensiplerin sadece ve sadece küfre ve zulme şartlanmış insanlar tarafından inkar edileceğini beyan etmekte, geride kalan ortalama insanların bu hakikatleri inkar etmeyeceklerini dolaylı olarak ortaya koymak istemektedir.

Bu gerçeğin ışığında, insanların doğru ve salim bir dine inanmaları için onlara doğru sunumların yapılması, onların fıtratlarına ve vicdanlarına seslenilmesi, vahyin hakikatleriyle buluşturulmalarının zorunlu olduğu, başka unsurların devreye alınmaması gerektiği, böylece arı duru bir din tebliğinin gerçekleştirilmesinin son derece hayati bir önem arz ettiği kendiliğinden ortaya çıkmaktadır.

Eğer doğru bir dini sunum yapılmaz ve muhataplar yoğun bir şekilde vahiyden uzaklaşırsa bunun suçunun önemli bir bölümünün bu görevi doğru yapmayanlarda olduğu, vahiy ile fıtratın birbirini yadırgadığı şeklindeki yanlış bir sonuca sebep olacakları unutulmamaldır.

Muhatap olduğumuz insanlar eğer mutlak ve katı bir inkarcı değillerse, kendi akıllarını ve gönüllerini hak ve hakikate özellikle kapatmış değillerse, onlara doğru, dürüst ve uygun bir dil kullanarak gönül alıcı, aklı rehber edinen, dışlayıcılık içermeyen, ötekileştirmeyen, sahiplenici bir üslupla kendilerinin iyiliği için çaba sarf edildiğini ortaya koyan ve bunu karşıdakine hissettiren bir tutum, yapılması gerekenin uygulanması noktasında büyük bir önem arz etmektedir.

ıı. Mucize İsteklerine Verilen Cevap

وَقَالُوا لَوْلَآ اُنْزِلَ عَلَيْهِ اٰيَاتٌ مِنْ رَبِّه۪ قُلْ اِنَّمَا الْاٰيَاتُ عِنْدَ اللّٰهِ وَاِنَّمَآ اَنَا۬ نَذ۪يرٌ مُب۪ينٌ اَوَلَمْ يَكْفِهِمْ اَنَّآ اَنْزَلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ يُتْلٰى عَلَيْهِمْ اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَرَحْمَةً وَذِكْرٰى لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ “(O zalimler:) ‘Ona Rabbinden (başka) ayetler (mucizeler) indirilmeli değil miydi?’ demişlerdi. De ki: ‘Ayetler (mucizeler) ancak Allah katında(n)dır. Ben ise sadece apaçık bir uyarıcıyım.’ Kendilerine tilâvet edilmekte (okunup aktarılmakta) olan Kitabı (Kur’an’ı) sana indirmemiz onlara yetmedi mi? Elbette iman eden bir toplum için onda rahmet ve (gerçeğin) hatırla(t)ması vardır.”

Buradaki وَقَالُوا ve kâlû fili “ve demişlerdi ki”; لَوْلَآ اُنْزِلَ levlâ ünzile ifadesi “indirilseydi ya”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “ona, kendisine”; اٰيَاتٌ âyâtün kelimesi “(başkaca) deliller, âyetler”; مِنْ رَبِّه۪ min rabbihî ifadesi “onun Rabbinden”; قُلْ kul emri “de ki”; اِنَّمَا الْاٰيَاتُ inneme’l-âyâtü ifadesi “ancak ve ancak ayetler, deliller”; عِنْدَ اللّٰهِ ‘ındellâhi ifadesi “Allah’ın katındadır”;وَاِنَّمَآ اَنَا۬ ve innemâ ene ifadesi “ben sadece ve sadece (şuyum)”; نَذ۪يرٌ مُب۪ينٌ nezîrun mübînun tamlaması “apaçık bir uyarıcıyım”;اَوَلَمْ يَكْفِهِمْ evelem yekfihim sorusu “onlara yetmedi mi”; اَنَّا ennâ ifadesi “muhakkak ki biz”; اَنْزَلْنَا enzelnâ fiili “indirdik”; عَلَيْكَ ‘aleyke ifadesi “sana”; الْكِتَاب el-kitâbe kelimesi “kitabı, vahyi”; يُتْلٰى yütlâ edilgen fiili “tilavet edilmekte (olan)”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara”; اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ inne fî zâlike ifadesi “muhakkak ki bunda vardır”;لَرَحْمَةً lerahmeten kelimesi “mutlak surette bir merhamet”; وَذِكْرٰى ve zikrâ sözcüğü “(gerçeği) hatırla(t)ma”; لِقَوْمٍ likavmin ifadesi “(şöyle) bir topluluk için”; يُؤْمِنُونَ yü’minûne fiili ise “iman ederler, iman eden bir kavim için” demektir.

Burada Hz. Peygamber’e mucize indirilme isteği ile Yüce Allah’ın bu anlamsız isteğe verdiği cevaplar gündeme getirilmektedir.

1. وَقَالُوا لَوْلَآ اُنْزِلَ عَلَيْهِ اٰيَاتٌ مِنْ رَبِّه۪ قُلْ اِنَّمَا الْاٰيَاتُ عِنْدَ اللّٰهِ وَاِنَّمَآ اَنَا۬ نَذ۪يرٌ مُب۪ينٌ “(O zalimler:) ‘Ona Rabbinden (başka) ayetler (mucizeler) indirilmeli değil miydi?’ demişlerdi. De ki: Ayetler (mucizeler) ancak Allah katında(n)dır. Ben ise sadece apaçık bir uyarıcıyım.” Yüce Allah vahyin ilk muhatapları olan Mekke’li müşriklerin Hz. Peygamber’e Rabbinden çeşitli اٰيَات âyât “âyetler”, yani “deliller”, “mucizeler” indirilmesi gerektiğini söylediklerini bildirmektedir.

