Meryem Suresi

Mekke’de risaletin 6. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 98 âyetten oluşan, adını 16. âyetindeki مَرْيَم meryem kelimesinden alan Meryem sûresi, inişe göre 43, resmî sıralamada ise 19. sûredir. Meryem sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Kehf sûresiyle yakın konu ilişkisine sahiptir. Buna göre her iki sûrede de geçmiş ümmetlerle ilgili bilgiler verilmekte, insanların ibret alması istenmektedir. Ayrıca Yüce Allah’ın kitabının tilâvet edilmesi gerektiği üzerinde durulmakta, iman edenlerle kâfir olanların mukayesesi yapılmakta ve yaşayacakları akıbetle ilgili bilgiler verilmektedir. Cennet ve cehennemle ilgili oldukça detaylı açıklamalar her iki sûrede de yer almaktadır. Bu arada her iki sûrede de şirk konusuna değinilmekte, putperestliğin nasıl büyük bir yanılgı olduğu özellikle vurgulanmaktadır.

Meryem sûresi, mukatta‘a harfleriyle başlamakta, sırasıyla Hz. Zekeriyyâ, oğlu Hz. Yahyâ, ayrıca Hz. Meryem, Hz. İsa, Hz. İbrâhim, Hz. Mûsa, Hz. İsmail ve Hz. İdris’in kıssalarına yer verilmektedir. Daha sonraki nesillerin peygamberlerin izinden gitmediği, ibadetleri zayi ettikleri, arzularının esiri oldukları ve sonuçta cehennemi hak ettikleri, buna karşılık iman edip salih amel işleyenlerin ise cennete girecekleri, haksızlığa uğratılmayacakları beyan edilmektedir.

66. âyetten itibaren, konu yeniden diriltilmeye inanmayan ve mahşerle alay eden inkârcı tipe getirilmekte, ancak yemin ifadeleriyle kendilerine cevap verilmektedir. Buna göre, inkârcıların şeytanlarla birlikte cehennemin yanı başına getirileceği ve hak edenlerin oranın en korkunç yerine atılacağı bildirilmekte, muttaki olanların ise azaptan uzak tutulmuş olacakları müjdelenmektedir.

74. âyetten itibaren, kendilerini müminlerle mukayese edip daha iyi olduklarını iddia eden kâfirlerin bu mukayesesinin doğru olmadığı, hidayet üzere olanların hidayetini Yüce Allah’ın arttıracağı, salih amellerin çok daha değerli olduğu vurgulanmaktadır. Şeytanların kâfirlere gönderileceği, Allah’ın peşi sıra ilah edinenlerin mahşerde bunları karşılarında yardımcı olarak bulamayacakları, dolayısıyla onlara yönelik dünyevî azap için Hz. Peygamber’in aceleci davranmaması gerektiği üzerinde durulmaktadır.

87. âyetten itibaren, putların veya aracıların Yüce Allah’ın huzurunda şefaate sahip olamayacakları, Allah’a çocuk isnadının kâinatın düzenini sarsacak derecede korkunç bir iftira olduğu, bunu yapanların ilâhî huzurda teker teker hesaba çekileceği bildirilmektedir.

Son üç âyette ise, iman edip salih amel işleyenlerin birbirilerini sevecekleri vesileleri Yüce Allah’ın yaratacağı, muttakilere müjde, inanmamakta ısrarcı olanlara ise uyarıcı olsun diye Kur’ân’ın kolaylaştırıldığı beyan edilmekte, helak edilen önceki nesillerden herhangi bir ses duyulamayacağı bildirilmektedir.

Yüce Allah sûrenin 83-98. âyetlerinde şeytanları kimlere gönderdiğini, insanların mahşerdeki durumu ve şefaat yetkisine kimlerin sahip kılınacağını beyan ettikten sonra, müşriklerin Allah’a çocuk isnadını, bunun sebep olacabileceği korkunç felaketleri ve Allah’ın hiçbir şekilde çocuk edinmeyeceği gerçeğini hatırlatmaktadır.

Ardından, her bir canlı ve ruh sahibi mahlûkun Allah’ın huzuruna tek başına ve bir kul olarak geleceği haber verilmektedir. Son bölümde ise iman ve salih amel sahibi insanlar için Yüce Allah’ın bir sevgi yaratacağı, vahyin kolaylaştırılmış olduğu ve bunun gerekçesi beyan edilerek, daha önce helak edilenlerden hiçbir şeyin hissedilmeyeceği ve en küçük bir sesin dahi duyulmayacağı bildirilmektedir.

a) Mahşerde Yaşanacak Gerçekler

Yüce Allah, sûrenin 83-87. âyetlerinde şeytanların zaten önceden kafir olanlara gönderildiği, bu tür inkarcılara azap edilmesi için acele etmemesi gerektiği Hz. Peygamber’e ifade edilmektedir. Daha sonra, muttakilerin Rahmân’ın huzuruna ağır misafirler olarak getirileceği, suçluların ise susuz ve yaya olarak cehenneme sevk edileceği haber verilmekte, âhirette şefaat etme yetkisinin sadece ve sadece Allah’ın huzurunda söz almış meleklere ait olacağı bildirilmektedir.

ı. Şeytanlaşmış Kâfirlerin Akıbeti

اَلَمْ تَرَ اَنَّآ اَرْسَلْنَا الشَّيَاط۪ينَ عَلَى الْكَافِر۪ينَ تَؤُزُّهُمْ اَزًّا فَلَا تَعْجَلْ عَلَيْهِمْ اِنَّمَا نَعُدُّ لَهُمْ عَدًّا “Onları sürekli olarak kışkırtan şeytanları o kâfirlerin üzerine gönderdiğimizi düşünmedin mi hiç? Öyle ise onlar hakkında (azap gelmesi için) acele etme! Biz onların (günlerini) elbette teker teker sayıyoruz.”

Buradaki تَرَ اَلَمْ elem tera fiili “görmedin mi, bakmadın mı, düşünmedin mi”;اَنَّآ ennâ ifadesi “muhakkak ki biz”; اَرْسَلْنَا arselnâ fiili “göndermiştik, göndeririz”; الشَّيَاط۪ين eş-şeyâtîne sözcüğü “şeytanları”;عَلَى الْكَافِر۪ينَ ‘ale’l-kâfirîne kelimesi “kâfirlere, inkar edenlere”;تَؤُزُّهُمْ اَزًّا teüzzühum ezzen ifadesi “onları kışkırttıkça kışkırtırlar”; فَلَا تَعْجَلْ fe lâ ta‘cel emri “acele etme”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlarla ilgili”; اِنَّمَا نَعُدُّ innemâ ne‘uddü ifadesi “biz elbette saymaktayız”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için”; عَدًّا ‘adden kelimesi ise “sayı bakımından, tam sayarak” demektir.

Burada şeytanların insanlarla buluşturulması ve azabın acele istenmemesi gerektiğiyle ilgili mesajlar gündeme getirilmektedir.

1.اَلَمْ تَرَ اَنَّآ اَرْسَلْنَا الشَّيَاط۪ينَ عَلَى الْكَافِر۪ينَ تَؤُزُّهُمْ اَزًّا “Onları sürekli olarak kışkırtan şeytanları o kâfirlerin üzerine gönderdiğimizi düşünmedin mi hiç?” Bu ayette şeytanların kimlere gönderileceği hakkında bilgi verilmektedir.

a) اَلَمْ تَرَ elem tera “Görmedin mi?” ifadesi, “Haberin yok mu?”, “Duymadın mı?”, “Görmedin mi”, “Bakmadın mı”, “Düşünmedin mi” şeklinde anlaşılmalıdır. Çünkü burada mesele herhangi bir şeyin gözle görülmasi değil, olayın düşünülmesidir. Ayetteki muhatap, bir sonraki ayetin de işaretiyle öncelikle Hz. Peygamber’dir. Nitekim Semerkandî bu ifadeyi “Kur’ân’da sana haber verilmedi mi?” şeklinde tefsir etmiştir.(1) Ancak mesajın genel olarak algılanmasının önünde herhangi bir engel yoktur.

b) اَنَّآ اَرْسَلْنَا الشَّيَاط۪ينَ عَلَى الْكَافِر۪ينَ “Şeytanları (zaten) kâfir olanların üzerine gönderdik.” Bu ifade şeytanla buluşmanın sebep değil, sonuç olduğunu göstermektedir. اَرْسَلْنَا arselnâ fiilinin geçmiş zaman kalıbında olması meselenin olup bittiğini değil, bir sistemin nasıl işlediğini göstermektedir.

c) تَؤُزُّهُمْ اَزًّا “Onları sürekli olarak kışkırtmakta (olan).” Bu ifade şeytanların insanlara olan etkisini ya da müdahelesini içermektedir. “Kışkırtmak”, “oynatıp durmak”, “tahrik ve teşvik etmek” gibi anlamlara gelen bu kelimeler, mef‘ûlü mutlak kullanımıyla tercih edilince şeytanların bu noktadaki kararlılıkları ortaya konuluyor demektir. Şeytanlar insanları günaha düşürmek veya dinden çıkarmak için alabildiğine uğraşı vermektedir; ayette vurgulanan budur.

- Şeytanlar Kime Musallat Olur?

Kâf 50/27’de de beyan edildiği üzere, saptırılmasından dolayı başkasını sorumlu tutanlara karşılık şeytanın “onu ben azdırmadım, zaten kendisi bir sapıklık içindeydi” ifadesi hatırlatılmaktadır. İbrâhim 14/22’de insanların kendi iradeleriyle saptıkları şeytanın mahşerdeki bir beyanı olarak yer almaktadır. Ayrıca Zuhruf 43/36’da Yüce Allah’ın zikrinden, yani Kur’ân’dan yüz çevirenlere şeytanın musallat kılınacağı beyan edilmektedir.