Buna karşılık olarak, kendilerine verilen cevapta onların istediği türden sıra dışı delillerin sadece ve sadece Yüce Allah’ın katında bulunduğu, Hz. Peygamber’in ise ancak ve ancak apaçık bir uyarıcı olduğu اِنَّمَا innemâ edatı iki kez kullanılarak vurgulu bir şekilde dile getirilmektedir. Bu edatların ilki “müşriklerin istediği türden sıra dışı delillerin veya mucizelerin sadece Yüce Allah’ın kontrolünde bulunması”, diğeri ise “Hz. Peygamber’in risalet görevinin sadece ve sadece apaçık uyarıcılık oluşu”yla ilişkilendirilmektedir.

Bu noktada delil getirme veya mucize gösterme konusunda ilahi sistem Mü’min 40/78’de şu şekilde dile getirilmektedir: “Hiçbir peygamber Allah’ın izni olmaksızın kendiliğinden herhangi bir âyet (delil, mucize) getiremez.”

Konuyla ilgili olarak Yûnus 10/20’de şöyle buyrulmaktadır: “Ona (Muhammed’e) Rabbinden bir âyet (delil, mucize) indirilse ya! diyorlar. De ki: Gayb sadece ve sadece Allah’ın kontrolündedir. Bekleyin (bakalım); muhakkak ki ben de sizinle beraber bekleyenlerdenim.” Yüce Allah Mekke’li müşriklerin Hz. Peygamber’den sıra dışı şeyler istediğini haber vermekte, kendilerine verilen cevaplara rağmen herhangi bir şekilde geri adım atmadıkları anlaşılmaktadır.

En‘âm 6/7 gibi çeşitli âyetlerde müşriklerin mucize istekleri konusunu geniş bir şekilde ele aldığımız için burada aynı bilgileri tekrar etmeyeceğiz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Kâfirler Hz. Peygamber’e hitap ederek ona sıradışı deliller indirilmesi gerektiğini söyleyip duruyorlardı.

Bu noktada Kur’ân’da âyetler vardır.(28) Onların amacı Hz. Peygamber’i kendilerince zor duruma düşürmekti. Bu bağlamda istekleri arasında En‘âm 6/8 ve Furkân 25/7, 21’de geçtiği gibi “melek”, Hûd 11/12’de ise “bir hazine indirilmesi” yer almaktaydı. İsrâ’ 17/90-93’te de onların çok daha farklı ve imkansız istekleri dile getirilmektedir.

A‘râf 7/203’te de açıkladığımız gibi, bu isteğin cevabını bizzat Yüce Allah vermekte veya verdirmektedir. Âyet şöyledir: “Onlara (istedikleri) bir delil (mucize) getirmediğin zaman ‘(Ötekiler gibi) onu da derleyip getirseydin ya/onu da getirseydin ya!’ derler. De ki: Ben, sadece Rabbimden bana vahyedilene uyuyorum. Bu (Kur’an da), Rabbinizden gelen (ve kendileriyle gerçekler görünen) basîretlerdir (gözlerdir); ayrıca inanan bir toplum için yol gösterme ve merhamet tecellisidir (istediğiniz mucizeleri getirmek bir tarafa bu yapıda olan Kur’ân’ı da ben kendiliğimden uydurmadım).” Hz. Peygamber vahyi kendiliğinden üretmiyordu ki bu isteği de o yerine getirsin.

En‘âm 6/50, A‘râf 7/203, Yûnus 10/15, Ahkâf 46/9, Necm 53/3-4 gibi pek çok âyette Hz. Peygamber’in kendisine vahyedilen bu hakikate tâbi olduğu, onun herhangi bir uydurmasının söz konusu olmadığı özellikle vurgulanmaktadır. Bu durumda Hz. Peygamber’den herhangi bir delil getirmesini istemelerinin hiçbir anlamının olmadığı, çünkü onun vahye tâbi olmaktan başka bir durumunun bulunmadığı ortaya konulmaktadır. Yeni delil aramanın hiç bir anlamının olmadığı, bir sonraki âyette dile getirilmektedir.

2. اَوَلَمْ يَكْفِهِمْ اَنَّآ اَنْزَلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ يُتْلٰى عَلَيْهِمْ اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَرَحْمَةً وَذِكْرٰى لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ “Kendilerine tilâvet edilmekte (okunup aktarılmakta) olan Kitabı (Kur’an’ı) sana indirmemiz onlara yetmedi mi? Elbette iman eden bir toplum için onda rahmet ve (gerçeğin) hatırla(t)ması vardır.” Yüce Allah bu âyette sıra dışı delil olarak Kur’ân’ın yeterli olduğunu, başka arayışların anlamsızlığını, çünkü Kur’ân’da iman eden ve iman etmek isteyenler için merhamet vesileleri ile gerçeği hatırlatan yeterli mesajların yer aldığını belirtmektedir. Âyetin başında yer alan اَوَلَمْ يَكْفِهِمْ evelem yekfihim ifadesi “onlara yetmedi mi” manasına gelmekte, ancak “onlara yetsin” mesajını içermektedir.

a) Hz. Peygamber’den mucize istekleri ve kendilerine verilen cevap bağlamanında Yûnus 10/15-16’da şu bilgiler zikredilmektedir: “Onlara âyetlerimiz açık açık okunduğu zaman (öldükten sonra) bize kavuşmayı beklemeyenler: ‘Ya bundan başka bir Kur’an getir veya bunu değiştir!’ dediler. De ki: Onu kendiliğimden değiştirmem benim için olacak şey değildir. Ben, bana vahyolunandan başkasına uymam. Çünkü Rabbime isyan edersem elbette büyük günün azabından korkarım. De ki: Eğer Allah dileseydi onu size okuyamazdım, Allah da onu size bildirmezdi. Ben bundan önce bir ömür boyu içinizde durmuştum. Hâla akıl erdiremiyor musunuz?”