Fussılet 41/24-25’te mahşerde cehenneme gidecek kişilere dünya hayatlarında kötü arkadaşların musallat edildiği bildirilmektedir. Konuyla ilgili benzer bir mesaj Şu‘arâ’ 26/212-223’te şu şekildedir: “Şeytanların kime ineceğini size haber vereyim mi? Onlar, günaha, iftiraya düşkün olan herkesin üstüne inerler. Bunlar, (yalan sözlere) kulak verirler; zaten çoğu da yalancıdır.” Ayrıca A‘râf 7/27’de şeytanların iman etmeyenlere dost kılınacakları beyan edilmektedir. الشَّيَاط۪ين eş-şeyâtîne kelimesinin çoğul gelmesi, bu ifadenin kapsamında insan şeytanlarının da bulunduğunu göstermektedir.

“İmansızlıkla şeytanlık arasında bir çekicilik vardır. Korusuz bahçeye haşerelerin üşüştüğü gibi, imansız kalplere de şeytanlar musallat olur. İmansızlar şeytanlığı sever, şeytana mahsus hasletlere, hareketlere meftun olurlar. Hayırsız hayırsızla düşer kalkar; eşkıyanın reisi en büyük haydut olur. Bunun gibi imansızların bütün eğilimleri şeytanlıkta olduğundan önlerine şeytanlar düşer, başlarına şeytanlar geçer ve artık onları diledikleri yere sevk eder, soydurur, soyarlar.”(2)

2. فَلَا تَعْجَلْ عَلَيْهِمْ اِنَّمَا نَعُدُّ لَهُمْ عَدًّا“Öyle ise onlar hakkında (azap gelmesi için) acele etme! Biz onların (günlerini) elbette teker teker sayıyoruz.” Bu ayette Yüce Allah, Hz. Peygamber’i müşriklere yönelik istekleri noktasında inşa etmektedir.

a)فَلَا تَعْجَلْ عَلَيْهِمْ “Öyle ise onlar hakkında (azap gelmesi için) acele etme!” Yüce Allah Ahkâf 46/35’te Hz. Peygamber’i kararlılık sahibi peygamberler gibi sabretmesi ve müşriklerin cezalandırılması için acele etmemesi noktasında bilgilendirmektedir. Çünkü Mekkeli müşrikler alaycılıkla azabın kendilerine acele gelmesini isteyerek onu bunaltıyorlardı.

Nahl 16/1, Enbiyâ’ 21/37 ve Zâriyât 51/59’da müşrik muhataplara da benzer şekilde hitap edilmekte ve azabı isteme konusunda acele etmemeleri kendilerinden istenmektedir. Çünkü Yûnus 10/11, 48-51, Ra‘d 13/6, Hacc 22/47, ‘Ankebût 29/53-54 ve Şûrâ 42/18’de suçluların böyle bir acelecilik içinde oldukları haber verilmektedir. Azabı acele isteyenlere bunun öyle verilmesi durumunda neler olacağı En‘âm 6/58’de şöyle beyan edilmektedir: “De ki: Acele istediğiniz (azap) benim elimde olsaydı, elbette benimle sizin aranızda iş bitirilmiş olurdu.”

Kur’ân’da altı kez(3) geçen “Eğer doğruyu söylüyorsanız o vaad (ettiğiniz azap) ne zamanmış! derler” ifadesi her kullanıldığı yerde “Son Saat’i, kıyameti, mahşeri ve azabı” inkâr edenlerin alaycılıklarını ortaya koymaktadır. Bu cümledeki يَقُولُونَ yekûlûne fiiline “demek, söylemek” anlamı verilebileceği gibi, “meydan okumak, sormak ve alay etmek” anlamları da verilebilir. Çünkü müşriklerin veya inkârcıların psikolojileri bunu gerektirmektedir.

Ayrıca âyetteki هٰذَا الْوَعْدُ hâze’l-va‘dü ifadesi “tehdit edildikleri azap, kıyamet günü, mahşer” demektir.(4) Demek ki kendilerine vaadedilen şey, tehdit edildikleri azap veya kıyamet-mahşer süreci ile cehennem ateşiydi.

Bu konuda Sâd 38/16’da müşriklerin “Ey Rabbimiz, bize azaptan payımızı hemen ver” şeklindeki sözleri ile Şu‘arâ’ 26/204 ve Sâffât 37/176’da yer alan “Azabımızı acele mi istiyorlar?” şeklindeki ifadeler onların alaycılıklarının bir göstergesidir.

Yûnus 10/11’de dile getirildiği gibi, “insanların hayrı istedikleri gibi şerri de acele isteklerine Yüce Allah hemen cevap vermiş olsaydı haklarında hükmün verilmiş olacağı” beyan edilmektedir. Dahası Ahkâf 46/24’te geçtiği gibi, Hz. Hûd’dan benzer şekilde acele azap isteyenlere gönderilen korkunç fırtına ve kasırga için “Muhakkak ki o, acele istediğiniz şeydir” buyrulmakta, bu tür isteklerin nasıl karşılık göreceği ortaya konulmaktadır.

Ayrıca acele azap isteyenlere yönelik olarak Yûnus 10/51’de şöyle buyrulmaktadır: “Azap başınıza geldikten sonra mı inananacaksınız? Şimdi mi inandınız? Hani ya siz onu çabuk isteyip duruyordunuz (nasılmış?)” Neml 27/46’da Hz. Sâlih kavmine “Neden iyilikten önce kötülükleri (azabı) acele istiyorsunuz?” diyerek aceleciliği kınamaktadır. Neml 27/72’de ise acele istenen şeylerin bir bölümünün insanların başına dünya hayatında gelebileceği bildirilmektedir.

Anlaşılan o ki Hz. Peygamber çevresinde yaşanan olumsuzluk ve baskılardan dolayı etkilenmişti. Nitekim En‘âm 6/57-58’de şu ifadeler yer almaktadır: “De ki: Şüphesiz ben Rabbimden gelen apaçık bir delile dayanıyorum. Siz ise onu yalanladınız. Çabucak gelmesini istediğiniz (azap) benim yanımda değildir. Hüküm ancak Allah’ındır. O hakkı anlatır ve O, doğru hüküm verenlerin en hayırlısıdır. De ki: Acele istediğiniz şey benim elimde olsaydı, elbette benimle sizin aranızda iş bitirilmişti. Allah zalimleri daha iyi bilir.”

Kâfirlerin azapları için acele edilmemesi isteği onların ihmal edildiğini göstermez. Nahl 16/61, Kehf 18/58 ve Fâtır 35/45 gibi âyetlerde Yüce Allah’ın insanların kötülüklerini hemen cezalandırmadığından, azabın belirli bir güne tehir edildiğinden söz edilmektedir. Üstelik bu tehir onların yararına değil, zararına olacaktır; çünkü daha çok günah işleyecekler ve sonuçta alçaltıcı bir azaba uğrayacaklardır.(5)

Zâriyât 51/14’te mahşerdeki azabı inkâr edenlerin azabı tattıklarında kendilerine “Bu, acele isteyip durduğunuz şeydir” deneceği haber verilmektedir.

Azapta acele edilmemesi gereği ayrıca muhatapların içinden bir süre sonra inananların çıkabilme ihtimalini de ortaya koymaktadır. Arzu edilen zamanda veya mekânda inanmayanların daha sonra da inanmayacakları söylenemez. Bu yüzden, ilahi bilgide neyin bulunduğu bilinemediği için, bir kul olarak duygusal ve hissi davranılmaması gerektiği ayetin temel mesajını oluşturmaktadır.

b) اِنَّمَا نَعُدُّ لَهُمْ عَدًّا “Mutlak surette biz onların (günlerini) teker teker sayıyoruz.” Bu ifade hasr/kasr yani “vurgu” içerdiği için insanların yaptığı hiçbir şeyin hiçbir şekilde kaybedilmediğini, her bir sözün ve eylemin meleklere kaydettirildiğini ortaya koymaktadır.

Bütün insanların, özellikle de inkârcıların her günü, her gecesi, her anı, her nefesi, nihayet her bir meşguliyetleri sayılmakta, yaptıkları teker teker kaydettirilmektedir. Hiçbir kimsenin yaptığı kötülük yanına kar kalmayacağı gibi, yapılan iyilikler de hiçbir şekilde zayi olmayacaktır. Âyette نَعُدُّ ne‘uddü ve عَدًّا ‘adden kelimelerinin birlikte mef‘ulü mutlak olarak getirilmesi, bu sayma işleminin ideal manada yapıldığını göstermektedir.

ıı. Muttakilerin ve Mücrimlerin Durumu

يَوْمَ نَحْشُرُ الْمُتَّق۪ينَ اِلَى الرَّحْمٰنِ وَفْدًا وَنَسُوقُ الْمُجْرِم۪ينَ اِلٰى جَهَنَّمَ وِرْدًا “Rahmân’a karşı muttakî (duyarlı) olanları o gün misafir olarak toplayacağız. Suçluları da susuz olarak cehenneme sevk edeceğiz.”

Buradaki يَوْم yevm kelimesi “o gün”; نَحْشُرُ nehşuru fiili “toplayacağız”; الْمُتَّق۪ين el-müttakîne kelimesi “müttakîleri, duyarlı olanları”; اِلَى الرَّحْمٰنِ ile’r-rahmâni ifadesi “Rahman’a, Rahman’ın huzurunda”;وَفْدًا vefden sözcüğü “misafir olarak”; وَنَسُوقُ ve nesûku fiili “ve sevkedeceğiz”; الْمُجْرِم۪ين el-mücrimîne kelimesi “suçluları”; اِلٰى جَهَنَّمَ ilâ cehenneme sözcüğü “cehenneme”; وِرْدًا virden kelimesi ise “susuz bir şekilde” demektir.

Burada dünya hayatında duyarlı davrananlar ile suçluluktan beslenenlerin mahşerdeki durumları gündeme getirilmektedir.