İşte gerek mucize istekleri, gerekse vahiy ile ilgili ortaya konulan talepler bu âyette ele alınmakta ve Hz. Peygamber’in böyle bir şeyi yapmasının imkânsız olduğu beyan edilmektedir. Ra‘d 13/7’de ise bu cevap “Sen sadece bir uyarıcısın; nitekim her kavmin bir hidayet çağrıcısı vardır” şeklinde verilmektedir.

Delil yani müşriklerin istediği ve beklediği gibi mucize gönderilmemesiyle ilgili olarak verilen bir başka cevap ise İsrâ’ 17/59’da şu şekildedir: “Bizi, deliller (mucizeler) göndermekten alıkoyan tek şey, öncekilerin onları yalanlamış olmasıdır. Nitekim Semûd kavmine de aydınlatıcı, ders verici bir dişi deve vermiştik de onlar (bu deveyi hunharca katlettikleri için) zalim olmuşlardı. Oysa biz, âyetleri ancak (inkârcıları) korkutmak için göndeririz.”

Bu âyette de belirtildiği gibi, öncekilerin yalanlamış olması yeni deliller veya mucizeler gönderilmemesinin gerekçesi olarak beyan edilmektedir. Enbiyâ’ 21/6’da da belirtildiği gibi önceki kavimler kendilerine indirilen bu tür mucize ve delillere iman etmemişler, sonuçta helak edilmişlerdi.

Konuyla ilgili olarak Tâhâ 20/133’te de şu bilgilere yer verilmektedir: “(Kâfirler), ‘(Muhammed) bize Rabbinden bir âyet (mucize) getirseydi ya’ dediler. (Kendilerine), ‘Önceki sahifelerin (kitapların) açıklaması onlara gelmedi mi?’ (diye cevap verilmiştir).”

b) Kur’ân, başka deliller veya mucizeler getirme taleplerinin hepsini gereksiz kılacak değerde ve özelliktedir. Eğer birilerine delil veya mucize olarak Kur’ân yetmiyorsa ona hiçbir şey fayda vermez. Bilindiği gibi her peygamberin kendi hayatında ve kendi çağdaş ümmetleri için geçerli olan birer mucizesi olagelmiştir.

Ancak o peygamberler vefat edince mucizeleri de geçerliliğini yitirmiştir. Buna karşılık Hz. Peygamber’e verilen mucize ebedidir ve meydan okuyucu yapısıyla fertleri ve toplumları dönüştürücü misyonu Son Saat’e kadar devam edecektir.

c) İman etmek isteyenler için Kur’ân’da her rahmetin ve her bir zikrin yani gerçekleri hatırlatmanın bulunduğu pekiştirici ifadelerle beyan edilmektedir. “Vahyin rahmet ve zikir oluşu”yla ilgili bilgileri Tefsirimizin Birinci cildinde Giriş kısmında ele aldığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

Şu kadarını söylemekle yetinelim: Kur’ân’ın rahmet oluşu Yüce Allah’ın insanlara yönelik merhametinin tecellisi oluşudur. Zikrâ oluşu ise onun insanların fıtratına yazılmış olan gerçekleri hatırlatıcılığıdır. Kur’ân iman etmek isteyenler için adeta bir gök softası gibi insanların önüne açılmış durmaktadır.

d) Hz. Peygamber’e verilen tek mucize olan Kur’ân’ın oldukça kapsamlı bir tanıtımının yapıldığı bir hadisi burada aktarmayı gerekli görmekteyiz.

Hâris el-A‘ver Hz. Peygamber’den şöyle buyurduğunu nakletmiştir:

عن الحارث قال : مررت في المسجد فإذا الناس يخوضون في الأحاديث فدخلت على علي فقلت يا أمير المؤمنين ألا ترى أن الناس قد خاضوا في الاحاديث قال وقد فعلوها ؟ قلت نعم قال أما إني قد سمعت رسول الله صلى الله عليه و سلم يقول ألا إنها ستكون فتنة فقلت ما المخرج منها يا رسول الله ؟ قال كتاب الله فيه نبأ ما كان قبلكم وخبر ما بعدكم وحكم ما بينكم وهو الفصل ليس بالهزل من تركه من جبار قصمه الله ومن ابتغى الهدى في غيره أضله الله وهو حبل الله المتين وهو الذكر الحكيم وهو الصراط المستقيم هو الذي لا تزيغ به الأهواء ولا تلتبس به الألسنة ولا يشبع منه العلماء ولا يخلق على كثرة الرد ولا تنقضي عجائبه هو الذي لم تنته الجن إذا سمعته حتى قالوا { إنا سمعنا قرآنا عجبا } { يهدي إلى الرشد } من قال به صدق ومن عمل به أجر ومن حكم به عدل ومن دعا إليه هدى إلى صراط مسقيم خذها إليك يا أعور Hâris el-A‘ver anlatıyor: “Bir gün Mescid’e uğradım. Baktım ki insanlar farklı konulara dalmışlar. Bunun üzerine Ali (ra)’a gittim ve ‘Ey müminlerin emiri! Görmüyor musun, insanlar farklı konulara dalmışlar’ dedim. O da ‘Gerçekten böyle mi yaptılar?’ diye sorunca, ‘Evet’ cevabını verdim. Bunun üzerine şöyle dedi: ‘Rasûlüllah (as)’ın, ‘Yakında bir fitne çıkacak’ dediğini duymuştum.’ ‘Çıkış yolu nedir?’ diye sorunca şunları ifade etmişti: ‘Çıkış Allah’ın kitabıdır (ona sarılmaktır). Onda sizden öncekilerin malumatı, sizden sonrakilerin haberi ve aranızdaki (mesele)lerin hükmü vardır. O (Kur’ân), şaka ve lakırdı olmayan kesin bir ‘doğru-yanlış ayırım ölçüsü’dür. Onu azgınlığı nedeniyle terk edeni Allah perişan eder. Hidayeti ondan başka bir yerde arayanı Allah şaşırtır. O (Kur’ân), hablüllâh’tır (Allah’ın sağlam ipidir); zikr-i hakîmdir (gerçeği hatırlatandır; hikmet kaynağıdır). Sırât-ı müstakîmdir (dosdoğru yoldur). Arzular onunla azmaz; diller onunla karışmaz; âlimler ondan dolayı şaşmaz. Tekrarla eskimez; ilginçlikleri, incelikleri bitmez. Cinler bile onu duyunca ‘Kurtuluşa götüren ilginç bir Kur’ân işittik’(29) demekten geri kalmamışlardı (bunu itiraftan kendilerini alamamışlardı). Onu konuşan doğruyu konuşur (doğru hüküm verir). Onunla amel eden ödüllendirilir. Onunla hüküm veren adalet yapmış olur. Ona çağıran kişi de doğru yola rehberlik etmiş olur. Ey A‘ver! Bütün bunları iyi öğren (kendine rehber edin)!”(30)