1.يَوْمَ نَحْشُرُ الْمُتَّق۪ينَ اِلَى الرَّحْمٰنِ وَفْدًا “Rahmân’a karşı muttakî (duyarlı) olanları o gün misafir olarak toplayacağız.” Bu âyet, Meryem sûresinin 68. âyetinde yer alan “O (inkârcı)ları ve şeytanları cehennemin çevresinde diz çökmüş olarak toplayacağız” cümlesinin mesânîsidir, yani karşıtıdır, ikilisidir. Azabı hak edenlerin perişan durumunun aksine, bu âyette muttakilerin ağır ve hatırlı misafirler olarak ağırlanmak üzere toplanacakları beyan edilmektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen وَفْد vefd sözcüğü “ağırlanmak için binek üzerinde getirilen ağır misafir” demektir.(6) Bu doğrultuda ayetin manası şöyledir: “O gün muttakileri Rahmân’ın huzurunda binek üzerinde ağır misafirler olarak toplayacağız.”

Dünya hayatında geçici zevklerden uzak durup tavrını ve tercihini Yüce Allah’tan yana belirleyenler, bunun karşılığını mahşerde özel misafirler şeklinde ağırlanarak alacaklardır. Dünyada muttaki olarak Yüce Allah’a ve şeytana karşı duyarlı davranmanın sonucu mahşerde elbette ödüle dönüşecektir. Öyleyse, sonucu elde etmek için sebeplere sarılmanın ne kadar önemli olduğu kendiliğinden ortaya çıkmaktadır.

2. وَنَسُوقُ الْمُجْرِم۪ينَ اِلٰى جَهَنَّمَ وِرْدًا “Suçluları da susuz olarak cehenneme sevk edeceğiz.” Âyetin izahına geçmeden önce وِرْد vird kelimesi hakkında kısaca bilgi vermek istiyoruz.

Kur’ân’da v-r-d kökünden kelimeler 11 yerde geçmekte ve “ulaşmak”,(7) “girmek”,(8) “su taşıyan kişi”,(9) “susuz”,(10) “gül”(11) ve “damar, şah damarı”(12) gibi anlamlara gelmektedir.(13)

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen وِرْد vird kelimesi önceki ayeteki وَفْد vefd kelimesinin zıddı manasında olmak üzere “yaya ve susamış” demektir.(14) Bu noktada İsrâ’ 17/97’de beyan edildiği gibi, cehennemliklerin yüzüstü,(15) kör, dilsiz ve sağır bir şekilde oraya toplanacakları ifade edilmektedir. Bu kelimeye “su içirilmek için toplanan sürü” manası da verilebilir. Nitekim Hûd 11/98’de Firavun’un kendi taraftarlarını bir sürü gibi cehenneme sürüklemesinden söz edilirken kullanılan kelime de aynıdır.

Bu âyetin bir benzeri Tâhâ 20/102’de yer almakta ve o gün suçluların “gömgök, kör” bir durumda toplanacakları beyan edilmektedir.(16) Eğer kelimeye “topluca, grup grup” manası verirsek, bu defa Zümer 39/71’deki “gruplar halinde” anlamına gelen zümer kelimesini hatırlatabiliriz. Ayrıca burada sözü edilen sevk işinin “zorla itilmek” manasına geldiğinin delili de Tûr 52/13’teki ifadedir. Cehennemliklerin oraya gönderilişinde beraberlerinde bir de sâık yani “sevk edici”nin bulunacağı da Kâf 50/21’de dile getirilmektedir.

Dünya hayatında sahte sıvılara su muamelesi yapıp oradan yararlandığını sananlar, onun karşılığını mahşerde yaya ve susuz olarak cehenneme sevk edilme şeklinde alacaklardır. Bu hayatta sahte şeyleri gerçek sananların mahşerde büyük bir pişmanlık yaşayacakları apaçık bir gerçeklik olarak kendilerine iletilmektedir.

Âyetteki وِرْد vird kelimesinin “sürü” manasından hareketle de şunu söyleyebiliriz: Bu âlemde bir sürü gibi batılın peşinden koşanlar aynı şekilde sürüler halinde cehenneme sevk edileceklerdir. Çünkü onlar hakikatin peşinden gitmeyi değil, her anı suçla dolu bir hayatı tercih ederek kendi cehennemlerini hazırlayanlardır. Nisâ’ 4/10’da ifade edildiği gibi, haram gıdalarla beslenenler nasıl ki karınlarına ateş doldurmuş olacaklar ve sonuçta cehenneme gideceklerse, hayatını günahla ve suçla yaşayanlar da öbür âlemde bunun karşılığını aynı cinsten göreceklerdir.

ııı. Şefaat Yetkisine Sahip Kılınacaklar

لَا يَمْلِكُونَ الشَّفَاعَةَ اِلَّا مَنِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمٰنِ عَهْدًا “O gün Rahmân’ın katında söz alandan başkaları şefaat (etme iznin)e sahip olamayacaklardır.”

Âyetteki لَا يَمْلِكُونَ lâ yemlikûne fiili “sahip olamazlar”; الشَّفَاعَة eş-şefâ‘ate kelimesi “şefaata, şefaat yetkisine”;اِلَّا مَنِ اتَّخَذَ illâ men ittehaze istisnası “edin miş kişi(ler) hariç”; عِنْدَ الرَّحْمٰن ‘ınde’r-rahmâni ifadesi “Rahmân’ın katında”; عَهْدًا ‘ahden kelimesi ise “bir söz, ahit” demektir.

Burada müşriklerin beklediği şefaatin ve şefaatçilerin söz konusu olamayacağı, Yüce Allah’tan söz almış olanların yani meleklerin böyle bir imkâna kavuşturulacağı gündeme getirilmektedir.

Şefaat konusunu Zümer 39/44’te etraflı bir şekilde ele alacağımız için burada detaya girmeyecek, bu ayette verilmek istenen mesaj üzerinde durmakla yetineceğiz. Yüce Allah, âyette “sadece kendi katında söz alanlara şefaat yetkisi vereceğini” beyan etmektedir.

1. Kanaatimize göre başka bazı ayetlerin de delaletiyle burada ele alınan konu “şefaat etme izni”nin kimlere verileceğiyle ilgilidir.(17) Nitekim bunlar Kur’ân’ın ifadesine göre “Rahmân’ın katından söz alanlardır yani meleklerdir.” Benzer bir ifade “bilerek hakka şahitlik edenler” şeklinde Zuhruf 43/86’da yine “melekler” için söz konusu edilmektedir.

Konuyla ilgili açıkça bilgi veren ayetlerden biri Necm 53/26’da şu şekildedir: “Allah’ın dilediği ve razı olduklarına yönelik olarak izin vermediği sürece göklerde nice melekler vardır ki onların şefaati hiçbir fayda sağlamaz.” Burada dikkat çekilen husus, belli şartlar gerçekleşince “melekler”in şefaat edebileceğidir.

Bu konuda diğer bir âyet de Enbiyâ’ 21/28’dir: “Allah, onların (meleklerin) önlerindekini de, arkalarındakini de bilir. (Melekler Allah) rızasına ulaşmış olanlardan başkasına şefaat etmezler. Onlar, O’nun (Allah’ın) korkusundan titrerler!” Bu âyetin öncesindeki âyetlerde ele alınan konu “melekler”le ilgilidir ve şefaatinden söz edilen varlıklar da sadece “melekler”dir.

“Buradaki asıl amaç, müşriklerin kendilerine şefaat edeceklerini sandıkları tanrıların, Allah’tan izinsiz şefaat edemeyeceklerini, Allah’ın da kendisine ortak koşanlara şefaat edilmesine izin vermeyeceğini vurgulamaktır. Burada tanrı diye tapınılanların melekler, ruhsal varlıklar oldukları anlaşılıyor.”(18)

Esasında Meryem sûresinin 81. âyetinde de açıkladığımız üzere, Mekkeli müşrikler putlara tapma gerekçelerini “izzet kazanmak” şeklinde belirlemişlerdi. Bunun doğal sonucu olarak, içlerinden âhirete inananlarının orada şefaat beklentisinde olmaları kendilerince normaldir. Tapındıkları putları Allah’ın kızları sandıkları ve kuğu kuşları sembollüğünde melek heykelleri olarak şekillendirdikleri için, muhtemelen mahşerde onların şefaatini beklemektelerdi.

Yûnus 10/18’de de beyan edildiği gibi, onlar putların şefaatini beklediklerini ilan ediyorlardı. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette sözü edilen durum, onların bu beklentilerinin boşuna olduğunu ortaya koymak ve Rahmân’ın katında söz alan meleklerden başkasının böyle bir yetkiyi kullanamayacağını ifade etmektir.

2. Bu ayeti “şefaat edecek kişiler” değil de, “kendilerine şefaat edilecek insanlar” şeklinde yorumlayan âlimlerimiz çoğunluktadır. Onlar bir önceki ayetin devamı olarak, maksadın müşriklerle ilgili olduğunu ve şefaat imkânından yararlanamayacaklarını beyan etmektedirler.

Bu görüşü savunan âlimlere göre “Rahmân’ın katında söz almış olanlar”, kelime-i tevhîd ile gelenler, Yüce Allah’a iman edip, Peygamberini ve onun getirdiği prensipleri tasdik edenler, onları uygulayıp salih amel işleyenler”dir.(19) Dahası konuyu bu şekilde kabul ettikleri için, müminlerin birbirlerine şefaatçi olacaklarını, bu bağlamda bir şehîdin kendi ailesinden 70 kişiye şefaat edeceğini belirtmişler, çeşitli rivayetlere yer vermişlerdir.(20)

3. Konuyu böyle açıklayan âlimlerimizin görüşüne yakın olarak âyeti şöyle de anlamak mümkündür: Meryem 19/85. âyette muttakilerin Rahmân’ın huzuruna ağır misafirler olarak toplanacağı, 86. âyette ise mücrimlerin yaya ve susuz bir şekilde cehenneme sevk edileceği beyan edilmişti.

Yorumunu yapmakta olduğumuz 87. âyette ise önceلَا يَمْلِكُونَ الشَّفَاعَةَ “Şefaate nail olamazlar” buyrularak “mücrimlerin şefaatten yararlanamayacağı” ifade edilmiş, اِلَّا مَنِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمٰنِ عَهْدًا “Ancak Rahmân’ın katında söz alanlar” şeklindeki istisna edatından sonra ise “sadece Rahmân’dan söz alan muttakilerin” şefaatten istifade edeceği belirtilmiş olmaktadır. “Kulların Rahmân’dan söz alması” ise Yüce Allah’ın prensipleri doğrultusunda kulluk yapan insanların cennet ödüllerine kavuşturulacağı müjdeleri söz konusu ediliyor demektir.

Bu üç ihtimalden ilkini tercih ettiğimizi, bütünüyle bağlam için bu yaklaşımın daha doğru olduğunu belirtmekte özellikle yarar görmekteyiz. Çünkü Meryem sûresinin 88. âyetinden itibaren de müşriklerin şirkleriyle ilgili “Allah’a çocuk isnadı” gündeme getirilmekte, böyle bir kabulün son derece büyük bir hata olduğu beyan edilmektedir.

b) Yüce Allah’a Çocuk İsnadının Sonuçları

Yüce Allah sûrenin 88-95. âyetlerinde Allah’a çocuk isnadının büyük bir cür’et olduğunu, bu isnat nedeniyle neredeyse göklerin çatlayacağını, yeryüzünün yarılacağını ve dağların yıkılıp düşeceğini beyan etmektedir. Buna karşılık olarak Yüce Allah’ın hiçbir şekilde çocuk edinmeyeceği, göklerde ve yerde can ve ruh taşıyan her bir mahlûkun Allah’ın huzuruna kul olarak geleceği, amellerinin kuşatılıp tek tek sayılıp kayıt altına alınmış olduğu ve kıyamet günü herkesin Allah’ın huzuruna tek başına geleceği bildirilmektedir.

ı. Çocuk İsnadının Büyük Bir Cür’et Oluşu

وَقَالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمٰنُ وَلَدًا لَقَدْ جِئْتُمْ شَيْـًٔا اِدًّا “(Müşrikler) ‘Rahmân çocuk edindi!’ dediler. Şüphesiz ki (bu şekilde) çok çirkin bir şey ortaya attınız.”

Buradaki وَقَالُواve kâlu fiili “ve (şöyle) dediler”; اتَّخَذَ ittehaze fiili “edindi”; الرَّحْمٰن er-rahmânu kelimesi “Rahmân”; وَلَدًا veleden kelimesi “çocuk”; لَقَدْ جِئْتُمْ lekad ci’tüm fiili “muhakkak ki getirdiniz, ortaya attınız”; شَيْـًٔا اِدًّا şey’en idden tamlaması ise “çok çirkin bir şey” demektir.

Burada müşriklerin Yüce Allah’a yönelik çok büyük bir iftirası gündeme getirilmektedir.

1.وَقَالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمٰنُ وَلَدًا “(Müşrikler), ‘Rahmân çocuk edindi’ dediler.” Aynısı Enbiyâ’ 21/26’da geçen bu âyette özelde Mekkeli müşriklerin, genelde ise bütün müşriklerin korkunç iftirası ve yalanı hatırlatılmaktadır.

Necm 53/21 ve Ihlâs 112/4’te geniş bir şekilde ele alacağımız üzere, bazı Yahudiler Hz. Üzeyr’i, bazı Hıristiyanlar ise Hz. İsâ’yı Yüce Allah’ın oğlu saymış,(21) hatta bütün Yahûdî ve Hıristiyanlar kendilerinin Yüce Allah’ın oğlu olduklarını iddia etmişlerdi.(22) Buna karşılık Mekkeli müşrikler “Allah’ın çocukları var” diyerek, melekleri O’nun kızları saymış ve O’na kız çocuklar isnat etmişlerdi.

Bu konuda Kur’ân’da pek çok âyet(23) yer almaktadır. Bir kısmı ise Yüce Allah ile cinler arasında nesep ilişkisi iddiasında bulunmuşlardı.(24) İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bütün bu şirk kabulleri hatırlatılmakta, bir sonraki âyette ise hitap doğrudan müşriklere yönlendirilmektedir.

2. لَقَدْ جِئْتُمْ شَيْـًٔا اِدًّا “Gerçekten siz, çok çirkin bir şey ortaya attınız.” Bu âyet “Siz çok kötü bir cür’ette bulundunuz” şeklinde de tercüme edilebilir. Önceki âyette hitap kâlû “dediler” şeklinde “üçüncü şahıs” iken, burada hitap tüm “siz” şeklinde muhatap kalıbına dönüştürülerek bir “iltifat sanatı” örneği sunulmuş olmaktadır. Bu sanatın amacı, hitap değişikliği yaparak muhatabın dikkatini çekmek ve ifadeyi sıradanlıktan çıkarmaktır.

Meryem sûresinin 81. âyetinde hatırlatılan “Allah’ın peşi sıra ilahlar edinmeleri” ifadesi, “Allah çocuk edindi” iddialarıyla bütünleşmektedir. Onların ilah edindiği varlıklar Yüce Allah’ın kızları sandıkları meleklerin sembollüğündeki putlardı. Onlar melekleri Yüce Allah’ın kızları kabul ederek onları kuğu kuşları şeklinde cisimleştirmekte ve ibadetlerini onlara sunmaktalardı.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette müşriklerin çok çirkin bir isnatta bulundukları, korkunç bir cür’et gösterdikleri Kur’ân’da sadece burada kullanılan اِدًّا idden kelimesiyle ortaya konulmaktadır. اِدّ idd kelimesi “büyük, tehlikeli, yalan ve çirkin söz” demektir.(25)

Nitekim konuyla ilgili bir bağlamda bu kelimenin karşılığı olarak İsrâ’ 17/40’ta kavl-i ‘azîm yani “büyük söz”, Kehf 18/5’te ise kebürat kelimeten “büyük (yani maksadını aşan) söz” ve kezib, yani “yalan” ifadesi kullanılmaktadır. Bütün bu ifadeler, Yüce Allah’a çocuk isnadının ne kadar korkunç bir hata olduğunu ortaya koymaktadır.

ıı. Kâinatta Meydana Getirebileceği Felaket

تَكَادُ السَّمٰوَاتُ يَتَفَطَّرْنَ مِنْهُ وَتَنْشَقُّ الْاَرْضُ وَتَخِرُّ الْجِبَالُ هَدًّا اَنْ دَعَوْا لِلرَّحْمٰنِ وَلَدًا وَمَا يَنْبَغ۪ي لِلرَّحْمٰنِ اَنْ يَتَّخِذَ وَلَدًا “Rahmân’a çocuk yakıştırmaları nedeniyle neredeyse gökler çatlayacak, yer yarılacak ve dağlar yıkılıp düşecekti! Çocuk edinmek Rahmân’a yakışmaz.”

Buradaki تَكَادُ tekâdü fiili “neredeyse”; السَّمٰوَات es-semâvâtü kelimesi “gökler”; يَتَفَطَّرْنَ yetefettarne fiili “çatlayacak”; مِنْهُ minhu ifadesi “ondan dolayı, Allah’a çocuk isnadından dolayı”; وَتَنْشَقُّ ve tenşekku fiili “ve yarılacak”; الْاَرْض el-ardu kelimesi “yeryüzü”; وَتَخِرُّ ve tehırru fiili “ve yıkılıp düşecek”; الْجِبَال el-cibâlü kelimesi “dağlar”;هَدًّا hedden sözcüğü “çökerek”;اَنْ دَعَوْا en de‘avv ifadesi “çağırdıkları için, nispet ettiler diye”; لِلرَّحْمٰن li’r-rahmâni ifadesi “Rahmân için, Rahmân’a”;وَلَدًا veleden kelimesi “çocuk”; وَمَا يَنْبَغ۪يve mâ yenbeği fiili “ve yakışmaz, yaraşmaz”; لِلرَّحْمٰن li’r-rahmâni ifadesi “Rahmân için, Rahmân’a”; اَنْ يَتَّخِذَ en yettehıze ifadesi “edinmek, edinmesi”; وَلَدًا veleden kelimesi ise “herhangi bir çocuk” demektir.

Burada müşriklerin Yüce Allah’a yönelik çocuk isnadının ne kadar çirkin olduğu ve sonuçlarının ne kadar dehşet verici boyutlara çıkabileceği beyan edilmekte, ardından söz konusu iddiaya verilen cevap gündeme getirilmektedir.

1.تَكَادُ السَّمٰوَاتُ يَتَفَطَّرْنَ مِنْهُ وَتَنْشَقُّ الْاَرْضُ وَتَخِرُّ الْجِبَالُ هَدًّا “(Rahmân’a çocuk yakıştırmaları nedeniyle) neredeyse gökler çatlayacak, yer yarılacak ve dağlar yıkılıp düşecekti!” Bu âyetin bir benzeri Şûrâ 42/5’te yer almaktadır. Bu âyette Yüce Allah’a çocuk nispet etmenin kâinattaki düzeni sarsacak düzeyde olumsuz etkisi ifade edilmektedir.

Âyetin başındaki تَكَادُ tekâdü yardımcı fiili, şirkin sebep olabileceği sonuçların neredeyse gerçekleşmiş olacağını ortaya koymaktadır. Böylece bazı âlimlerimizin, “şirk nedeniyle gökler çatladı, yer yarıldı ve dağlar yıkılıp düştü”(26) şeklindeki yaklaşımlarının gerçeği yansıtmadığı anlaşılmaktadır. Çünkü “neredeyse böyle olacaktı” demek, “böyle olmadı, bu durum gerçekleşmedi” demektir.