İşte Hz. Peygamber, pek çok âyetten istifade ederek Kur’ân’ın gerçeği yanlıştan ayıran özelliğini ve bütünüyle insan hayatındaki yerini bu şekilde anlatmıştır. Bunun sonucunda dolayısıyla bizden de bunu böyle bilmemiz istenmektedir. Kur’ân’ın hayata bakan yönleri ancak bu kadar güzel ifade edilebilirdi.

Bu rivayetteki bilgiler büyük oranda Kur’ân’dan beslenmektedir. Bu şekilde rivayetlerde çok önemli bir hassasiyet ortaya konulmuştur. Şimdi Müslümanlara düşen görev, Yüce Allah’ın kitabını bu özellikleriyle tanımak, doğru ve yanlışın nelerden oluştuğunu anlayıp bildikten sonra kararını vermektir.

ııı. Yüce Allah’ın Şahitliği ve İnkarcıların Hüsranı

قُلْ كَفٰى بِاللّٰهِ بَيْن۪ي وَبَيْنَكُمْ شَه۪يدًا يَعْلَمُ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا بِالْبَاطِلِ وَكَفَرُوا بِاللّٰهِ اُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ “De ki: ‘Benimle sizin aranızda şahit olarak Allah yeter. Göklerde ve yerde ne varsa (hepsini) bilir.’ Batıla inanıp Allah’ı inkâr edenler (var ya), işte onlar kaybedenlerin ta kendileridir.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; كَفٰى بِاللّٰهِ kefâ billâhi ifadesi “Allah yeter”; بَيْن۪ي وَبَيْنَكُمْ beynî ve beyneküm ifadesi “benimle sizin aranızda”; شَه۪يدًا şehîden kelimesi “şahit olarak”; يَعْلَمُ ya‘lemu fiili “bilmektedir”; مَا فِي السَّمٰوَاتِ mâ fi’s-semâvâti ifadesi “göklerde olan şeyleri”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı ifadesi “ve yerdekileri”; وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا vellezîne âmenû ifadesi “iman edenler, iman etmiş kişiler”; بِالْبَاطِلِ bi’l-bâtıli kelimesi “bâtıla”; وَكَفَرُوا ve keferû fiili “ve inkar etmiş (olanlar); بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’ı”; اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “işte onlar”; هُم hum zamiri “onların ta kendisidir”; الْخَاسِرُون el-hâsirûne sözcüğü ise “ziyana uğrayanların, kaybedenlerin” demektir.

Burada Yüce Allah’ın şahitliği, kainatta olup biten her şeyi bilmesi ve batıla inanıp Allah’ı inkar edenlerin ziyana uğrayacakları gündeme getirilmektedir.

1.قُلْ كَفٰى بِاللّٰهِ بَيْن۪ي وَبَيْنَكُمْ شَه۪يدًا “De ki: ‘Benimle sizin aranızda şahit olarak Allah yeter.” Yüce Allah Kur’ân vahyinin gerçekliği noktasında Hz. Peygamber ile inkarcı ve müşrik muhatapları arasında kendisinin şahit olarak yeteceğini beyan etmektedir.

İlk ve en etkili şahit elbette Yüce Allah’tır. Burûc 85/9’da da beyan edildiği gibi O her şeyin şahididir ve En‘âm 6/19’da dile getirildiği üzere, şahidi olduğu konularda muhataplar bunun aleyhte bir nokta olduğunu bilmelidirler. Nisâ’ 4/79 ve Feth 48/28’de de belirtildiği şekilde Yüce Allah kullarının durumunu ortaya koymakta şahit olarak yeterlidir.

Kur’ân’da yer alan bütün كَفٰى بِاللّٰهِ kefâ billâhi şeklindeki ifadelerde(31) بِاللّٰهِ billâhi ifadesinin başındaki bâ/bi harfi “zâid” olarak isimlendirilir. Buna bezner olarak kefâ bihî,(32) kefâ bicehenneme,(33) kefâ binefsike,(34) kefâ birabbike,(35) kefâ binâ,(36) yekfi birabbike(37) ifadelerinde de durum aynıdır. Bu kullanımdan maksat, bu harf olmasa da mana tamam olacağını bildirmektir. Nitekim Ahzâb 33/25’te söz konusu ifade kefallâhu şeklinde bâ/bi harfi olmadan kullanılmaktadır. Zâid olmak, fazlalık olmak manasına gelmez.

Sadece söz konusu harfin bilinen anlamında kullanılmaması söz konusudur; başka bazı tâli anlamlar, belagat incelikle ve faydalar bu tür kullanımlarda söz konusudur. Bu yüzden bazı âlimlerimiz bu harfin “zâid” değil, tezyîn yani metni “güzelleştirme”, “süsleme” gayesiyle getirildiğini belirtmişlerdir.

Çeşitli âyetlerde de ele aldığımız üzere, ş-h-d kökünden kelimelerin Kur’ân’daki kullanım ve anlamlarına baktığımızda şunlarla karşılaşmaktayız: Bu bağlamda, söz konusu kelime Kur’ân’da “Yüce Allah’ın,(38) Peygamberlerin,(39) meleklerin,(40) bu ümmetin(41) ve fertlerin şâhitliği”(42), “peygamberlerin mahşerdeki şahitliği”;(43) “hakka şahitlik yapan fedakâr insanlar”;(44) “şahit, delil, mahkemede şahitlik yapmak”;(45) “kavuşmak, ulaşmak”;(46) “bir yerde bulunmak”;(47) “inanmak”;(48) “bilmek”;(49) “yardımcılar, ortak, put”(50) ve “görünen âlem”(51) gibi anlamlarda kullanılmaktadır.(52)

Yüce Allah’ın kullarına yettiğini ifade eden çeşitli âyetler vardır. Buna göre Yüce Allah “hesap görücü”,(53) “velî, dost”,(54) “yardımcı”,(55) “çok iyi bilen”,(56) “her şeye şahit olan”,(57) “her şeye vekil”,(58) “her şeyden haberdar ve her şeyi gören”,(59) “yardımcı ve hidayet edici”,(60) “en güçlü, en izzetli”(61) olarak yeterlidir. Bu ve benzer konularda başka aracılara ve yardımcılara kesinlikle ihtiyaç hissedilmemelidir.

Yüce Allah’ın mümin kullarına yeteceğiyle ilgili olarak Bakara 2/137’de şöyle buyrulmaktadır: “Eğer onlar da sizin inandığınız gibi inanırlarsa doğru yolu bulmuş olurlar; dönerlerse mutlaka anlaşmazlık içine düşmüş olurlar. Onlara karşı Allah sana yeter. O işitendir; bilendir.”

Bu âyette konumuzla ilgili kullanım feseyekfîkehumullâhu “Onlara karşı Allah sana yetecektir” şeklinde zikredilmektedir. Demek ki Yüce Allah hakikat düşmanlarının her türlü hile ve desiselerine karşılık hak eden mümin kullarına yardımcı olarak yeteceğini, çünkü O’nun her şeyi hakkıyla bildiğini ve işittiğini haber vermekte ve müjdelemektedir.

Yüce Allah’ın kuluna yeteceğiyle ilgili gayet açık bir başka ifade ise Zümer 39/36’da şu şekilde zikredilmektedir: “Allah kuluna kâfi değil midir? Seni O’ndan başkalarıyla korkutuyorlar. Allah, kimi saptırırsa artık onun yolunu doğrultacak hiç kimse yoktur.” Hıcr 15/95. âyette de verilmek istenen mesaj bu istikamettedir.

2.يَعْلَمُ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ “Göklerde ve yerde ne varsa (hepsini) bilir.” Yüce Allah vahyinin herkese yeterli olduğunu, bu konuda kendisinin şahit olarak yettiğini beyan ettikten sonra, göklerde ve yerde her ne varsa hepsini bildiğini ifade etmekte, herhangi bir şeyin O’nun bilgisi dışında kalamayacağını tarihsel olarak ilk muhataplara ve evrensel olarak da bütün insanlara ilan etmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz cümledeki mesaja uygun olarak “Allah’ın her şeyi bilmesi” konusunu Bakara 2/33’te detaylı bir şekilde ele almıştık. Burada şu kadarını hatırlatmakla yetinelim:

Yüce Allah her şeyi bilendir;(62) çünkü O, gaybı ve şehâdeti bilen yegâne bilgindir.(63) Yüce Allah “Gönüllerin içindekini bilir”,(64) “Gözlerin hain (bakış)ını bilir.”(65) Çünkü “gaybın anahtarları sadece O’nun katındadır; karada ve denizde var olan her şeyi sadece O bilir; O’nun bilgisi olmadan bir yaprak bile yerinden düşemez; yerin karanlıklarında bulunan şeyler de yaş ve kuru bütün varlıklar açık bir kayıtta”(66) yani O’nun bilgi sistemindedir. Bu anlamda olmak üzere Yüce Allah’ın göklerde ve yerde ne varsa hepsini bildiğini içeren çeşitli âyetler vardır.(67)

Yaptığı işleri Yüce Allah da dâhil hiç kimsenin bilmediğini veya görmediğini sananlar, O’nun bilgisinin boyutunu fark edemeyenlerdir. Mülk 67/13-14’te şöyle buyrulmaktadır: “Sözünüzü ister gizleyin, ister açığa vurun; bilin ki O, kalplerin içindekini bilmektedir. Yaratan, yarattığını bilmez mi hiç! O, en ince işleri görüp bilmektedir ve her şeyden haberdardır.” Bu ifadeler, söz ister gizli olsun, ister aşikâr Yüce Allah’ın bilmediği hiçbir şeyin olamayacağını ortaya koymaktadır.