Bu durumda âyette verilmek istenen mesaj şudur: İnsanların şirki neredeyse tabiatın dengesini bozacak kadar bir haddi aşmadır. Fâtır 35/41’de beyan edildiği gibi, Yüce Allah’ın hılmi, yani şefkati ve yumuşak davranışı olmasaydı gökler ve yeryüzü mevcut durumlarını kaybederlerdi. Anlaşılan o ki, söz konusu isnatlar çok ağır ithamlardır. Eğer göklerin, yerin ve dağların canı ve ruhu olsaydı onlar bile çatlar, yarılır ve çöküp giderlerdi.(27)

2. اَنْ دَعَوْا لِلرَّحْمٰنِ وَلَدًا “Rahmân’a çocuk isnat ettiler diye.” Bu ifade, onların “Allah’ın çocuğu var; Allah çocuk edindi” manasına gelmektedir. Burada geçen دَعَوْا de‘avv fiili “isnat veya nispet etmek” manasına gelmektedir.(28) Bu cümlenin irabıyla ilgili olarak iki ihtimal söz konusu edilebilir:

a) Buna göre, bu cümle önceki âyette yer alan minhü ifadesindeki hü zamirinden “bedel” olarak kabul edilebilir. Bu durumda iki âyetin manası şöyle olur: “Bu nedenle, yani Rahmân’a çocuk isnat etmeleri nedeniyle neredeyse gökler çatlayacak, yer yarılacak ve dağlar yıkılıp düşecekti!”

b) Diğer ihtimale göre ise cümlenin başındaki en edatıyla birlikte sebep bildirilen gizli bir lâm edatı var kabul edilir. Buna göre lien takdiriyle âyetlerin manası şöyle olur: “Rahmân’a çocuk isnat etmeleri nedeniyle, neredeyse gökler çatlayacak, yer yarılacak ve dağlar yıkılıp düşecekti!”

3. وَمَا يَنْبَغ۪ي لِلرَّحْمٰنِ اَنْ يَتَّخِذَ وَلَدًا “Çocuk edinmek Rahmân’a yakışmaz.” Yüce Allah bu âyette kendisinin çocuk edindiği iftiralarına çok net bir şekilde cevap vermektedir. Bu cümle öncekilerin cevabı olabileceği gibi, “hâl cümlesi” olarak da kabul edilebilir. Buna göre anlam şöyledir: “Rahmân için çocuk edinmek mümkün olmadığı halde O’na çocuk isnat ettiler.” Bu cümlenin soru cümlesi olma ihtimali de vardır. Bu durumda ise mana şöyledir: “Çocuk edinmenin Rahmân’a ne faydası (veya nasıl bir faydası) olabilir ki!”

Ihlâs 112/3’te yer aldığı üzere, Yüce Allah hiçbir şekilde hiç kimsenin doğrudan ve dolaylı babası olacak şekilde hiç kimseyi doğurtmamıştır ve elbette hiç kimseyi de doğurmamıştır. Buna ilave olarak, Yüce Allah hiçbir şekilde çocuk da edinmemiştir. Bu konuda pek çok âyette çok açık ifadeler yer almaktadır.(29) Yüce Allah’ın çocuğu olamaz; çünkü O’nun benzeri gibi bir şey yoktur.(30) Bu gerçeğe rağmen, konuyu ısrarla gündemde tutanları acıklı bir azap beklemektedir.

Yüce Allah kesinlikle ve hiçbir şekilde çocuk edinmemiştir. Eğer çocuk edinmek isteseydi yarattığı şeylerden dilediğini çocuk edinirdi.(31) Hz. Peygamber, eğer -hâşâ- Allah’ın çocuğu olsaydı ona ilk kul olanın kendisi olacağını beyan etmektedir.(32) İşte değindiğimiz bu iki âyet, Yüce Allah’ın hiçbir şekilde çocuk edinmediğini ve hiç kimsenin babası olmadığını ilan etmektedir.

Meryem sûresinde 16 kez yer alan Rahmân sıfatı, Yüce Allah’ın rahmet ve merhametin kaynağı olduğunu, buna rağmen kullarının çeşitli isnatlarla o rahmet kaynağına saygısızlık yaptıklarını vurgulamış olmaktadır. Merhametin tecellisi olan, hayatın ve görünen veya görünmeyen sayısız nimetlerin karşılığında ortaya konulan nankör ve müşrik tutum olabildiğince eleştirilmektedir.

ııı. Mahlûkatın Mahşerde İlâhî Huzura Çıkışı

اِنْ كُلُّ مَنْ فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ اِلَّآ اٰتِي الرَّحْمٰنِ عَبْدًا لَقَدْ اَحْصٰيهُمْ وَعَدَّهُمْ عَدًّا وَكُلُّهُمْ اٰت۪يهِ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ فَرْدًا “Göklerde ve yerde olan herkes elbette kul olarak Rahmân’a gelecektir. Şüphesiz ki (Allah) onları kuşatmıştır ve teker teker onları sayıp tespit etmiştir. Kıyamet günü hepsi O’nun huzuruna tek başına (yapayalnız) gelecektir.”

Buradaki اِنْ كُلُّ مَنْ in küllü men tamlaması “hiç kimse yoktur ki, herkes (şöyle) değildir”;فِي السَّمٰوَاتِ fi’s-semâvâti ifadesi “göklerde”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı kelimesi “ve yerde, yeryüzünde (olan)”; اِلَّآ اٰتِي illâ âtî istisnası “gelecek olmasın, mutlak surette gelicidir, gelecektir”; الرَّحْمٰن er-rahmâni kelimesi “Rahmân’a, Allah’a”;عَبْدًا ‘abden kelimesi “kul olarak”;لَقَدْ اَحْصٰيهُمْ lekad ahsâhum ifadesi “onları muhakkak ki kuşatmıştır, muhafaza etmiştir”;وَعَدَّهُمْ عَدًّا ve ‘addehum ‘adden cümlesi “ve onları tek tek saymıştır”; وَكُلُّهُمْ ve küllühüm tamlaması “ve onların hepsi”; اٰت۪يهِ âtîhi ifadesi “O’na gelicidir, gelecektir”; يَوْمَ الْقِيٰمَة yevme’l-kıyâmeti ifadesi “kıyamet günü”; فَرْدًا ferden kelimesi ise “fert olarak, tek tek” demektir.

Burada Yüce Allah’a çocuk isnadının cevapları olarak bütün mahlükatın Allah’ın kulu olduğu ve her birinin Allah’ın huzuruna tek tek çıkacakları bilgisi gündeme getirlmektedir.

1.اِنْ كُلُّ مَنْ فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ اِلَّآ اٰتِي الرَّحْمٰنِ عَبْدًا “Göklerde ve yerde olan herkes elbette kul olarak Rahmân’a gelecektir.” Bu âyette hasr/kasr metotlarından birisi olan اِنْ in … اِلَّآ illâ edatları kullanılarak, can ve ruh taşıyan her bir mahlûkun istisnasız bir şekilde Yüce Allah’ın kulu olduğu ve sonuçta mahşerde ilâhî huzura her birisinin kul olarak gelecekleri beyan edilmektedir. Buradan hareketle, mahlûkun ilah olmasının akla ziyan olduğu gibi, onlara ilahlık isnat etmenin de son derece hatalı sonuçlar doğuracağı, onların da Allah’ın kulu oldukları müşriklere ve bütün insanlara özellikle haber verilmektedir.

Mekkeli müşrikler özelinden bütün müşriklere varacak şekilde, şirkin tabiatında Yüce Allah’a ortak koşmanın bulunduğu bilinmektedir. Bu yüzden, ister herhangi bir insanın, ister peygamberlerin, isterse de meleklerin aracı edinilmesinin büyük bir hata olacağı beyan edilerek, aslında onların her birisinin Yüce Allah’ın kulu oldukları vurgulanmaktadır.

Âyette “göktekiler” ifadesinden kastın melekler olduğunu düşünürsek, şirke konu edinilen meleklerin Yüce Allah’ın kulu olduğunu(33) ve kulluktan yana hiçbir sorunlarının bulunmadığını Kur’ân’ın beyan ettiğini unutmamalıyız.(34) Aynı şekilde “yerdekiler” ifadesinden hareketle, öncelikle şirkte en çok istismar edilenlerin peygamberler olduğu da bilinen bir gerçektir.

Bu bağlamda Hz. Nûh,(35) Hz. İbrâhim,(36) Hz. Lût,(37) Hz. Dâvûd,(38) Hz. Süleyman,(39) Hz. Musa, Hz. Harun,(40) Hz. Yûsuf,(41) Hz. Eyyûb,(42) Hz. İlyâs,(43) Hz. Zekeriyyâ,(44) Hz. İsâ(45) ve nihayet bütün peygamberler için “kul” ifadesi özellikle kullanılmaktadır.(46) Peygamberlerin sonuncusu, risaleti kıyamete kadar sürecek olan ve bütün insanlığa peygamber olarak gönderilen Hz. Peygamber’in de “kul” olduğu vurgusu da özellikle Kur’ân’da yer almaktadır.(47)

Konunun melekler ve peygamberler boyutunu bu şekilde ifade ettikten sonra, geriye diğer insanların aracılığı kabulü kalmaktadır ki bunu zikretmeye ve yanlışlığını vurgulamaya gerek bile yoktur. Ayrıca âyetteki كُلُّ مَنْ küllü men ifadesinde yer alan men edatı canlı ve ruhu olan varlıklar için kullanılmaktadır. Buradan hareketle, cansız ve ruhsuz varlıkların, kendilerine çeşitli üstün güçler isnat edilen putların anılmasının da gereksiz olduğu bu şekilde ortaya konulmuş olmaktadır.