Benzer bir ifade Enbiyâ’ 21/110’da “Allah, sözün açıktan söylenenini de bilir, gizlemekte olduklarını da bilir” şeklinde zikredilmektedir. Ayrıca Ra‘d 13/9-10’da benzer şekilde şöyle buyrulmaktadır: “O, görüleni de görülmeyeni de bilir; çok büyüktür, yücedir. Sizden, sözü gizleyenle onu açığa vuran, geceleyin gizlenenle gündüzün yürüyen (onun ilminde) eşittir.”

Aynı mesajı içermesi bakımından Enbiyâ’ 21/4’te de şöyle buyrulmaktadır: “(Peygamber şöyle) demişti: Rabbim, yerde ve gökte (söylenmiş her) sözü bilir. O, hakkıyla işitendir; (her şeyi) bilendir.” Demek ki Yüce Allah’ın bilgisi dışında hiçbir an ve alan yoktur.

Bakara 2/225, 284, Mâide 5/89 ve Ra‘d 13/8-10’da Yüce Allah’ın bilgisinin sınırsızlığı üzerinde durulmakta ve oldukça önemli mesajlar verilmektedir. Bütün bu ve benzer âyetlerdeki mesajlardan anlaşılıyor ki, Yüce Allah için açık-gizli davranışlarla ilgili olarak bilgi sahibi olmada herhangi bir sınır söz konusu değildir. Esasında kalplerde bulunan her şey(68) ve bütün sırlar(69) mahşerde ortaya dökülecektir.

3. وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا بِالْبَاطِلِ وَكَفَرُوا بِاللّٰهِ اُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ “Batıla inanıp Allah’ı inkâr edenler (var ya), işte onlar kaybedenlerin ta kendileridir.” Bu cümlenin mesaj olarak benzerleri Nahl 16/72 ve ‘Ankebût 29/67’de de geçmektedir.

Yüce Allah vahyi ile insanların iletişimi noktasında olmak üzere, çeşitli varlıklara ilahlık yakıştırarak, şirke bulaşarak, inkarı tercih ederek her kim bâtıl şeylere iman eder, bunun sonucunda Allah’ı inkar eder veya O’nun sayısız nimetlerine karşı nankörlük ederse ya da tevhidi bozacak herhangi bir kabule sahip olursa işte asıl hüsrana uğrayanların bu kişler olduğunu beyan etmektedir. Âyetin sonunda yer alan هُم hum fasl zamiri cümleye “vurgu” manası katmakta ve ziyana uğrayacak olanların bu tür inkarcılar olduğu bildirilmektedir.

Konuyla ilgili olarak Nahl 16/72’de şöyle buyrulmaktadır: “Onlar Allah’ın nimet(ler)ine nankörlük edip hâla bâtıla mı inanıyorlar?” Bakara 2/256’da ise bunun tersi yani tâğût denen şeytan ve onun gibileri inkar edip Yüce Allah’a güvenenlerin hiç kopmayacak şekilde sapasağlam bir kulpa yapıştıkları ifade edilmektedir.

Konuyla ilgili âyetlerde geçen الْبَاطِل el-bâtıl adı verilen şeyler Yüce Allah’ın dışındaki varlıklara nispet edilen “şirk”, “küfür”, “inkar”, “azgınlık”, “sapkınlık”, “zulüm” vs. her şeydir. Bu bağlamda onlara tapınmak ve mahşerde onların şefaatini beklemek de bâtılın içindedir. Bu ister inanç anlamında olsun, isterse uygulamayla ilgili olsun, Yüce Allah’tan başkasına nispet edilen her şey bâtıldır. Bu haliyle bakıldığında Yüce Allah’ın verdiği şeyler birer nimettir; diğerleri ise bâtıldır; âyette bu iki kavramın karşılıklı olarak kullanılmasının sebebi de bu olsa gerektir.

Dipnotlar

• 1 - Müslim, Salât, 215. 2 - Suyûtî, ed-Dürrü’l-Mensûr, VI, 465.
• 3 - İslâmoğlu, age., s. 786’da 13. not.
• 4 - Zemahşerî, age., III, 442.
• 5 - Semerkandî, age., II, 663; Zemahşerî, age., III, 442. 6 - Taberî, age., XXI, 2.
• 7 - Mâide 5/64. 8 - Taberî, age., XXI, 1-2; Zemahşerî, age., III, 442.
  • Mâide 5/64
• 9 - Semerkandî, age., II, 664; Taberî, age., XXI, 4
• 10 - Bakara 2/121; Mâide 5/82-84, A‘râf 7/159; İsrâ’ 17/107-109; ‘Ankebût 29/47; Hadîd 57/28-29. 11 - Taberî, age., XXI, 4; Zemahşerî, age., III, 443.
  • Bakara 2/121 Bakara 2/121 Mâide 5/82 A‘râf 7/159 İsrâ 17/109 ‘Ankebût 29/47 Hadîd 57/29
• 12 - En‘âm 6/33; A‘râf 7/51; Hûd 11/59; Nahl 16/71; Neml 27/14; ‘Ankebût 29/47, 49; Lokmân 31/32; Mü’min 40/63; Fussılet 41/15, 28; Ahkâf 46/26. 13 - Semerkandî, age., I, 444.
  • En‘âm 6/33 A‘râf 7/51 Hûd 11/59 Nahl 16/71 Neml 27/14 ‘Ankebût 29/47 ‘Ankebût 29/49 Lokmân 31/32 Mü'min 40/63 Fussilet 41/15 Fussilet 41/28 Ahkâf 46/26
• 14 - Muhammed el-Kattânî, et-Terâtîbü’l-İdâriyye, Beyrut, ts., I, 125-127.
• 15 - Buhârî, Kitâbü’l-Meğâzî, ‘Umretü’l-Kadâ’, 43. Bu konuda benzer bir rivayet için ayrıca bk. Ahmed b. Hanbel, I, 86, 342. Bu olayın şu şeklinde gerçekleştiği bilinmektedir: Hz. Peygamber Hudeybiye’de Mekkelilerle antlaşma yapınca antlaşmanın başına “Bu Allah Resûlü Muhammed’in yaptığı anlaşmadır” diye yazılmıştı. Müşrikler buna “Biz senin risaletini kabul etmiş olsaydık zaten seni men etmezdik, sen Abdullah’ın oğlu Muhammedsin” diyerek karşı çıktılar. Bunun üzerine Nebî (as), “Ben Allah’ın Resûlüyüm ve Abdullah’ın oğlu Muhammed’im” diyerek metni yazan Hz. Ali’den Resûlullah lafzını silmesini istedi. Hz. Ali de “Vallahi ben senin adını ebediyyen silmem” deyince Nebî (as) Hz. Aliye “bana yerini göster” buyurdu. Hz. Ali de yerini gösterdi. Rasûlüllâh (sav) kitabı eline aldı, orayı sildi ve ilgili yere Muhammed b. Abdillah yazdı. Ancak yazısı güzel değildi. (Rivayet için bk. Buhârî, K. El-Meğazî, 45; Müslim, Cihâd, 90-92). Bu rivayette Hz. Ali’nin Hz. Peygamber’in bir emrini yerine getirmediği, sonuçta ona saygı göstereyim derken saygısızlık ettiği de bu şekilde maalesef gözden kaçırılmaktadır.
• 16 - Buhârî, Kitâbü’l-Meğâzî, ‘Umretü’l-Kadâ’, 43.
• 17 - Bu konuda geniş değerlendirmeler için bk. Nihad Çetin, “Ümmî” mad. MEB İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1986, XIII, 104-106.
• 18 - Çetin, agmd., s. 106.
• 19 - Bakara 2/78. 20 - Âl-i İmrân 3/20, 75. 21 - Cum‘a 62/2. 22 - A‘râf 7/157, 158.
  • Bakara 2/78 Âl-i İmrân 3/20 Âl-i İmrân 3/75 Cum‘a 62/2 A‘râf 7/157 A‘râf 7/158
• 23 - Taberî, age., XXI, 5. 24 - Âl-i İmrân 3/113-115, 199; Mâide 5/82-84, En‘âm 6/114; A‘râf 7/159; İsrâ’ 17/107-109; Kasas 28/52-55; ‘Ankebût 29/47; Hadîd 57/28-29.
  • Âl-i İmrân 3/115 Âl-i İmrân 3/199 Âl-i İmrân 3/113 Mâide 5/82 En‘âm 6/114 A‘râf 7/159 İsrâ 17/109 Kasas 28/55 ‘Ankebût 29/47 Hadîd 57/29
• 25 - Zemahşerî, age., IV, 457. 26 - Semerkandî, age., III, 397; Taberî, age., XVII, 203. 27 - Yazır, age., IX, 411.
• 28 - Yûnus 10/20; Ra‘d 13/27; ‘Ankebût 29/50.
  • Yûnus 10/20 Ra‘d 13/27 ‘Ankebût 29/50
• 29 - Cinn 72/1-2. 30 - Tirmizî, Fedâilü’l-Kur’ân, 14; Dârimî, Fedâilü’l-Kur’ân, 1.
  • Cinn 72/2
• 31 - Nisâ’ 4/6, 45, 70,79, 81, 132, 166, 171; Yûnus 10/29; Ra‘d 13/43; İsrâ’ 17/96; ‘Ankebût 29/52; Ahzâb 33/3, 39, 48; Feth 48/28. 32 - Nisâ’ 4/50; Furkân 24/58; Ahkâf 46/8. 33 - Nisâ’ 4/55. 34 - İsrâ’ 17/14. 35 - İsrâ’ 17/17, 65; Furkân 24/31. 36 - Enbiyâ’ 21/47. 37 - Fussılet 41/53.
  • Nisâ 4/6 Nisâ 4/45 Nisâ 4/70 Nisâ 4/79 Nisâ 4/81 Nisâ 4/132 Nisâ 4/166 Nisâ 4/171 Yûnus 10/29 Ra‘d 13/43 İsrâ 17/96 ‘Ankebût 29/52 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/39 Ahzâb 33/48 Fetih 48/28 Nisâ 4/50 Nûr 24/58 Ahkâf 46/8 Nisâ 4/55 İsrâ 17/14 İsrâ 17/17 İsrâ 17/65 Nûr 24/31 Enbiyâ 21/47 Fussilet 41/53