Meleklerin Yüce Allah’a kulluktan geri durmadıkları ve sürekli olarak Allah’ı tesbih ettikleri başka bazı âyetlerde dile getirilmektedir. Bu noktada Nisâ’ 4/172’de şöyle buyrulmaktadır: “Ne Mesîh ve ne de Allah’a yakın melekler, Allah’ın kulu olmaktan geri dururlar. O’na kulluktan geri durup büyüklenen kimselerin hepsini (Allah) yakında huzuruna toplayacaktır.”

Ra‘d 13/13’te de şu bilgiler vardır: “Gök gürültüsü Allah’ı hamd ile melekler de O’nun heybetinden dolayı tesbih ederler.” Dahası Enbiyâ’ 21/19-20’de de şu ifadeler dile getirilmektedir: “Göklerde ve yerde kimler varsa O’na aittir. O’nun huzurunda bulunanlar, O’na ibadet hususunda kibirlenmezler ve yorulmazlar. Onlar, bıkıp usanmaksızın gece gündüz (Allah’ı) tesbih ederler.” Benzer şekilde A‘râf 7/206, Zümer 39/75, Mü’min 40/7 ve Fussılet 41/38’de de onların tesbihleriyle ilgili beyanlar zikredilmektedir.

2. لَقَدْ اَحْصٰيهُمْ وَعَدَّهُمْ عَدًّا “Şüphesiz ki (Allah) onları kuşatmıştır ve teker teker onları sayıp tespit etmiştir.” Âyetin başındaki لَقَدْ lekad ifadesi manayı kuvvetlendirmekte, aksini düşünmenin akla ziyan olduğu anlamını içermektedir. Buradaki اَحْصٰي ahsâ fiili genelde “saymak, kaydetmek, sayıp dökmek ve detaylı bir şekilde dökümünü yapmak” manalarına gelse de bu âyette “ilmiyle muhasara etmek”, “kuşatmak”, “muhafaza etmek” demektir.(48)

Benzeri Cinn 72/28’de de geçen bu ifade, orada önce “kuşatmak” anlamındaki ehâta fiiiyle gelmiş, ardından da اَحْصٰي ahsâ fiili getirilerek yapılanların her birinin kaydedildiği beyan edilmiştir. Bunun dışında, söz konusu fiil, çeşitli âyetlerde amellerin bir bir sayılıp kayedildiği ve herhangi bir davranışın kaybolup gitmediği manasında kullanılmaktadır.(49)

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette اَحْصٰي ahsâ fiilinden sonra ayrıca عَدَّ/عَدّ ‘add/‘adde kelimeleri zikredildiği için, mana farkını ortaya koymak bakımından اَحْصٰي ahsâ fiiline “bilgisiyle kuşatmak”, عَدَّ ‘adde fiiline de “saymak” manasını vermeyi tercih ettik.

Kast edilen şudur: Yüce Allah’tan başka ve O’nun peşi sıra ilahlar edinenler, kendilerine izzet ve şeref katsın diye putlara tapanlar bu işlemlerinde nasıl yanıldıklarını anlayacaklardır; çünkü Yüce Allah onları da taptıklarını da çepeçevre kuşatmış, yaptıklarını bir bir kayıt altına aldırmıştır.

3. وَكُلُّهُمْ اٰت۪يهِ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ فَرْدًا “Kıyamet günü hepsi O’nun huzuruna tek başına (yapayalnız) gelecektir.” Önceki âyetteki mesajın devamı olarak burada genelde bütün insanların, özelde ise kıyamet ve mahşeri inkâr eden müşriklerin Yüce Allah’ın huzuruna tek başına çıkacakları ve herkesin teker teker yargılanacağı beyan edilmektedir. Putperestler yanlarında hiçbir yardımcı bulamayacaklar; malları, çocukları, övündükleri avaneleri, taptıkları putları vs. hiçbir şeyi yanlarında göremeyeceklerdir.(50)

En‘âm 6/94, Kehf 18/58 ve Meryem 19/80 gibi âyetlerde de beyan edildiği gibi, herkes Yüce Allah’ın huzuruna tek tek çıkacak, orada hazır bulundurulacaktır.(51) İsrâ’ 17/71 ve Neml 27/83’te beyan edildiği üzere, mahşerde Yüce Allah’ın huzurunda toplanmak için önderleriyle bir araya getirilmiş olsalar da yargılanma tek başına gerçekleştirilecektir; yorumunu yapmakta olduğumuz âyette vurgulanan husus budur.

c) İmân-Sâlih Amel-Vahiy İlişkisi

Yüce Allah, sûrenin 96-98. âyetlerinde iman ve salih amellerin sonucunda Rahmân’ın müminler için yaratacağı birbirine yönelik sevgi ile bunu sağlayacak asıl değer olan vahyin Hz. Peygamber’in diline kolaylaştırılma gerekçelerini gündeme getirmektedir. Buna göre maksat, muttakilerin cennetle müjdelenmesi ve Hakk’a karşı olanların cehennemle uyarılıp korkutulmasıdır. Son âyette ise Mekkelilerden önce nice nesillerin helak edildiği, onların hiçbir ferdinin geriye kalmadığı, onlardan hiçbir şey hissedilemeyeceği ve en cılız bir sesin bile duyulamayacağı beyan edilmektedir.

ı. İman ve Sâlih Amelin Sonucu: Meveddet

اِنَّ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَيَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمٰنُ وُدًّا “Şüphesiz ki iman edip iyi işler yapanlar için Rahmân bir sevgi yaratacaktır.”

Âyetteki اِنَّ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا innellezîne âmenû ifadesi “muhakkak ki iman etmiş kişiler, iman edenler”; وَعَمِلُوا ve ‘amilû fiili “ve işlediler, yaptılar, işlemiş (olanlar)”; الصَّالِحَاتِ es-sâlihâti ifadesi “iyi işler, salih ve yararlı ameller”; سَيَجْعَلُ seyec‘alü fiili “yakında yaratacaktır, yapacaktır”; لَهُمُ lehum ifadesi “onlar için”; الرَّحْمٰن er-rahmânu kelimesi “Rahmân, Allah”; وُدًّا vüdden kelimesi ise “sevgi” demektir.

Burada iman edip salih ameller işleyenlere yönelik bir ödül gündeme getirilmektedir.

Âyette çok önemli bir husus dikkatlere sunulmakta, özellikle müminlerin birbirini sevmelerinin aslında bir sonuç olduğu mesajı verilmektedir. Bu ayetin Medine’ye hicret ettiğinde yakınlarını Mekke’de bırakan Abdurrahmân b. Avf hakkında indiği rivayet edilmektedir.(52)

Bakara 2/25’te de ele aldığımız üzere, Yüce Allah, iman ve salih amelin sonucu hakkında bilgi vermekte ve rahmetinin bir gereği olarak bu iki değere sahip olanlar için bir وُدًّا vüdd/meveddet yaratacağını beyan etmektedir. “İnanmak, güvenmek, güvende olmak, güven vermek” anlamlarına gelen iman ile önce kendini sonra da bir fesadı düzeltmek anlamına gelen salih amel birlikteliği hem dünyada hem de ahirette çok güzel sonuçlar verecektir. Bunun dünyadaki sonucu veya görüntüsü müminlerin “birbirini sevmeleri”dir. Ahiretteki sonucu, dünyada yaptığı iyiliklerin mahşerde kendisine arz edilmesi ve cennette sevdiği şeylerle buluşturulmasıdır.(53)

Meselenin ahiretle ilişkisi önceki ayetlerde kâfirlerle ilgili verilen bilgilerle uyumlu olduğu için doğru kabul edilebilir. Ancak biz bunun öncelikle dünya hayatıyla ilgili olduğu kanaatindeyiz. Yüce Allah, iman edip salih amel işleyenler için bir sevgi yaratacaktır. Bu sayede hem Yüce Allah bunları sevecek, hem de insanlara sevdirecektir.(54)

İbn Abbâs’tan rivayet edilen bu görüşe göre, iman ve salih amel birlikteliği bütünüyle değerlerden oluşan bir sevginin yaratılmasının sebebidir. Gerçek mümin olmanın gereği birbirini sevmektir. Nitekim Hz. Peygamber’e tebliğine karşılık muhataplarından sadece Yüce Allah’a yakınlıkta bir meveddet istemesi emredilmiş ve el-meveddet kelimesi kullanılmıştır.(55)

Burûc 85/14 gibi âyetlerde de yer aldığı üzere, doğuştan getirilen ve zaman zaman içinde dini değerlerin de olabildiği sevgiye mahabbet denirken, sonradan kazanılan ve içi dini değerlerden oluşan sevgiye ise meveddet adı verilmektedir. Bu arada bir âyeti özellikle hatırlatmak gerekmektedir. ‘Ankebût 29/25’te geçtiği üzere, meveddet’in içi bazen sahte şeylerle doldurulmuş da olabilir. Dolayısıyla bu sevgi dünya hayatıyla ilgili ve sınırlı kalıyor demektir.

Aynı âyetin devam eden cümlelerinde bu tür putperestlerin sahip olduğu meveddetin sonunun cennete uzanmayacağı, aksine mahşerde bunun üzerinin örtüleceği, birbirlerini yalanlayıp lanet edecekleri ve nihayet sonlarının ateş olduğu beyan edilmektedir. İçini doğru değerlerin şekillendirdiği meveddet asıl maksadımızdır ve bu tür sevginin sonu cennettir. Ucu hayra ve cennete açılmayan sevgiler sahtedir, geçicidir; mahşerde ise sahibini derin hicrana gark edecektir.

Muhabbet de elbette çok önemli bir değerdir; hatta “De ki, eğer Allah’ı seviyorsanız bana tâbî olun ki Allah da sizi sevsin”(56) âyetinde kullanılan kelime tuhıbbûne/yuhbib kalıplarında mahabbettir. Dahası, “İman edinceye kadar cennete giremezsiniz. Birbirinizi sevinceye kadar cennete giremezsiniz”(57) mealindeki hadiste “sevmek” manasında kullanılan kelime de mahabbettir.