• 38 - Âl-i İmrân 3/98; Nisâ’ 4/33, 79, 166; En‘âm 6/19; Yûnus 10/29, 46; Ra‘d 13/43; İsrâ’ 17/96; Hacc 22/17; ‘Ankebût 29/52; Ahzâb 33/55; Sebe’ 34/47; Fussılet 41/53; Ahkâf 46/8; Feth 48/28; Mücâdele 58/6; Burûc 85/9. 39 - Bakara 2/143; Nisâ’ 4/41; Mâide 5/117; Hûd 11/18; Nahl 16/84; Hacc 22/78. 40 - Kâf 50/21. 41 - Bakara 2/143; Hacc 22/78. 42 - Bakara 2/133, 282; Nisâ’ 4/72; Mâide 5/106-108; Nûr 24/2; Furkân 25/72; Kasas 28/44, 75; Talâk 65/2; Müddessir 74/13; ‘Âdiyât 100/7. 43 - Nisâ’ 4/41; Mâide 5/117; Hûd 11/18; Nahl 16/84. 44 - Nisâ’ 4/69. 45 - Bakara 2/282; En‘âm 6/19; Neml 27/49. 46 - Bakara 2/185. 47 - Neml 27/49. 48 - Âl-i İmrân 3/86. 49 - Bakara 2/84; Âl-i İmrân 3/70. 50 - Bakara 2/23. 51 - En‘âm 6/73. 52 - Bu kelimenin kullanım örnekleri için bk. Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’de Çok Anlamlılık, s. 376-377.
  • Âl-i İmrân 3/98 Nisâ 4/33 Nisâ 4/79 Nisâ 4/166 En‘âm 6/19 Yûnus 10/29 Yûnus 10/46 Ra‘d 13/43 İsrâ 17/96 Hacc 22/17 ‘Ankebût 29/52 Ahzâb 33/55 Sebe' 34/47 Fussilet 41/53 Ahkâf 46/8 Fetih 48/28 Mücâdele 58/6 Burûc 85/9 Bakara 2/143 Nisâ 4/41 Mâide 5/117 Hûd 11/18 Nahl 16/84 Hacc 22/78 Kâf 50/21 Bakara 2/143 Hacc 22/78 Bakara 2/133 Bakara 2/282 Nisâ 4/72 Mâide 5/108 Nûr 24/2 Furkân 25/72 Kasas 28/44 Kasas 28/75 Talâk 65/2 Müddessir 74/13 ‘Âdiyât 100/7 Nisâ 4/41 Mâide 5/117 Hûd 11/18 Nahl 16/84 Nisâ 4/69 Bakara 2/282 En‘âm 6/19 Neml 27/49 Bakara 2/185 Neml 27/49 Âl-i İmrân 3/86 Bakara 2/84 Âl-i İmrân 3/70 Bakara 2/23 En‘âm 6/73
• 53 - Nisa’ 4/6; Enbiyâ’ 21/47; Ahzâb 33/39. 54 - Nisa’ 4/45. 55 - Nisa’ 4/45. 56 - Nisa’ 4/70. 57 - Nisa’ 4/79, 166; Yûnus 10/29; Ra‘d 13/43; ‘Ankebût 29/52; Fussılet 41/53; Ahkâf 46/8; Feth 48/28. 58 - Nisa’ 4/81, 132, 171; İsrâ’ 65; Ahzâb 33/3, 48. 59 - İsrâ’ 17/17, 96; Furkân 25/58. 60 - Furkân 25/31. 61 - Ahzâb 33/25.
  • Nisâ 4/6 Enbiyâ 21/47 Ahzâb 33/39 Nisâ 4/45 Nisâ 4/45 Nisâ 4/70 Nisâ 4/79 Nisâ 4/166 Yûnus 10/29 Ra‘d 13/43 ‘Ankebût 29/52 Fussilet 41/53 Ahkâf 46/8 Fetih 48/28 Nisâ 4/81 Nisâ 4/132 Nisâ 4/171 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 İsrâ 17/17 İsrâ 17/96 Furkân 25/58 Furkân 25/31 Ahzâb 33/25
• 62 - Yüce Allah’ın ‘alîm sıfatı Kur’ân’da oldukça fazla geçmektedir. 63 - Bakara 2/33; Mâide 5/109, 116; En‘âm 6/73; Tevbe 9/78, 94, 105; Yûnus 10/20; Hûd 11/123; Ra‘d 13/9; Nahl 16/77; Kehf 18/26; Mü’minûn 23/92; Neml 27/65; Secde 32/6; Sebe’ 34/48; Fâtır 35/38; Zümer 39/46; Hucürât 49/18; Haşr 59/22; Cum‘a 62/8; Teğâbun 64/18; Cinn 72/26. 64 - Mülk 67/13. Benzer âyetler için bk. Âl-i İmrân 3/119, 154; Mâide 5/7; Enfâl 8/43; Hûd 11/5; Tâhâ 20/7; Neml 27/74; Kasas 28/69; ‘Ankebût 29/10; Lokmân 31/23; Fâtır 35/38; Zümer 39/7; Şûrâ 42/24; Hadîd 57/6; Teğâbun 64/4. 65 - Mü’min 40/19. 66 - En‘âm 6/59. 67 - Âl-i İmrân 3/29; Mâide 5/97; Enbiyâ’ 21/4; Hacc 22/70; Furkân 25/6; ‘Ankebût 29/52; Fâtır 35/38; Hucürât 49/16, 18; Mücâdile 58/7.
  • Bakara 2/33 Mâide 5/109 Mâide 5/116 En‘âm 6/73 Tevbe 9/78 Tevbe 9/94 Tevbe 9/105 Yûnus 10/20 Hûd 11/123 Ra‘d 13/9 Nahl 16/77 Kehf 18/26 Mü'minûn 23/92 Neml 27/65 Secde 32/6 Sebe' 34/48 Fâtır 35/38 Zümer 39/46 Hucurât 49/18 Haşr 59/22 Cum‘a 62/8 Teğâbun 64/18 Cinn 72/26 Mülk 67/13 Âl-i İmrân 3/119 Mâide 5/7 Mâide 5/7 Enfâl 8/43 Hûd 11/5 Tâhâ 20/7 Neml 27/74 Kasas 28/69 ‘Ankebût 29/10 Lokmân 31/23 Fâtır 35/38 Zümer 39/7 Şûrâ 42/24 Hadîd 57/6 Teğâbun 64/4 Mü'min 40/19 En‘âm 6/59 Âl-i İmrân 3/29 Mâide 5/97 Enbiyâ 21/4 Hacc 22/70 Furkân 25/6 ‘Ankebût 29/52 Fâtır 35/38 Hucurât 49/16 Hucurât 49/18 Mücâdele 58/7
• 68 - ‘Âdiyât 100/10. 69 - Târık 86/9.
  • ‘Âdiyât 100/10 Târık 86/9