“Allah bir kulunu sevdiğinde Cebrâîl’e nida eder ve ‘Ben filancayı sevdim; siz de onu sevin’ diye buyurur. O da gök ehline ve yer ehline duyurur. Bir kuluna buğz edince de aynısı olur.”(58) Bu ve benzer rivayetlerde kullanılan ilgili kelimeler mahabbet kökündendir.

Sahih olup olmadığı konusunda net kanaatimiz olmasa da ayetlere aykırılığını tespit edemediğimiz bu ve pek çok rivayette de yer alan muhabbetle ilgili kelimelerin kültürümüzde ne kadar yer aldığı herkesin malumudur. “Muhammed’den muhabbet oldu hâsıl; Muhammed’siz muhabbetten ne hâsıl” beyti bunun en güzel örneklerinden bir tanesidir.(59) Bizim üzerinde durduğumuz nokta, mahabbetin içinde her zaman böyle değerlerin olmayabileceğini beyan etmektir. Birbiriyle evlenen eşlerin arasına Yüce Allah’ın koyduğu sevgi için meveddet kelimesinin kullanılması da(60) bu sevginin sonradan kazanıldığının bir delilidir.

İman ve sevgiyle ilgili olarak Hz. Peygamber’den rivayet edilen bir hadisi burada özellikle hatırlatmakta yarar görmekteyiz. Çünkü insanlar kontrolsüz sevgiye kendilerini kaptırarark sevilmemesi gerekenlere de sevgi beslemeye devam etmekte ve duyarlılıklarını kaybetmektedirler:

أحبب حبيبك هوناما عسي أن يكون بغيضك يوماما

وأبغض بغيضك هونا ما عسي أن يكون حبيبك يوماما

“Sevdiğini ölçülü sev ki, bir gün onu sevmemen gerekebilir; sevmediğini de ölçülü bir şekilde sevme ki, bir gün onu sevmen gerekebilir.”(61) Rabbimizden niyazımız, sevgisini kontrol edebilmede bizleri başarılı kılmasıdır.

ıı. Vahyin Kolaylaştırılma Gerekçeleri

فَاِنَّمَا يَسَّرْنَاهُ بِلِسَانِكَ لِتُبَشِّرَ بِهِ الْمُتَّق۪ينَ وَتُنْذِرَ بِه۪ قَوْمًا لُدًّا “Şüphesiz ki biz onu (Kur’an’ı) muttakîleri (duyarlı olanları) müjdeleyesin ve (gerçeğe) karşı çıkan bir topluluğu uyarasın diye senin diline (dilinde indirerek) kolaylaştırdık.”

Âyettekiفَاِنَّمَا يَسَّرْنَاهُ fe innemâ yessernâhu fiili “muhakkak ki biz onu kolaylaştırdık”; بِلِسَانِكَ bilisânike tamlaması “senin diline”; لِتُبَشِّرَ litübeşşira ifadesi “müjdeleyesin diye”; بِهِ bihî ifadesi “onunla”; الْمُتَّق۪ين el-müttakîne kelimesi “takvalı, duyarlı olanları, sorumlu davrananları”; وَتُنْذِرَ ۪ ve tünzira ifadesi “ve uyarsın diye”; بِه bihî ifadesi “onunla”;قَوْمًا kavmen kelimesi “(şöyle) bir kavmi”; لُدًّا lüdden sözcüğü ise “şiddetle karşı çıkan” demektir.

Burada vahyin kolaylığı ve indiriliş gayesi gündeme getirilmektedir.

Bu âyette bir önceki ayette beyan edilen “iman”, “salih amel” ve “Rahmân’ın sevgi yaratması” ifadeleriyle bağlantılı olarak, bütün bunların yer aldığı asıl değere, yani vahye ve onun misyonuna dikkat çekilmektedir.

Yüce Allah, bu ayette vahyini kolaylaştırdığını vurgulu bir ifade ile dile getirmekte, bu amaçla cümleyi اِنَّمَا innemâ edatıyla başlatmaktadır. Vahyin Hz. Peygamber’in diline, yani apaçık Arapça lisanına kolaylaştırılmış olduğu gerçeği Dühân 44/58’de de dile getirilmektedir. Bu arada Kamer 54/17, 22, 32, 40’ta ve Müzzemmil 73/20’de Kur’ân’ın kolaylaştırıldığı ve kolay olduğu beyan edilmektedir.

Yüce Allah’ın kelâm sıfatı olan vahiy, hakikati itibariyle elbette insan idrakini aşan bir boyuta sahiptir. Bilgisini hiç kimsenin kuşatamayacağı Yüce Allah’ın kelâm sıfatını mahlûkatın anlayabilmesi elbette kolaylaştırılmış olması şartına bağlıdır. Konuyla ilgili bütün ayetlerde bu kolaylaştırma işlemini Yüce Allah’ın gerçekleştirdiği beyan edilmektedir.

Meryem sûresi özelinde düşündüğümüzde, vahyin Hz. Peygamber’in diline kolaylaştırılması bu sûrede anlatılan kıssaların kolayca anlaşılabilmesi gerekçesine bağlanabilir. Yabancı dilde anlatılan kıssalardan ibret alınamayacağı gibi dili anlaşılamayan prensiplerin de hiç kimseye faydası olmayacaktır. Tevhid, şirk, risalet, ahiret gibi en önemli konuların işlendiği Meryem suresi özelinde vahyin kolaylaştırılmış olması son derece anlaşılabilir bir durum arz etmektedir.

“Kolaylaştırılmış vahiy” ifadesi elbette sadece Kur’ân için söz konusu değildir. İbrâhîm 14/4’te beyan edildiği gibi, peygamberler kendi kavimlerinin diliyle gönderilmiştir ki mesajları onlara açıklasınlar. Bu ayette maksat “mesajı açıklamak” diye belirlenmiş; sözünü ettiğimiz diğer ayetlerde ise vahyin kolaylaştırılması, “gerçeği hatırlamak” şeklinde bir sebebe bağlanmıştır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz ayette ise vahyin Hz. Peygamber’in diline kolaylaştırılması iki nedene dayandırılmaktadır: İlk gerekçe, “muttakîlerin cennetle müjdelenmesi”, diğeri ise “hakkı kabul etmeyen ve vahye karşı şiddetli düşmanlık içinde bulunanların uyarılması”dır.(62)

Ayetteki لُدّ lüdd kelimesinin bir benzeri “hasımların en yamanı” anlamında eledd kalıbında Bakara 2/204’te de geçmektedir. İmâm Mücâhid söz konusu kelimenin “istikamet sahibi olmayanlar”, “yoldan çıkanlar” manasına geldiğini, İbn Abbâs bunların “zâlim”, Hasan el-Basrî ise “hakka karşı sağır davranan kişiler” demek olduğunu beyan etmişlerdir.(63)

ııı. Helak Edilenlerden Hiçbir Şey Duyulamaması

وَكَمْ اَهْلَكْنَا قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْنٍ هَلْ تُحِسُّ مِنْهُمْ مِنْ اَحَدٍ اَوْ تَسْمَعُ لَهُمْ رِكْزًا “Onlardan önce nice nesilleri helak etmiştik. Sen onlardan herhangi birinden bir şey hissediyor veya onlara ait cılız bir ses (bile) duyabiliyor musun!”

Âyetteki وَكَمْ ve kem edatı “nice, kaç”; اَهْلَكْنَا ehleknâ fiili “helak etmiştik”; قَبْلَهُمْ kablehüm ifadesi “onlardan önce”;مِنْ قَرْنٍ min karnin sözcüğü “nice nesil(leri)”;هَلْ تُحِسُّ hel tühıssü sorusu “hissediyor musun”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan, içlerinden”; مِنْ اَحَدٍ min ehadin ifadesi “herhangi birinden”;اَوْ تَسْمَعُ ev tesme‘u fiili “ya da işitiyor musun, duyuyor musun”; رِكْزًا rikzen kelimesi ise “hafif bir ses, fısıltı, cılız bir ses” demektir.

Burada geçmiş nesillerin helak edilişi ve kendilerinden haber alınamaması gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin son âyetinde pek çok neslin helak edildiğini beyan ederek ibret alınması gerektiğini ortaya koymakta, bu arada onlardan geriye hiç kimsenin kalmadığını ifade ederek, onlardan en küçük bir fısıltının dahi duyulamayacağını dile getirmektedir.

1.وَكَمْ اَهْلَكْنَا قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْنٍ “Onlardan önce nice nesilleri helak etmiştik.” Âyetin bu cümlesinde Yüce Allah’ın daha önceden helak ettiği pek çok nesil olduğu ifade edilmekte, adeta önceki âyette geçen “(Hakk’a) şiddetle karşı çıkan bir topluluk” ifadesine bir gönderme yapılmaktadır.

Baştaki كَمْ kem edatı “kaç tane, nice, niceleri” gibi anlamlar vererek bu mesajı ortaya koymaktadır. Kur’ân’da pek çok âyette geçen buna benzer ifadeler hakkında Meryem sûresinin 74. âyetinde açıklamalar yaptığımız için burada detaya girmeyeceğiz. İlgili âyet mealen şöyledir: “(Oysa) kendilerinden önce dünyevî güç ve gösteriş bakımından daha güzel (daha kuvvetli) olan nice nesiller helâk etmiştik.”

İşte bu âyette de görüldüğü gibi, vahyin indirildiği dönemdeki Mekkeli müşriklerden hem çok daha güçlü hem de sayıca çok daha kalabalık olan nice nesillerin helak edildiği, bundan ders çıkartılması gerektiği, aksi takdirde benzer bir akıbeti onların da yaşayacağı beyan edilmektedir. Esasında özelde bu sûrede, genelde bütünüyle Kur’ân’da pek çok peygamber kıssasına yer verilmesinin temel sebebi de budur.

2. هَلْ تُحِسُّ مِنْهُمْ مِنْ اَحَدٍ اَوْ تَسْمَعُ لَهُمْ رِكْزًا “Sen onlardan herhangi birinden bir şey hissediyor veya onlara ait cılız bir ses (bile) duyabiliyor musun!” Âyette kullanılan هَلْ hel ve مِنْ min edatları ile اَحَد ehad kelimesi âyete “hiçbir şeklinde, hiçbir kimse” manası katmakta, dolayısıyla helak edilen önceki nesillerden geriye herhangi bir insanın kalmadığı, helakin herkesi içerdiği ortaya konulmaktadır.

Bu âyette yer alan اَوْ ev edatına “veya” manası değil de “tefsiriyye” veya “tafsîliyye” manası da verebiliriz. Buna göre âyette iki seçenek değil, aynı gerçeğin iki boyutu gündeme getirilmiş olur. Bu doğrultuda âyete şu manayı verebiliriz: “Sen, onlardan herhangi birinden bir şey hissediyor, yani onlara ait cılız bir ses (olsun) işitebiliyor musun?”

Yüce Allah, öncelikle Hz. Peygamber’e, ardından da herkese hitap etmekte ve en cılız bir şekilde bile ölülerin seslerinin duyulamayacağını ifade etmektedir. Fâtır 35/22’de “kabirlerdekilere hiçbir şey duyurulamayacağı” beyanına ilave olarak, burada da kabirlerden hiçbir şey işitilemeyeceği ifade edilmektedir. Böylece ibret sahnelerinin dışında geçmiş nesillerden geriye bu anlamda hiçbir şey kalmayacağı, onlardan hiçbir şekilde istifade edilemeyeceği ortaya konulmuş olmaktadır.

Sonuç olarak şunu belitelim: Hz. Peygamber’in işittirip duyuramadığı bir konuda başkalarının böyle şeyler iddia etmesi, âyetleri anlamamanın sonucu sadece birer iddiadır; başka da bir kıymet içermezler.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., II, 404; Taberî, age., XVI, 125.
• 2 - Yazır, age., IV, 29-30.
• 3 - Yûnus 10/48; Enbiyâ’ 21/38; Neml 27/71; Sebe’ 34/29; Yâsîn 36/48; Mülk 67/25. 4 - Semerkandî, age., III, 478; Taberî, age., XXIX, 11; Kurtubî, age., XVIII, 143.
  • Yûnus 10/48 Enbiyâ 21/38 Neml 27/71 Sebe' 34/29 Yâsîn 36/48 Mülk 67/25
• 5 - Âl-i İmrân 3/178.
  • Âl-i İmrân 3/178
• 6 - Ferrâ, age., II, 172; Semerkandî, age., II, 404; Taberî, age., XVI, 126-127.
• 7 - Kasas 28/23. 8 - “Varmak, girmek” anlamında kullanımlar için bk. Hûd 11/98; Meryem 19/71; Enbiyâ’ 21/98-99. 9 - Yûsuf 12/19. 10 - Meryem 19/86. 11 - Rahmân 55/37. 12 - Kâf 50/16 13 - Bu kelimenin Kur’ân’daki kullanımları için ayrıca bk. Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’de Çok Anlamlılık, s. 634-635.
  • Kasas 28/23 Hûd 11/98 Meryem 19/71 Enbiyâ 21/99 Yûsuf 12/19 Meryem 19/86 Rahmân 55/37 Kâf 50/16
• 14 - Ferrâ, age., II, 172; Semerkandî, age., II, 404; Taberî, age., XVI, 127-128. 15 - Furkân 25/34. 16 - Süleyman Ateş, Meâl, s. 318.
  • Furkân 25/34
• 17 - Zemahşerî ikinci sırada da olsa bu görüşe yer vermektedir. Bk. Zemahşerî, age., III, 42.
• 18 - Ateş, Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsîri, V, 401.
• 19 - Semerkandî, age., II, 405; Taberî, age., XVI, 128. 20 - Taberî, age., XVI, 128.
• 21 - Tevbe 9/30. 22 - Mâide 5/18. 23 - Bakara 2/116; Nisâ’ 4/171; En‘âm 6/101; Nahl 16/57-62; İsrâ’ 17/111; Kehf 18/4; Meryem 19/87-92; Enbiyâ’ 21/26; Furkân 25/2; Sâffât 37/151-153; Zuhruf 43/15-19; Tûr 52/39; Necm 53/21; Cinn 72/3. 24 - En‘âm 6/100; Sâffât 37/153-159.
  • Tevbe 9/30 Mâide 5/18 Bakara 2/116 Nisâ 4/171 En‘âm 6/101 Nahl 16/62 İsrâ 17/111 Kehf 18/4 Meryem 19/92 Enbiyâ 21/26 Furkân 25/2 Sâffât 37/153 Zuhruf 43/19 Tûr 52/39 Necm 53/21 Cinn 72/3 En‘âm 6/100 Sâffât 37/159
• 25 - Semerkandî, age., II, 405; Taberî, age., XVI, 129; Zemahşerî, age., III, 42.
• 26 - Semerkandî, age., II, 405; Taberî, age., XVI, 130.
• 27 - Zemahşerî, age., III, 43; Râzî, age., XXI, 254. 28 - Taberî, age., XVI, 131; Zemahşerî, age., III, 44.
• 29 - Bakara 2/116; Nisâ’ 4/171; En‘âm 6/101; Yûnus 10/68; İsrâ’ 17/111; Meryem 19/39, 92; Mü’minûn 23/91; Furkân 25/2; Cinn 72/3. 30 - Şûrâ 42/11; Ihlâs 112/4. 31 - Zümer 39/4. 32 - Zuhruf 43/81.
  • Bakara 2/116 Nisâ 4/171 En‘âm 6/101 Yûnus 10/68 İsrâ 17/111 Meryem 19/39 Meryem 19/92 Mü'minûn 23/91 Furkân 25/2 Cinn 72/3 Şûrâ 42/11 İhlâs 112/4 Zümer 39/4 Zuhruf 43/81
• 33 - Enbiyâ’ 21/26; Zuhruf 43/19. 34 - Nisâ’ 4/173. 35 - İsrâ’ 17/3; Sâffât 37/81; Kamer 54/9; Tahrîm 66/10. 36 - Sâffât 37/111. 37 - Tahrîm 66/10. 38 - Sâd 38/17. 39 - Sâd 38/30. 40 - Sâffât 37/122. 41 - Yûsuf 12/24. 42 - Sâd 38/41, 44. 43 - Sâffât 37/132. 44 - Meryem 19/2. 45 - Nisâ’ 4/173; Meryem 19/30; Zuhruf 43/59. 46 - Sâd 38/45; Sâffât 37/171. 47 - Bakara 2/23; Enfâl 8/41; İsrâ’ 17/1; Kehf 18/1; Furkân 25/1; Zümer 39/36; Necm 53/10; Hadîd 57/9; Cinn 72/19; ‘Alak 96/10.
  • Enbiyâ 21/26 Zuhruf 43/19 Nisâ 4/173 İsrâ 17/3 Sâffât 37/81 Kamer 54/9 Tahrîm 66/10 Sâffât 37/111 Tahrîm 66/10 Sâd 38/17 Sâd 38/30 Sâffât 37/122 Yûsuf 12/24 Sâd 38/41 Sâd 38/44 Sâffât 37/132 Meryem 19/2 Nisâ 4/173 Meryem 19/30 Zuhruf 43/59 Sâd 38/45 Sâffât 37/171 Bakara 2/23 Enfâl 8/41 İsrâ 17/1 Kehf 18/1 Furkân 25/1 Zümer 39/36 Necm 53/10 Hadîd 57/9 Cinn 72/19 ‘Alak 96/10
• 48 - Semerkandî, age., II, 405; Zemahşerî, age., III, 45; Râzî, age., XXI, 255.
• 49 - Kehf 18/49; Yâsîn 36/12; Mücâdele 58/6; Nebe’ 78/29.
  • Kehf 18/49 Yâsîn 36/12 Mücâdele 58/6 Nebe' 78/29
• 50 - En‘âm 6/24, 94; A‘râf 7/37, 53; Yûnus 10/30; Hûd 10/21; Nahl 16/87; Kasas 28/75; Fussılet 41/48; Ahkâf 46/28. 51 - Yâsîn 36/32, 53; Vâkı‘a 56/49-50.
  • En‘âm 6/24 En‘âm 6/94 A‘râf 7/37 A‘râf 7/53 Yûnus 10/30 Yûnus 10/21 Nahl 16/87 Kasas 28/75 Fussilet 41/48 Ahkâf 46/28 Yâsîn 36/32 Yâsîn 36/53 Vâkı‘a 56/50
• 52 - Taberî, age., XVI, 133.
• 53 - Zemahşerî, age., III, 45. 54 - Semerkandî, age., II, 405; Taberî, age., XVI, 132-133; Zemahşerî, age., III, 45.
• 55 - Şûrâ 42/23.
  • Şûrâ 42/23
• 56 - Âl-i İmrân 3/31. 57 - Müslim, İmân, 93; Ebû Dâvûd, Edeb, 131; Tirmizî, Sıfatü’l-Kıyâmet, 56.
  • Âl-i İmrân 3/31
• 58 - Buhârî, Bed’ü’l-Halk, 6; Edeb, 41; Tevhîd, 33; Müslim, Birr, 157; Tirmizî, Tefsîru Sûre-i Tevbe, 19. 59 - “Gönülde muhabbet varsa her şey güldür. 60 - Gönül muhabbetten uzaksa her şey çöldür.”
• 61 - Bu beyit Yargıtay emekli hâkimlerinden öğretim elemanı Engin ŞAFAK beye aittir.
• 62 - [60] Rûm 30/21. 63 - [61] Bu rivayet için bk. Tirmizî, Birr, 59.
  • Mümtehine 60/21